II Liceum Ogólnokształcące im. W. Wróblewskiego w Gliwicach
Janina Wolsza
Lingua Latina
in schola nostra
Skrypt do nauki języka łacińskiego
dla klas o profilu biologiczno-chemicznym
Gliwice 2009
Wydanie II poprawione
Lectio prima (I)
Recitamus
Rozpoczynamy naszą przygodę z lingua Latina, językiem starożytnych Rzymian. Mówi się czasem, że łacina jest językiem martwym, ponieważ nie posługuje się nim obecnie żaden naród ani grupa etniczna. Nie znamy wymowy starożytnych Rzymian, zatem dziś każdy współczesny naród wymawia łacinę zgodnie z właściwym sobie systemem fonetycznym. Badania uczonych zmierzają do ustalenia jednolitej wymowy, zbliżonej do wymowy starożytnych Rzymian (tzw. Latina restituta). W polskich szkołach dominuje jednak wymowa tradycyjna, to jest taka, jaką Polacy stosowali od początku współistnienia łaciny z językiem polskim. Gdybyśmy używali wymowy rekonstruowanej, musielibyśmy czytać tytuł powieści Sienkiewicza: Kło ładis, gdyż tak mniej więcej powiedziałby starożytny Rzymianin. Pozostańmy zatem przy bliższej polskiemu uchu wymowie: Kwo wadis?
Alfabet łaciński
Alfabet łaciński składa się z 24 liter.
A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T U V X Y Z
a b c d e f g h i k l m n o p q r s t u v x y z
Oprócz samogłosek i spółgłosek rozróżniamy dwugłoski (dyftongi), czyli połączenia dwóch samogłosek, które czytamy jako jedną długą samogłoskę:
- ae wymawiamy jak e;
- oe wymawiamy jak e;
- au wymawiamy jak w polskich wyrazach: auto, Australia;
- eu wymawiamy jak w polskim Europa.
Zapamiętajmy jeszcze kilka ważnych zasad wymowy.
- y wymawiamy jak i np. lyra;
- c przed: e,i,y,ae,oe wymawiamy jak c, w pozostałych sytuacjach jak k
np.: cera, circus, caeremonia, coemetarium;
- i na początku wyrazu przed samogłoską i w środku wyrazu między samogłoskami wymawiamy jak j, np.: Iulia, Ianuarius, maior,
- ngu wymawiamy jak: ngw, np. lingua, sanguis
- ph w słowach pochodzenia greckiego wymawiamy jak f, np.: philologia, philosophia
- qu wymawiamy jak kw (q występuje zawsze w połączeniu z u): quadratus, qualis
- rh wymawiamy jak r, np.: rhetor;
- s wymawiamy jak s, (a nie jak z) np.: rosa,
- su wymawiamy jak sw, np.: suavis
- th wymawiamy jak t, np.: theatrum
- ti wymawiamy jak ti, (a nie cj) np.: lectio, recitatio
- v wymawiamy jak w np.: verbum, villa
- x wymawiamy jak ks np.: Xerxes, rex
Iloczas i akcent
Język łaciński dysponował iloczasem, czyli odróżniał samogłoski długie i krótkie. Ponieważ w języku polskim nie ma iloczasu, wydawcy podręczników czasem zaznaczają nad samogłoską jej długość (np. ă = krótkie a; ā = długie a). Dyftongi są zawsze długie. Akcent zależny jest od długości sylaby.
Sylaba jest długa, jeśli:
-
zawiera długą samogłoskę, np.: natūra, medicīna, Eurōpa;
-
jest sylabą zamkniętą (wówczas samogłoska stanowiąca ośrodek sylaby wydłuża się), np.: instrumentum, eventus.
Sylaba jest krótka, gdy jest otwarta i zawiera krótką samogłoskę, np.: medĭcus, philosŏphus. Akcent w języku łacińskim, podobnie jak w polskim, pada na ogół na przedostatnią sylabę (w wyrazach dwusylabowych jest to oczywiście sylaba pierwsza). W dłuższych wyrazach, jeśli sylaba przedostatnia jest krótka, akcent przesuwa się na sylabę trzecią od końca, np.: mathematĭcus, tabŭla, discipŭlus. Ze względu na akcent interesuje nas zatem jedynie iloczas przedostatniej sylaby i tylko jej iloczas będziemy zaznaczać.
