23
Arş. Gör. Dilşen İnce ERDOĞAN
çok iyi bir ilkokul eğitimi aldı. Onlar iyi bir Hıristiyan olmayı öğrendiler.
Çünkü onlar Anadolu topraklarında Amerikan halkını temsil edecekler-
di
50
.
Dikkat edilmesi gereken önemli nokta bu yetimhanelerin sadece Er-
meni dul ve yetimlere hizmet vermesi idi. Osmanlı hükümeti de kuruluşun-
dan itibaren dul, yetim ve öksüzleri ile özel olarak ilgilenmiş ihtiyaçlarının
karşılanması amacı ile vakıfl ar ve yetimhaneler kurmuştur
51
. Fakat devlet
sadece Müslüman ve Türk olanları değil Osmanlı topraklarında yaşayan
bütün etnik unsurları kucaklamıştır. Fakat Osmanlı hükümet yetkililerinin
yetim ve öksüzlerle, özellikle Doğu vilâyetlerinde, ilgilenmesinin nedeni
nüfuzunu arttırma, sosyal ve eğitim alanında daha etkin olma isteği olarak
gösterilmiştir. Bu ilgilenme hiçbir zaman Ermeni yetimleri zorla Müslü-
manlaştırma şeklinde asla olmamıştır. Bunun kanıtı da yetimhanelere Hı-
ristiyan çocukların kabul edilmesi olarak gösterilebilir. Hâlbuki yabancı
devletlerin Osmanlı topraklarında kurdukları yetimhanelerde Müslüman
çocuklara rastlamak mümkün olmamıştır
52
.
Osmanlı hükümeti, Amerikalı misyonerlerin Ermeniler arasında yap-
tıkları bölücü faaliyetleri bildiğinden Ermeni yetimleri kendi koruması al-
tına alma yolunda çalışmalarda bulunmuştur. Siyasî ve ekonomik çöküş
içinde olan devletin özellikle Doğu vilâyetlerinde güvenliği sağlayamama-
sı, halkın ihtiyaçlarını karşılayamaması ile bu boşluğu misyonerler ve ya-
bancı ülke konsoloslukları doldurdu. Bu durum devlete olan güveni sarstı.
Bu güven duygusu ve otorite boşluğu misyonlar ve misyonerlerin yaptık-
ları çalışmalar ve açtıkları kurumlarla sağlandı. Fakat devletin merkeziyet-
çiliği de tehdit edildi. Sonuç olarak, bu durum bölgede misyonerlerin daha
etkin hale gelmesine neden olmuştur
53
. Çocukların etki altına daha kolay
alınmasını göz önünde tutan Osmanlı hükümet yetkilileri, misyonerler ile
mücadeleye sürekli olarak devam etti.
1896’da 12 yaşın altında 50 000 Ermeni yetim olduğu tahmin edil-
mektedir. İngiliz hükümeti Ermenilerin dul ve çocuklarını Kıbrıs’a gön-
50 ABCFM Arşivi, T-568 Roll:1, No: 68, 28 Mayıs 1897, Bergholz.
51 Veli İnanç, “Osmanlı Devleti’nde Yetimlerinin Sosyal Haklarının Korunması”, Savaş Ço-
cukları Öksüzler ve Yetimler, Editör Emine Gürsoy Naskali-Aylin Koç, İstanbul 2003, s.19-
22. Tanzimat’ın ilânı ile birlikte 1851’de Eytam Nazırlığı, 1868’de Müslüman ve Hıristiyan
çocukların terbiyesi ve eğitimi amacı ile Mithat Paşa tarafından ıslahhaneler, 1872’de Da-
rüşşafaka, 1903’te Dar’ül Hayr-ı Âli, 1917’de Himaye-i Etfal Cemiyeti kurulmuştur.
52 1896-1899 yılları arasında Van Amerikan Yetimhanesi’nin kayıtlarında yaptığımız incele-
meler sonucunda elde edilen bilgidir.
53 Kieser, a.g.e., s.257-259.
24
HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER
dermektedir. İngiliz ve özellikle Alman hükümetlerinin Osmanlı toprak-
larında bulunan Ermeni dul ve yetimlerle ilgili planı olduğunu fakat ne
Amerikan hükümetinin ne de Amerikan Board’un Ermeni yetimler konu-
sunda genel bir plan yapmadığını, bu nedenle de yetimler sorununun gi-
derek büyüdüğünü Berghaolz belirtmektedir. Ayrıca, Amerikan Dışişleri
Banklığı’na gönderdiği raporda Almanların ve Amerikalıların yetimhane-
ler üzerinde mücadelesinin söz konusu olduğunu ve Almanların yetimler
için özel tedbirler alarak Doğu Anadolu’da bulunan yetimleri genellikle
İzmir’e gönderdiğini de açıklamaktadır. Örneğin Erzurum’da 1896 yılında
180 dul ve 700 yetim, Erzincan’da 100 dul ve 450 yetim, Bayburt’ta 119
dul ve 500 yetim bulunmaktadır
54
.
1902 yılında Amerikan yetimhanelerinin 14’ün
üzerinde olduğu belir-
tilmektedir. Yetimhanelerin çoğunda eğitim yapıldığı için okullar arasında
gösterilmiştir. 25 Şubat 1903’te Amerikan Sefareti tarafından düzenlenen
listede yer alan yetimhaneler ise; Beyrut, Miyevmiye, Hüdavendigâr, Van,
Halep (Antep), Halep (Urfa) 2 adet, Halep (Maraş), Bitlis, İzmit Bahçecik,
Harput, Sivas (Gürün), Sivas (Merzifon), Sivas, Hüdavendigâr (Bursa),
Erzurum, Adana (Haçin)’dadır
55
.
Van Amerikan Yetimhanesi’nin 1896 Misyoner Raporlarına
Göre Faaliyetleri
Dr. Grace W. Kimball tarafından hazırlanan 1 Ocak-1 Mart 1896 ta-
rihli raporda üzerinde en çok durulan konu köylülerin evlerine dönme me-
selesi idi. Köylüler Mart ayı başında evlerine dönme konusunda kararlı
davranmaya başladı. Bu konuda İngiliz İkinci Konsolosu Binbaşı Williams
ve Amerikalı misyonerler büyük çaba göstermişler ve halkın devlete olan
güveninin tekrardan sağlanması konusunda çalışmalar yapmışlardır. Yapı-
lan yoğun çalışmalara rağmen halkın tereddüt gösterdiği 1896 yılının Mart
ayına kadar ancak 3 000 kişinin köylerine geri döndüğü kaydedilmekte-
dir. Misyonerlerin en çok yakındığı konu Kürt çetelerinin özellikle Ermeni
köylerine saldırmalarıdır. Van şehrinin 8 ile 10 mil kuzeydoğusunda bulu-
nan köylerine dönmüş olan Ermenilere saldırılmış ve köyler yağmalanmış-
tır. Amerikalı misyonerler bu köylerin en güvenli olanlardan olmasına ve
her zaman aldıkları yardımı geri ödemelerine karşın saldırıya ve yağmaya
uğramalarına şaşırmışlardır. Misyonerler her ne kadar polis ve jandarma
54 ABCFM Arşivi, T-568 Roll:1 No:44, 21 Kasım 1896, Bergholz.
55 Mutlu, a.g.e., s.311.