Erik Qartzke
Yüklə 308,92 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kapitalist sülhü: təkmilləşən izah
www.azadliqciragi.org 6 surətdə asılı olan qərb ölkələrindəki böhranlar silsiləsində 1914-cü ildə aparan müharibə aydın hiss olunmasa da, Balkanlardakı böhranların toqquşmaya səbəb olması labüd idi (Straçan, 2001). Balkanlardakı münaqişəni iqtisadi azadlığın olmaması şərti ilə belə izah etmək asandır. Avstriya- Macarıstan tərəfindən Serbiyaya qarşı başlanmış mübahisə müttəfiqlik əlaqələrinin möhkəm sistemi vasitəsilə genişləndi (Kissencer, 1994). 8 Avropa üçün 1914-cü ildə problem dəqiq olaraq liberallaşma və inteqrasiyanın qeyri-bərabər olması idi, halbuki, siyasi loyallıq artıq qarşılıqlı iqtisadi asılılığın heç bir əhəmiyyət kəsb etmədiyinə zəmanət verirdi. Ən inkişaf etmiş dövlətlər Şərqi Avropa ölkələri üzərindəki sövdələşmə rıçaqlarını genişləndirməkdən ötrü öz xarici siyasətlərini o dərəcəyədək ayırmışdılar ki, müttəfiqlik əlaqələri şərəfli sayılırdı. Səfərbərlik qərarları effektiv şəkildə Ancellin bəlağətli surətdə təsvir etdiyi iqtisadi qadağalara məruz qalmayan dövlətlərin əlində idi. Qarşılıqlı iqtisadi asılılığın müharibə infeksiyasını törətməyə qadir olmaması heç də ilkin qığılcımı söndürməkdə onun təsirsizliyini bildirmir. Dünya müharibəsinin gözlənilməməsi Ancell iddialarının mühüm dəqiqliyinə kölgə salmışdır. Müharibədən sonrakı hadisələr, görünür, Ancellin liberal sülh təsəvvürünə uyğun gəlir. Müasir strukturlar o qədər də hərbi istilaya uyğun görünmür (Bruks, 1999). 9 Beləliklə, Ancellin səhvi ondan ibarətdir ki, o, dövlətlərarası münaqişə üçün çox dar motivlər konsepsiyasını təqdim edir. Dövlətlər yalnız resurslara görə yox, həm siyasətlərə, həm də strateji cografi mövqeyə görə rəqabət aparırlar. Hansı ölkənin xəritənin harasında yerləşməsinin əhəmiyyəti var, xüsusən də, həmin ölkə böhranda olan protoqonistlərin arasındadırsa (Fazal, 2002). Buna görə də, ölkənin tələbinin nə (istər ərazisinin müstəqilliyi, istərsə də resurslar) olmasından asılı olmayaraq, bunun digərlərinin stimullarına, hətta müharibəyə də təsir ehtimalı var (Moravçik, 1997). Beləliklə, Ancell və digər klassik liberalların təklif etdiyi kapitalist sülhü yanlış deyil, natamamdır. Onun vaxt keçdikcə, təkamül edən bu cür şərhi özündə elə əsas məqamları ehtiva edir ki, yoxlanıldıqda emprik olaraq onları əsaslı kimi sübuta yetirmək olar.
