osimliklerdi tau jinislarinin arasinda saklanip ushirasiushi olardin kaldiklari, tamgalarina tiykarlanip
uyrenedi.
Paleontologiya, paleobotanika, stratigrafiya usillari tiykarinda tau jinislarinin salistirma
geologiyalik jasi aniklanadi. Radiologiyalik usil tau jinislarinin kuramindagi radioaktiv
elementlerdin bolekleniuin uyreniuge tiykarlanip olardin absolyut jasin aniklauga mumkinshilik
beredi.
F a ts i ya t a l i m a t i tiykarinda geologiyalik otmish tariyxtagi tabiy-geografiyalik
sharayat taseur etiledi.
P a l e o g e o g r a f i ya talimati tiykarinda otgen geologiyalik daurlerdegi geografiyalik
landshaftlar xam olardin rauajlaniui tusiniledi.
K a z i l m a b a y l i k l a r xakkindagi talimat geologiya ilimlerinin kadimgi taraui bolip,
ol geologiyanin pauda boliuinin tiykari boladi.
Bul talimat insanlar tarepinen tuuridan-tuuri paydalanilatugin yamasa xalik-xojaligi ushin
zarur metallar, minerallar xam ximiyalik elementlerdi ajiratip aliuda zarur xam turli tabiygiy
sharayatlarda payda bolgan minerallar zatlardi uyrenedi.
G i d r o g e o l o g i ya - Jer asti suularinin kelip shigiu sebepleri, fizikalik xam ximiyalik
kasiyetleri, xareketi, olardin jer kabiginda jaylasiu xam jer ustine shigiu sharayatlari, geologiyalik
xizmeti xakkindagi pan. Jer asti suulari kopshilik geologiyalik protsesslerde katnasadi.
I n j e n e r l i k g e o l o g i ya n i n uaziypasi injenerlik geologiyalik jumislardi alip bariu
ushin xam imaratladi kuriu sharayatlarin aniklau ushin geologiyalik protsesslerdi xam tau
jinislarinin fizikalik texnologiyalik kasiyetlerin uyreniuden ibarat.
Geologiyanin ameliy axmiyeti juda muxim xam xar kiyli. Xalik-xojaliginin xam sanaattin turli
tarmaklarinda Jerdin ishki xam sirtki protsesslerinin “onimleri” - metall rudalari, komir, neft`, gaz,
jer asti suulari, kurilis materiallari, duz xam baska kazilma bayliklarga tiykarlangan. Sonin menen
bir katar geologiya jerdin payda boliui, formasi, tirishiliktin payda boliui kusagan maseleler
boyinsha ilimiy izertleuler jurgizip, bizin bilimimizdi keneytirip otiradi.
Geologiya ilimi tariyxinan. Geologiya iliminin` negizgi tu`sinikleri ju`da` erte a`sirde
baslang`an. Erte paleolit da`wirinde adamlar qatti taw jinislardan ha`m minerallardan
(kremen`/shaqmaqtas, xaltsedon, yashma, kvartsitler, obsidian ha`m t.b.) o`zlerine o`ndiris
qurallarin islegen. Keynirek bizin` a`sirimizge shekem, adamzat metal` aliwdi, jer asti suwlardan
paydalaniwdi, duz aliwdi ha`m mineral` suwlardar emleniwge paydalang`an. Usi sebepler geologiya
iliminin` adamlarg`a praktikaliq jaqtan ju`da` kerek bolg`anliqtan bul ilim tez rawajlanadi. XVIII-
a`sirdin` ekinshi yariminda geologiya ilimi birinshi ilimiy ashiliwlar payda etedi.
Rossiyadan geologiya iliminin` tiykarin saliwshi M.V.Lomonosov edi (1711-1765jj). Onin`
mina geologiyaliq miynetlerin atap o`tsek boladi. 1. «Pervie osnovaniya metallurgii ili rudnix del»
(1742), 2. «O sloyax zemli» (1763). 3. «Slovo o rojdenii metallov ot troyaseniya Zemli» (1757). Ol
o`z miynetlerinde adamzattin` ko`p jilliq toplag`an jer tuwrali ko`z qaraslarin ken`eytti ha`m jerdi
rel`ef formasinin` payja boliwinda onin` ko`p jilliq rawajlaniw waqtina baylanisli degen ideyani
usindi. Ol sho`gindi taw jinislarinin` payda boliwin da`liylledi, jer qatlaminin` qalin`lig`in aniqladi
(30-60 verst), geologiyanin` aktualistlik metodin izertledi ha`m printsipin formulirovkaladi.
