Microsoft Word 013 t?z? yoxlanilan Kitab-Huquqi t?f?kkurun sosial detertminantlar? v? huquqi d?rketm?nin metodlar?doc
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
17 prinsipinə əsaslanan cəmiyyət üçün çox vaxt fırıldaqçılıq və saxtakarlıq kimi keyfiyyətlər əsasında qurulmuş cəmiyyətdə yaşamaq olduqca çətin idi. Materializmə görə insanların öz maddi vəziyyətini inkişaf etdirməsi onların təfəkkürünün də dəyişməsinə şərait yaratmışdır. Maddi vəziyyətin dəyişməsi şəraitində əxlaqi təfəkkürün, əxlaqi normaların formalaşması prosesi müəyyənləşmiş oldu. Yəni istehsal münasibətlərinin məhsuldar qüvvələrin səviyyəsi ilə müəyyən edilməsi, tarixi proseslərin belə bir əsasda başa düşülməsi sosial-ideoloji xarakter kəsb edir. Əxlaqi münasibətlərin formalaşması mövcud şəraitdə zamanın hökmünə uyğun olaraq dəyişir. Belə ki, müharibə şəraitində igidlik və cəsurluq kimi əxlaqi keyfiyyətlər fəziləti ehtiva etdiyi halda, qorxaqlıq və fərarilik kimi keyfiyyətlər qəbahəti ifadə etmişdi. Fiziki və əxlaqi keyfiyyətlərə əsaslanan qəhrəmanlıq idealı getdikcə özünü feodalizm cəmiyyətində maddi nemətlərin sahibləri olan mülkədarların şəxsində tapmağa başlamışdı. Belə ki, öz malikanəsini itirən hər hansı mülkədar öz titulunu, rütbəsini də itirirdi. O dövrdə mərdlik və qəhrəmanlıq kimi idealı özündə təcəssüm etdirmək istəyən hər bir şəxs əmlaka malik olmalı idi. Əks halda maddi sərvətini əldən vermiş mülkədar heç bir mənəvi keyfiyyətə malik ola bilmirdi. Sonralar sərvət sahibləri hərbi mükəlləfiyyətləri yerinə yetirməkdən boyun qaçırdılar və ölkənin müdafiəsini muzdlu əsgərlərin öhdəsinə verdilər, qəhrəmanlıq idealının fiziki və əxlaqi keyfiyyətləri azad vətəndaşlara, muzdla tutulmuş əsgərlərə xas oldu, onların mənəvi sərvətlərinə çevrildi. 11 Proletar inqilabları dövründə fəhlə sinfinin əxlaqi keyfiyyətləri dedikdə onun öz sinfi qarşısında sədaqəti başa düşülürdü. Xalqların dostluğu və beynəlmiləlçilik, inqilabi humanizm kimi ideyalar diqqət mərkəzində idi. İnqilab nəticəsində əvvəllər mövcud olan 11 П.Лафарг. «Экономически детерминизм Карла Маркса», Соцэкгиз, 1931, стр. 56-57. 18 ideoloji sərvətlər, əxlaqi hiss və davranışlar, əxlaqi və hüquqi təfəkkür inqilabiləşdi, bəşər cəmiyyəti yüksək əxlaqi keyfiyyətlər daşımağa başladı. Bütün bunlarla yanaşı onu qeyd etmək lazımdır ki, proletariata məxsus olan əxlaq normaları kapitalizm şəraitində qərarlaşmış və sonra xalqın birgə yaşayış qaydalarına çevrilmişdir. Beləliklə, əxlaq normalarının məzmununun müəyyən- ləşdirilməsi zamanı konkret tarixi şəraitdən çıxış edərək hərəkət və davranışın keyfiyyətini müəyyən etmək olar. Müsbət xarakterli əxlaqi keyfiyyətləri insanlar ya könüllü olaraq yaratmış, ya da əxlaq norması tələb şəklində qarşıya qoyulmuşdur. Tələb əsasında qarşıya qoyulmuş əxlaq normaları ictimai-iqtisadi inkişaf prosesinin nəticəsində dəyişmiş, təkmilləşmiş və mövcud şəraitə uyğunlaşdırılmışdır. Əxlaq normalarının yaranması zamanı determinizm prinsipi əsasında onun mahiyyəti başa düşülməli və eyni zamanda əxlaqi tərəqqi