46
2.2. nflyasiya səviyyəsinin müəyyən edilmə mexanizmi təhlili və onun
qiymə tlə ndirilmə si
Azərbaycanda bu sahədə kəskin siyasətin yeridilməsi bir problem kimi qarşıda
durur. Ona görədə 1994-cü ilin axınnda Milli Bankın təklifini nəzərə alaraq,
Azərbaycan' dövlətinin rəhbərliyi bu sahədə antiinflyasiya, yəni öz mahıyyətinə görə
pul-kredit siyasətinə 1995-ci ildən yerinə yetirilməsinə başladı. Bu siyasətin
mahiyyəti ondan ibarət idi ki, tədavüldə olan pul kütləsinin ümumi həcminin
azalması; mərkəzləşdirilmiş kredit resurslannm bir tərəfdən həcminin azalması
(faktiki 0-a enməsi), digər tərəfdən - hesabat dərəcəsinin qalxması hesabına tələbin
azalması, valyuta bazannda kredit emisiyası sahəsində nizamsızlığın aradan
qaldınlmasında aktiv tədbirlərin həyata keçirilməsidir. Bu siyasət özünün tezliklə
müsbət nəticəsini göstərməyə başladı və 1995-ci ilin baharında manat özünü
möhkəmləndirdi və ilin ortasında nizamlanaraq milli pul vahidinə çevrilib, hamı
tərəfindən qəbul olunan reallığım aldı. 1995-ci ildə manatm tam valyutaya qarşı
qiymətdən düşməsi ilk növbədə dollara qarşı kəskin azalaraq il ərzində cəmi 3- 4%
təşkil etmişdir. Bir tərəfdən manatın dollara görə qiymətinin aşağı düşməsi özünü
biruzə verirdi, digər tərəfdən əmtəəyə qarşı ucuzlaşması 1996-98-ci illərdə
Azərbaycamn rəhbərliyi və milli bank tərəfindən heç bir dəyişikliyə səbəb olmayan
apanlan pul-maliyyə siyasəti əvvəlkinin ardı olaraq adi siyasət idi. Nəticə etibarilə
manat valyutaya qarşı nəinki dəyərini itirmiş, əksinə bahalaşmışdır. Əgər 1996-cı ilin
ə
vvəlində dünya valyuta birjasmda 1$ - 4450 manat təşkil edirdisə, ilin sonunda
azalaraq 4100 manat təşkil etmişdir. 1997-ci ildə bu proses davarn etməkdə idi və
oktyabrın əvvəllərində l$-nın birja qiyməti
3900 manat təşkil edirdi. Manatın dollara görə qalxması təbii ki, qiymət
dinamikasına öz təsirini göstərmişdir və onun artmasmı azaltmışdır. Belə ki, 1995- ci
ildə manatın nə qalxması, nə də enməsi müşahidə olunmadı. Bütün ili müəyyən
sərhədlər daxilində qaldı. 1996-cı ildə illik defilyator 1, 25%-ə bərabər olduğu halda,
1997-ci il 1, 08% təşkil etmişdir. Azərbaycanm iqtisadi tirixində ilk dəfə olaraq
müəssisələr və eləcə də vətəndaşlar üçün pulu valyuta ilə yox, manatla saxlamaq
səmərəli olmuşdur. Dövlətin növbəti siyasəti kimi, belə adlandırmaq olarsa «baha
47
manat» siyasəti və «ucuz dollar» siyasəti olmuşdur. Problemlərin detallanna ayrı-
ayrılıqda keçməmişdən əvvəl sədə bir qanunu xatırladaq; əgər dollar ucuzlaşıb
müəyyən səviyyəni keçərsə, o, öz sərhəddindən kənara daha çox meyl göstərir və
ə
ksinə.
Azərbaycanın bir çox iqtisadçılarının fikrinə görə manatın dollara qarşı
möhkəmlənməsi və inflyasıyanm zəifləməsi eyni xarakter daşıyır. Lakin hamıya
aydındır ki, hal-hazırki sabitlik iqtisadiyyatın möhkəmlənməsindən deyil. Monetar
metodla manatın dollara görə bərkidilməsinin qaçılmaz nəticəsi kimi ölkədə
qiymətlərin qalxması həm manatla, həm də dollarla baş verir. Bu o vaxt təhlükəlidir
ki, əmtəə bazannda qiymətlərin dollarla təklif olunması dünya bazanndakı mövcud
qiymətləri üstələyir və ilk növbədə qonşu ölkələrdəki qiymətləri. Yuxarıdakı kimi
səviyyə təhlükə həddini keçdikdə ölkədə artıq ənənəvi istehsal olunan məhsullarıda
qıraxdan gətirmək sərf edir. məsələn: hal-hazırda almanın randan, kartofu isə
Türkiyədən gətirmək daha rentabellidir, nəinki onları yetişdirib burada bazara
çıxarmaq.