Aktualistlik metod tiykarinan onin` bayitiw boyinsha ha`zirgi jerdegi qubilislar onin` rawajlaniw
nizamliqlari ertedegi geologiyaliq qubilislarg`a uqsas, qaytalaniwshi ekenligin da`liylledi.
M.V.Lomonosov ja`rdeminde birinshi geologiyaliq oqiw orinlar ashildi, yag`niy 1755-jili MGU
1773-jili Sankt-Peterburg Gorniy institut. M.V.Lomonosovtin` basshilig`inda XVIII-XIX-a`sirde
u`lken akademiyaliq ekspeditsiyalar sho`lkemlestirildi olar og`ada ko`p dala materiallarin toplawg`a
imkaniyat berdi. Usi toplang`an materiallardi izertlep minerolog N.K.Koshkarev ha`m geolog
G.P.Gel`mersen ta`repinen birinshi geologiyaliq kartalar du`zildi (Rossiyanin` arqa ha`m evropa
bo`limi).
Akademik V.M.Severgin ta`repinen mineralogiya iliminin` tiykari du`zildi ha`m birinshi ret
minerallardin` eki tomliq so`zligi payda boldi.
XIX-a`sirge shekem geologiyanin` tiykarg`i jetiskenlikleri: Jer u`sti protsesslerin teren` u`yreniliwi,
taw jinislardin` klassifikatsiyasi payda boliwi jag`dayina, quramina ha`m strukturasina qarap
bo`linedi, ja`ne de minerallardin` jer qatlaminda tarqaliwinin` uliwma nizamliqlari aniqlandi. Bul
da`wirde birinshi geologiyaliq kartalar du`zildi ha`m taw sanaatinin` o`siwi tez rawajlandi.
Biraq ta usi jetiskenlikler jerdi tiykarinan u`yreniwge onin` teren` qatlamlarinan shig`iwg`a
mu`mkinshilik bermedi. Bul ma`seleler XIX-a`sirdin` yariminan baslap jaqsi rawajlana basladi.
XIX-XX-a`sirdin` birinshi yarimina shekemgi geologiya ilimine o`z u`lesin qosqan geolog
ilimpazlar:
A.P.Karpinskiy (1847-1836) ol geologiya iliminin` barliq metodlari menen islese otirip
onin` rawajlaniwina u`lken ta`sirin tiygizgen. Ol o`z ilimiy miynetlerinde geologiyanin` tektonika,
paleontologiya, petrografiya, paleografiya ha`m t.b. salalarina o`z u`lesin qosti. A.P.Karpinskiy jer
betinin` formasi jer qatlami toqinli qozg`alislar ha`reketi na`tiyjesinde qa`liplesedi degen teoriyani
da`liylledi.
I.V.Mushketov (1850-1902) (Orta Aziya), V.A.Obruchev (1863-1956) (Orayliq Aziya ha`m
Shig`is Sibir`) geolog ilimpazlari o`z miynetlerinde jer qabatinin` qa`liplesiwin izertledi. Olar
ekspeditsiyaliq materiallar tiykarinda dinamikaliq ha`m tariyxiy geologiyanin` rawajlaniwina bahali
teoriyaliq usinislar ha`m atap o`tken territoriyalardag`i tabiyg`iy bayliqlardi paydalaniw jollarin
a`meliy jaqtan ko`rsetken.
E.S.Fedorov (1853-1919) bul ilimpaz mineralogiya ha`m kristalgrafiya salalarinda u`lken
jumislar atqardi. Ol ta`repinen kristalografiyaliq izertlewdin` metodlari aniqlandi ha`m geologiya
ilimine ta`siri belgilendi.
A.P.Pavlov (1854-1929) bul ilimpaz birinshi ret geologiyaliq izertlewlerdegi stratigrafiyaliq
ha`m paleontologiyaliq metodlarg`a genetikaliq printsipler kirgizdi. Onin` jumislari bolip atirg`an
ha`m bolg`an geologiyaliq protsesslerdi toliq tu`siniwge imkaniyat berdi. Ol muzliqlardi ha`m
kontinental` taw jinislardin` payda boliwin izertlegen.
V.I.Vernadskiy (1863-1945) bul ilimpaz minerolog bolip ol minerallardin` sistematikasina
ha`m suwdin` mineralliq dene retinde ekenligin da`liylledi ha`m izertledi. I.V.Vernadskiy jer
qabatinin` ximiyasin ha`m geologiyanin` taza tarawi geoximiyani aship berdi. Ol o`zinin` ilimiy
jumislarinda biosferani izertlew metodlarin ashti.