Ćwiczenie
Latīne legĭmus
Ardŭa prima via est. Pierwsza droga jest stroma.
Medĭcus curat, natūra sanat. Lekarz leczy, natura uzdrawia.
Nulla est medicīna sine lingua Latīna. Nie ma medycyny bez łaciny.
Natūram mutāre difficĭle est. Trudno jest zmienić naturę.
Varium et mutabĭle semper femĭna. Kobieta jest istotą zmienną i niestałą.
Aquĭla non capit muscas. Orzeł nie chwyta much.
Asĭnus asĭno pulcherrĭmus. Osioł dla osła najpiękniejszy.
Medicīna soror philosophĭae. Medycyna siostrą filozofii.
Primum non nocēre. Po pierwsze – nie szkodzić. (Hipokrates)
Festīna lente. Spiesz się powoli. (Oktawian August)
Lectio secunda (II)
Casus Latini przypadki łacińskie
Declinationes deklinacje
W języku łacińskim występuje sześć przypadków:
Lp.
|
Nazwa łacińska
|
Pytania
|
Odpowiednik polski
|
Pytania
|
1.
|
Nominativus
|
quis?quid?
|
mianownik
|
kto? co?
|
2.
|
Genetivus
|
cuius?
|
dopełniacz
|
kogo? czego?
czyj?
|
3.
|
Dativus
|
cui?
|
celownik
|
komu? czemu?
dla kogo? dla czego?
|
4.
|
Accusativus
|
quem? quid?
|
biernik
|
kogo? co?
|
5.
|
Ablativus (właściwy)
Ablativus instrumentalis
Ablativus locativus
|
quo?
|
brak odpowiednika
narzędnik
miejscownik
|
od kogo? od czego?
kim? czym? /z kim? z czym?
o kim? o czym?
|
6.
|
Vocativus
|
|
wołacz
|
|
Rzeczowniki łacińskie mogą odmieniać się według jednej z pięciu deklinacji. Przynależność rzeczownika do deklinacji rozpoznajemy po zakończeniach nominatiwu i genetiwu singularis (liczby pojedynczej), dlatego ucząc się nowego rzeczownika staramy się zapamiętać oba zakończenia. Słowniki podają obok nominatiwu zakończenie genetiwu np.: lingua,ae – język.
Zakończenia obu przypadków dla poszczególnych deklinacji są następujące:
Deklinacja
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
Nominativus
|
-a
|
-us,-er/-um
|
różne
|
-us/-u
|
-es
|
Genetivus
|
-ae
|
-i
|
-is
|
-us
|
-ei
|
Ćwiczenie
Określ przynależność następujących rzeczowników do deklinacji:
-
planta,ae roślina
-
audītus,us słuch
-
homo, ǐnis człowiek
-
res,ei rzecz
-
medǐcus,i lekarz
-
genu,us kolano
-
corpus,ŏris ciało
-
tussis,is kaszel
-
venenum,i trucizna
-
magister, tri nauczyciel
-
radix, ǐcis korzeń
-
annus,i rok
-
manus,us ręka
I deklinacja
Do I deklinacji należą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju żeńskiego (feminina) zakończone w nominatiwie singularis na -a, w genetiwie singularis na -ae. Grupę wyjątków stanowią rzeczowniki rodzaju męskiego (masculina), oznaczające mężczyzn np.: poeta,ae – poeta; agricola,ae – rolnik, nauta,ae – żeglarz, Persa,ae – Pers.