Gəlin indi də bir az geriyə qayıdaq sürətli nflyasiya dövründə qiymətlərin
katostrofik şəkildə enməsi, banklar özgə pullan hesabına necə varlanmağı
düşünürdülər. Ölkədə nflyasiya coşmaqda idi. Bu vaxtı xoşbəxtlikdən tamamilə
qiymətdən düşmədən xilas edə biləcək nəhəng və çox asan gəlirə boyun olan, işgüzar
və bacarıqlı biznesmenlər meydana çıxdılar. Bu cür tədbirlərin həyata keçirilməsi
yalnız bank yolu ilə mümkün idi və onlar bu tədbirlərin həyata keçirilməsinə can
atırdılar. Xüsusilə də onlann yaradılması tələbi çox sadə idi. Yeni banklar xalqa və
müəssisələrə inanılmaz depozit faizləri söz verməyə başladılar, təqribən 180-230.
ldə 1800%-ə çatan nflyasiya artıqlaması ilə faizin ıiarşısım alırdı. Pullar yığılmalı
və hansısa bir sabit qiymətli şeylərə dəyişdirilməli möhkəm valyuta, qiymətli
əş
yalara və müntəzəm olaraq onlan satınaq və yavaş - yavaş nflyasiya ilə
müqayisədə cüzi olan depozitləri qaytaraıalı idi. 1995-ci ilin ortalarında manat
nisbətən stabilləşərkən banklar özlərində dəyşətli hadisənin şahidi oldular ki,
nflyasiya, nəinki xalqm yığımım, həmçinin onlann nizamnamə fondunu da ortadan
qaldırmış. Yeni banklarm intensiv təşkili dövründə (ölkə hələ müstəqilliyini
48
qazanmamış və müstəqilliyinin ilkin illərində) tədavüldə hələ sovet rubulu istifadə
olunurdu və banklarm minimal nizamnamə fondu 5 mln. rubl təşkil edirdi.
Nizamnamə fondu - bankın əsas, ilkin sərmayəsidir. Xüsusi normativ aktlarla milli
bank dövlət admdan onun hər - hansı minimal həcmini müəyyən edir. Bu normal
haldır belə ki, dövlət banklarm öz müştərilərinə təminat vermək iqtidarında olması
üçün nəzarət etməlidir. Nəticə etibarilə əvvəlcə nizamnamə fondu 10 sonra isə 50
mln. rubla qədər qaldmldı. Baş vermiş nflyasiyanın mövcudluğunu nəzərə alaraq
manatın stabilləşməsinə qədər minimum nizamnamə fondu manat ekvivalenti ilə 20
000$ müəyyən olundu.
Bank fəaliyyətinin özü-özünü təmin etmək nökteyi nəzərdən, bu mizer və milli
bank tamamilə haqlı olaraq minimumun müntəzəm olaraq artmlması siyasətinə
başladılar. Ammada fantastik sürət götürdü! Gəlin onlan şərh etmək svəzinə faktlan
sadalamaqla kifayətlənək. Deməli, banklar 1995-ci il 1 oktyabra kimi nizamnamə
fondu 35000$ manat ekvivalentinə qədər çatdrılması sərəncamı verildi. Ardınca
ağlasığmaz cədvəl davam etdi: yanvar 1996 - 50 000$, aprel - 100 000$, iyul - 150
000$, oktyabr - 200 000$, yanvar 1997 - 300 000$, iyul 600 000$, oktyabr - 800
000$, yanvar 1998 - 1 mln. $, iyul 1, 25 mln. $. Ötən 3 ildə milli bank minimum
nizamnamə fondunun plankmı artıraraq 2014-cu il yanvann 1-nə qədər 10 mln. $,
2015-ci il yanvarın 1-nə qədər 12 mln. $, 2011-ci il yanvarın 1-nə qədər 20 mln. $
təşkil etməlidir.
Bu gün hökümət «banklann böyüdülməsi» siyasətinin nəticəsindən fəxrlə
danışır. 1998-ci ilin avqustun əvvəlində Nazirlər Kabinetinin geniş məclisində son
illərdə bankların sayının 240-dan 84-ə qədər azalması məlumatları təsdiq olundu.
Banklarm ümumi nizamnamə kapitalı 6 ay ərzində 50 mlrd. manat artmışdır.
Bunlardan əlavə dövlət yanacaq-energetika məhsullarının qiymətlərini dondurdu,
təbii inhisarların qiymətlərini mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarə etmək, əmtəə
kreditlərini vermək, müntəzəm olaraq vergi amunistiyalarmı aparmaq, dövriyyə
veksel kreditlərini təkmilləşdirmək, büdcə kəsirinin komersiya banklannm köməyi
ilə aradan götürmək və. s kimi tədbirlər həyata keçirməyə başladı.
Bütün yuxarıda sadalanan siyasət, dövlət tədbirləri, Əlbəttə müsbət nəticəyə
Dostları ilə paylaş: |