Monteskye “Qanunların ruhu” əsərində deyir ki, “ən varlı ticarətçinin elə bir görünməz sərvəti var ki, onu heç bir iz qoymadan hər yerə göndərmək olar... Beləliklə, hökmdarlar düşündüklərindən daha artıq müdrikliklə idarə etməyə məcbur olurlar” (1985[1748];389). İqtisadi azadlıq budur ki, sən onu özünlə apara bilərsən. Daxildə şərait pisləşdikdə, kapital ölkəni tərk edə bilər, beləliklə, cəmiyyətdə həm iqtisadi, həm də siyasi böhran yarada bilər. Aydındır ki, dövlətlər kapitalın getməsini istəmirlər. İş o yerə çatır ki, hakimiyyətdəkilər kapital axınının qarşısını ala bilmir, onda onlar nəyin hesabına olursa-olsun kapitalın daxildə qalması üçün əlverişli şərait yaratmalıdırlar. Monteskye, Mill, Smit və digərləri ilə başlayıb R. Kobden, V. Ancell, R. Rossenkrans tərəfindən inkişaf etdirilən iqtisadi sülhün intellektual liberal ənənəsi kapitalizmin sülhü dəstəkləməsinin müxtəlif yollarını təklif edir. Bəlkə də, ən ümumi izah bundan ibarətdir ki, qarşılıqlı iqtisadi asılılıq ölkələr üçün elə müştərək bir dəyər yaradır ki, sonra bu dövlətlər əldə etdikləri həmin dəyərləri məhv etmək qorxusundan və bir-birilə vuruşmaqdan çəkindirir. Bu qeyri-mümkün olduqda, izah müştərək qənimətlərin münaqişənin səbəbi olmaması və ona kömək etməməsi ehtimalına əsaslanır. Tomas Şellinq eyni kəndirlə bağlanmış və əslində ümumi bir tale bölüşən iki dağ alpinistinin hekayəsini nəql edir. Şellinq hər hansı bir müştərək dəyərdən tərəfdaşa strateji təsir etmək üçün necə istifadə oluna biləcəyini göstərir: iqtisadi əlaqələri bölüşən dövlətlər faktiki olaraq həmin əlaqələri cücə oyunu oynamaq üçün işlədə bilər: əlaqələr dəyərli olduqca oyun da daha effektli və təsirli olur (Şellinq, 1966: 99-100). Əgər hər hansı dövlət çiçəklənən iqtisadi əlaqələri təhlükə altına salmaq istəmirsə, bu heç də sülhün öz-özünə gələcəyi demək deyildir. Digər ölkələr də vuruşmağa nifrət etməyə həvəsləndirilməlidir. Sülhü təmin etmək üçün bütün tərəflər cücə oyunundan, əslində, hərbi qüvvə işlətməkdən imtina etməlidirlər. www.azadliqciragi.org 7 Beynəlxalq əlaqələri öyrənən tələbələr ənənəvi olaraq motiv və imkana (bacarıq) müharibəni izah etmək nöqteyi-nəzərindən baxmışlar. Lakin sirli qətl romanları və Açar oyunu aydınlaşdırdığı kimi, bu şərtlər nadir hallarda kifayət edir. Fərdlər, qruplar və ölkələr tez-tez razılığa gələ bilmirlər. Lakin adətən müxtəlif məqsədli təşkilatlar anlayırlar ki, bahalı, yaxud həddən artıq dəbdəbəli tərzdən uzaq olmaq üçün sövdələşmələr üçün danışıqlar aparmaq olar. Bəs onda diplomatik uğur, yaxud müvəffəqiyyətsizlik nə ilə izah olunur? Beynəlxalq əlaqələrdə ən əsas problemlərdən biri rəqibin nə vaxt həqiqəti dediyini, yaxud demədiyini bilməkdir. Liderlər çox vaxt güc işlətməyə hazır olduqlarını iddia edirlər. Lakin əslində bu, hədə-qorxudur. Müharibələr bir sıra səbəblərdən törəyir, lakin əhəmiyyətli faktlardan biri narazılıq zamanı opponentin həll yolunun hansı minimum dərəcəsinə qane olacağı barədəki qeyri-müəyyənlikdir. Əgər kimsə iddia edirsə ki, müharibə resurslar üzərində sahibliyin təsdiqi və ya siyasi üstünlüklər üçün ən bahalı metoddur, onda diplomatik həllərin yaratdığı artıqlıq sövdələşməni vuruşmaqdan üstün etməlidir. 