Wzór odmiany
Przypadek
|
SINGULARIS - l.poj.
|
PLURALIS - l.mnoga
|
Nominativus
|
planta medicata
|
plantae medicatae
|
Genetivus
|
plantae medicatae
|
plantārum medicatārum
|
Dativus
|
plantae medicatae
|
plantis medicatis
|
Accusativus
|
plantam medicatam
|
plantas medicatas
|
Ablativus
|
plantā medicatā
|
plantis medicatis
|
Vocativus
|
planta medicata
|
plantae medicatae
|
De puella et rosa
Rosa planta est. Rosae forma pulchra est. Puer puellae amatae rosam rubram dat. Puella rosā gaudet et clamat: o, rosa, quam pulchra es! O, puella, tu quoque pulchra es – puer cogitat.
rosa,ae f – róża
planta,ae f – roślina
est – jest
forma,ae f - kształt
pulchra - piękna
puer, pueri m - chłopak
puella,ae f – dziewczyna
amata – ukochana, ulubiona
rubra – czerwona
dat – daje
gaudet – cieszy się
et – i
clamat – krzyczy, woła
quam – jak
es – jesteś
quoque – także
cogitat - myśli
De plantis
Multae plantae in terra sunt. Familiae plantārum variae sunt. Nonnullas plantas in schola cognoscĭmus, sicut: Mentham piperitam, Matricariam chamomillam, Gentianam lutĕam. De plantis medicatis magistra nobis narrat. O, plantae medicatae, hominĭbus utĭles estis!
multae – liczne, wiele
in – w, na
terra,ae f – ziemia
sunt – są
familia,ae f – rodzina
varia – różna
nonnulla – niektóra
schola,ae f – szkoła
cognoscimus – poznajemy
sicut – tak, jak
Mentha piperita – mięta pieprzowa
Matricaria chamomilla – rumianek pospolity
Gentiana lutĕa – goryczka żółta
medicata – lecznicza
magistra,ae f – nauczycielka
nobis – nam
narrat – opowiada
hominǐbus – ludziom
utǐles – użyteczni, użyteczne
estis – jesteście
Lectio tertia (III)
Indicativus praesentis activi, imperativus praesentis activi, infinitivus praesentis activi czasowników koniugacji I, II i IV oraz czasownika “esse” – być.
W języku łacińskim występują cztery koniugacje. Przynależność czasowników do koniugacji rozpoznajemy po zakończeniu bezokolicznika (infinitivus praesentis activi).
Koniugacja
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
Inf. praes. act.
|
-āre
|
-ēre
|
-ěre
|
-īre
|
Temat
|
-ā
|
-ē
|
spółgłoska, ĭ,ŭ
|
-ī
| Temat czasowników koniugacji I, II i IV zakończony jest na długą samogłoskę, dlatego w odmianie tych trzech koniugacji dostrzeżemy dużo podobieństw. Koniugacja III, o tematach najczęściej spółgłoskowych, wymaga odrębnego omówienia.
A teraz kilka niezbędnych pojęć gramatycznych:
-
infinitivus bezokolicznik
-
indicativus tryb oznajmujący
-
imperativus tryb rozkazujący
-
praesens (gen. praesentis) czas teraźniejszy (czasu teraźniejszego)
-
activum (gen. activi) strona czynna (strony czynnej)
-
passivum (gen.passivi) strona bierna (strony biernej)
Ćwiczenie
Utwórz następujące nazwy gramatyczne:
-
tryb rozkazujący czasu teraźniejszego strony czynnej
-
tryb oznajmujący czasu teraźniejszego strony biernej
-
bezokolicznik czasu teraźniejszego strony czynnej
-
tryb oznajmujący czasu teraźniejszego strony czynnej
-
bezokolicznik czasu teraźniejszego strony biernej
Odmiana czasowników koniugacji I, II i IV w inf., ind. i imperat. praesentis activi.
Koniugacja
|
I
|
II
|
IV
|
Infinitivus praes.act.
|
ornāre
ozdabiać
|
vidēre
widzieć
|
audīre
słyszeć
|
Indicativus praes.act.
|
1. orno
2. ornas
3. ornat
|
1. ornāmus
2. ornātis
3. ornant
|
1. video
2. vides
3. videt
|
1. vidēmus
2. vidētis
3. vident
|
1. audio
2. audis
3. audit
|
1. audīmus
2. audītis
3. audiunt
|
Imperativus praes.act.