probleminə diqqət yetirilməlidir. Bəzi tədqiqatçılar əxlaqi tərəqqinin mövcudluğu məsələsini şübhə altına almışlar. Belə ki, onların (ekzistensizalizm, praqmatizm, neopozitivizm) nümayəndələri insan əxlaqının dəyişməz və fitri olduğu fikrini irəli sürərək, cəmiyyətdə əxlaqi tərəqqi faktını inkar edirdilər. G.Yaspers, Y.Vilson, E.Rassel, Z.Freyd kimi ideoloqlara görə, dünya əvvəldən güclü və zəiflərə bölünmüşdü. Ona görə də heç bir bəşəri inkişafdan danışmaq, əxlaqi tərəqqinin hər hansı vahid obyektiv meyarını müəyyən etmək, ümumiyyətlə bəşəriyyətdə inkişafla bağlı əxlaqi tərəqqidən danışmaq olmaz. Əxlaqi tərəqqinin irəli və yaxud geriyə istiqamətlənməsi haqqında fikir söyləmək mümkün deyildir. Z. Freydə görə, ibtidai dövrün əxlaqi ilə hazırkı dövrün əxlaqi arasında elə bir prinsipial fərq yoxdur. İnsan doğulduğu gündən müəyyən əxlaqi keyfiyyətlərə malik olur ki, bu da onu bütün ömrü boyu müşayiət edir. Yaşlı şəxs öz davranışı ilə uşaqlıq dövründəki davranışa qayıdır. Buradan belə nəticə çıxır ki, vəhşi insanın əxlaqı müasir insanın 19 əxlaqından, uşağın əxlaqı isə yaşlı şəxsin əxlaqından daha yaxşıdır. Neopozitivizmə görə mədəniyyətin inkişafı nəticəsində bütün əxlaqi keyfiyyətlər, əxlaqi hisslər yox olub gedir. İnsanlar getdikcə əqlin hökmranlığı altında hisslərdən məhrum olan avtomatlaşmış intellektual maşınlara çevrilir. Ancaq, məlumdur ki, insan hissi idrak, sonra isə nəzəri idrak prosesinin nəticəsi olaraq öz əqli imkanlarını genişləndirə bilər. Eyni zamanda hər bir insan öz hissi və əqli keyfiyyətlərinə görə ona təsir edən obyekt qədər müxtəlifdir. Belə ki, “eyni adam müxtəlif vaxtlarda eyni bir obyektdən müxtəlif tərzdə təsirlənə bilər”. 12 Tarixən qarşılıqlı əxlaqi və hüquqi münasibətlərlə bağlı iki istiqamət mövcuddur. Bunlardan biri kollektivçilik və insanpərvərlik, digəri isə fərdiyəçilik və insanpərvərliyə zidd xarakterli istiqamətlərdir. Məsələn: ibtidai icma quruluşu şəraitində insanların bir-birinə qarşı fərdi qaydada düşmənçiliyi olmamışdır. O dövrün insanları üçün şəxsi mənafe icmanın ümumi mənafeyi tərəfindən unudulurdu. İnsanlar arasındakı münasibətlər yaşamaq uğrunda mübarizədən ibarət idi ki, bu da təbiətin kortəbii qüvvələrinə qarşı ümumi mübarizə əsasında qurulurdu. Sonrakı dövrlərdə istehsal alət və vasitələrinin mənimsənilməsi, ümumi mülkiyyətin xüsusi mülkiyyətlə əvəz olunması, cəmiyyətin antaqonist siniflərə bölünməsi insanlar arasında münasibətləri də dəyişdi. Xüsusi mülkiyyət insanların həyatında fərdiyətçilik yaratdı. İnsanlar öz şəxsi mənafeləri naminə başqalarına zərər yetirməyə başladılar. Hətta bəzi ideoloqlar insanları bir birinin düşməni hesab etməyə və buna haqq qazandırmağa başladılar. Freyd eqoizmi insan təbiətinin mahiyyətindən irəli ğələn insani münasibətlərin başlıca prinsiplərindən biri hesab edirdi. Müəllif qeyd edirdi ki, insan hər hansı arzu ilə yaşasa da, müəyyən bir fəaliyyət növü ilə 12 Б.Спиноза. Избранные произведения, Т.1. теорема 51, М., 1957, стр. 495. Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|