10 Öz kartlarını qoruyan poker oyunçuları kimi siyasi liderlər də hesab edirlər ki, bəzən qalib gəlmək üçün ikiüzlülük etməlidirlər. Qeyri-müəyyənlik və fırıldaq stimullarını nəzərə alaraq, diplomatiya uduza və münaqişə alovlana bilər. Toqquşmalar da öz növbəsində, uyğun döyüşçülərin əllərindəki “kartlar” haqqında informasiyanı (dövlətlərin nisbi bacarığı və qətiyyəti barədə məlumatları) aşkarlayır. Həqiqətən də, müharibəyə son qoymaq üçün döyüşən tərəflər müştərək qəbul olunan sövdələşmələri əldə etməyin yollarını kifayət qədər öyrənməlidirlər. İqtisadi azadlıq sülhü ən azı iki səbəb üçün vacibdir: birinci, azad bazarlar siyasi fəaliyyət üçün rezanator rolunu oynayır. Bazarları qorxudan aksiyalar investisiyanı ləngidir, daxili iqtisadi şəraiti pisləşdirir və beləliklə, yerli liderlər tərəfindən onların qarşısının alınması ehtimalı yaranır. Xaricdəki güc tətbiqi çox vaxt daxili investisiyanın aşağı düşməsi və kapital axını ilə müşayiət olunur (Bueno de Meskita 1990). Liderlər kapital bazarlarını hədələyən xarici siyasət bəyannamələrini təqdim etməyə hazır olduqda, yaxud azad valyuta siyasəti dövlətə kapital axınının qarşısını almaqda çətinlik törətdikdə, beynəlxalq ictimaiyyət hər hansı liderin həqiqi qətiyyətinə dəstək verməyə qadirdir. Opponentin nəyə məmnun olduğunu bilmək daha effektli sövdələşməni mümkün edir və beləliklə, digər tərəfin istədiyini güc tətbiqi ilə əldə etməsi zəruri olmur. Avtonom qlobal bazarlar elə bir məkan yaradırlar ki, burada liderlər hərbi qüvvələrdən istifadə etmədən etibar qazana bilərlər (Qartske et.al.,2001: Qartske və Li, 2003). İkinci səbəb, intellektual və maliyyə kapitalına əsaslanan iqtisadiyyatlar xarici ərazi istilasından az asılıdır və bunda az maraqlıdır. ABŞ-ın İraqda göstərdiyi kimi, XXI əsrin odusu ilə müharibəni udmaq istilanın asan yoludur. Müasir döyüş meydanında cəld və asan qələbə üçün yaradılmış hərbçilər sıx əhalisi olan cəmiyyətlərdə, xüsusən də, əhalinin xarici işğala nifrət ruhunun olduğu yerlərdə qayda yaratmağın intensiv əmək roluna çox pis uyğun gəlirlər. Tarixən sərvət şumluq akkrlar funksiyasında olmuşdur. Çoxlu torpaqları olan böyük ölkələr zəngin ölkələr sayılırdı. Belə cəmiyyətlərdə var-dövlət hökmdarlara yaxın olmaqla qazanılırdı. Kralın dostu olmaq torpağa sahiblik, bu da hakimiyyət demək idi. Əslində, hər hansı bir şəxsin öz iqtisadi mövqeyini qoruya bilməsi siyasətlə məşğul olmasına bərabər idi. Müasir cəmiyyətlər bu yolla fəaliyyət göstərmir. Sərvət ilkin olaraq kənd təsərrüfatından yaranmır. Əvəzində, pul yenilikçi ideyalar və sahibkarlıq ruhu vasitəsi ilə yaranır, yaxud qorunur. İnkişaf etmiş ölkələrdə əmtəə qiymətləri və əmək dəyərləri davamlı olaraq əks istiqamətlərə meyllənmişdir. İşğalçı ordular daha baha başa gəlir və müharibə yolu ilə əldə edilmiş oğurluq resurslardan gələn gəlirlər getdikcə marginallaşır. Bu arqumentdən iqtisadi azadlığın müharibəyə mane olduğu qənaəti yaranır. Lakin ola bilər ki, bu digər münaqişələrə, beynəlxalq siyasətlərin və daxili rejimlərin idarə olunması da daxil olmaqla, az, yaxud müsbət təsir göstərsin. Mən başqa yerdə qeyd edirəm ki, iqtisadi inkişaf ərazilər üzərindəki toqquşmaların azalması ilə əlaqədardır. Lakin inkişaf, həqiqətən, qeyri-ərazi mübahisələrinin çoxalmasına səbəb olur (Qartske 2004, qarşıdan gələn). Son illərin beynəlxalq əlaqələrində ən maraqlı və ən fəal öyrənilən mövzulardan biri də demokratik sülhdür. Demokratik ölkələr bir-birilə vuruşmağa meyl etmir, baxmayaraq ki, onların vuruşmaq ehtimalı heç də az deyil. (Onil və Rasset, 1997, 1999: Russet, 1993: Russet və Onil, 2001). Başqa sözlə, liberal siyasi sistemlərin dövlətlərin vuruşub-vuruşmamasına heç bir təsiri
Yüklə 308,92 Kb. Dostları ilə paylaş:
|