2 os. l.poj.
2 os. l.mn.
|
orna!
ornāte!
|
vide!
vidēte!
|
audi!
audīte!
|
Zwróć uwagę zarówno na cechy wspólne odmian (zaznaczone końcówki), jak i na różnice:
-
w kon. I w 1. osobie l.poj. „znika” samogłoska „a” z tematu;
-
w kon. IV w 3.osobie l.mnogiej pomiędzy tematem a końcówką pojawia się „u” (spójka).
Czasownik „esse” – być
Inf. praes.act.
|
esse
|
Ind.praes.act.
|
1. sum
2. es
3. est
|
1. sumus
2. estis
3. sunt
|
Imperat.praes.act
(rzadko używany)
|
es!
este!
|
Imperat. futuri activi
(częściej używany)
|
esto!
estote!
|
Ćwiczenie:
Odmień według podanych wzorów czasowniki:
-
amāre – kochać,
-
habēre – mieć,
-
venīre – przychodzić.
De Vesta, Diana Minervaque
Graeci et Romani multas deas habent. Vesta, Diana, Minerva clarae deae sunt. Vesta familiārum patrōna est. Diana in silvā habĭtat, nam silvae Dianam delectant. Diana sagittā feras necat. Minerva sapientiae dea est. Femĭnae et puellae deas orant et rosārum corōnis aras ornant.
Graeci – Grecy
Romani – Rzymianie
dea, ae - bogini
habeo, -ēre – mieć
clara – sławna
patrōna, ae – patronka
silva,ae - las
delecto, -āre - cieszyć
sagitta, ae – strzała
fera, ae – dzikie zwierzę
sapientia,ae - mądrość
femĭna,ae - kobieta
oro, āre – mówić, prosić
ara,ae – ołtarz
corona, ae – wieniec
orno, -āre - ozdabiać
Ćwiczenie:
Przetłumacz na język łaciński zdania:
Widzimy ołtarz bogini.
Diana jest patronką lasów.
Dziewczyny, proście patronkę lasu!
Kobieto, nie zabijaj dzikich zwierząt! (nie – non)
Dziewczyna ozdabia ołtarz bogini wieńcem róż.
Sententiae:
Vivĕre est cogitare. (M. Tullius Cicero)
Vivĕre militāre est. (L. Annaeus Seneca)
Pecūnia non olet. (T. Flavius Vespasianus)
Cogĭto, ergo sum. (Kartezjusz)
Lectio quarta (IV)
Deklinacja II
Do deklinacji II należą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju męskiego (masculina) i nijakiego (neutra), zakończone w gen. sing. na –i. Są tu też wyjątki rodzaju żeńskiego – o nich później.
W nom. sing możliwe są zakończenia: -us, -er (rodzaj męski), i –um (rodzaj nijaki).
Wzory odmian
Rzeczowniki i przymiotniki rodzaju męskiego zakończone w nom.simg. na - us
Przypadek
|
SINGULARIS - l.poj.
|
PLURALIS - l.mnoga
|
Nominativus
|
medicus doctus
|
medici docti
|
Genetivus
|
medici docti
|
medicōrum doctōrum
|
Dativus
|
medico docto
|
medicis doctis
|
Accusativus
|
medicum doctum
|
medicos doctos
|
Ablativus
|
medico docto
|
medicis doctis
|
Vocativus
|
medice docte
|
medici docti
|
Rzeczowniki i przymiotniki rodzaju męskiego zakończone w nom.sing. na - er.
Przypadek
|
SINGULARIS - l.poj.
|
PLURALIS - l.mnoga
|
Nominativus
|
puer aeger
|
pueri aegri
|
Genetivus
|
pueri aegri
|
puerōrum aegrōrum
|
Dativus
|
puero aegro
|
pueris aegris
|
Accusativus
|
puerum aegrum
|
pueros aegros
|
Ablativus
|
puero aegro
|
pueris aegris
|
Vocativus
|
puer aeger
|
pueri aegri
|
Dostları ilə paylaş: |