möhkəmləndirilməsi bu prosesdə əsas rol oynayır. İdxalçının mənafei baxımından bu
proses ikinci halda yenə də ölkənin maliyyə bazannda mühüm rol oynayır.
Cədvəl 5.11
Azərbaycanda bankların faiz gəliri və faiz xərcləri (ml. manat)
S.s
İllər
Xalis &İZ
mənfəəti
O cümlədən
Faiz gəlirlərinin
xərclərinə nisbəti,
%- lə
Faiz gəlirləri
Faiz xərcləri
1
2005
117,3
175,5
58,2
302
2
2008
532,7
975,2
442,5
220
3
2009
568,9
1034,6
465,7
222
4
2010
503,7
1055,3
551,7
191
5
2011
513,4
1100
586,6
187
6
2012
597
1258
661
190
Mənbə:
"Statistik bülleten”, 2012, J^IJ, Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı,
S.57
əsasında müəllif tərtib etmişdir.
y
Neft-qaz ixracı ilə əlaqədar olaraq, xarici valyutamn ölkəyə axım böyükdür.
Valyuta bazarına daxil olan həmin valyutalann bir hissəsini Mərkəzi Bank
konvertasiya etmək məcburiyyətində qalır. Bu da öz növbəsində dövriyyədə pul
kütləsinin artmasına və inflyasiyanın yüksəlməsinə səbəb olur. Digər hissəsini
sterlizasiya etməklə valyuta bazarmdan çıxanr. Belə situasiyada səmərəli mümkün
variant biznes mühitinin yaxşılaşdıniması olmalıdır ki, qeyri-neft sektoru uğurla
inkişaf etsin, korrupsiya və inhisarçı- lıqla mübarizə ilə bağlı məsələlər həll edilsin.
Məsələ ondadır ki, ölkəyə daxil olan neft dollan dövlətə və neft sektorunda işləyən
şirkətlərə məxsusdur. İkincilər qeyri-neft sənaye və aqrar sektorlara əhəmiyyətli
dərəcədə investisiya qoymurlar ki, ölkənin ixrac potensialı bu sektor hesabına
artmlsm və xarici ticarətdə qeyri-neft sektoru üzrə müsbət saldo formalaşdınism.
Belə şəraitdə ümüd ancaq dövlətə qalır ki, neft dollanm bu istiqamətdə geniş
miqyasda və böyük həcmdə istifadə etsin. Ancaq dövlət həmin vəsaitləri böyük
həcmdə infrastruktur obyektlərinə, xüsusilə avtomobil yollanmn çəkilişinə, təmirinə,
körpülərin tikintisinə və s. istifadə edir.
İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, maliyyə və real kapitala (əsas və
dövriyyə fondlan) investisiyalar arasındakı nisbət kredit və depozit faizinin
səviyyəsindən və iqtisadi yüksəlişin nəzərdə tutulan perspektivlərindən asılıdır.
Depozitin faiz dərəcəsi yüksək olanda pul vəsaitləri maliyyə qoyuluşlarına, aşağı
olanda əsas kapitala istiqamətləndirilir. Belə hallarda
443
qənaətin sahibləri gələcəkdə öz gəlirlərini maksimum artırmaq üçün onu real
kapitala investisiya edirlər. Azərbaycanda əmanət və depozit faizləri yüksək
olduğuna görə, 2005-ci illə müqayisədə əhalinin əmanətləri 2010-cu ildə - 2535 mln.
manat artmışdır. Artıq hüquqi şəxs statusunda olan müəssisələr də öz sərbəst pul
vəsaitlərini istehsalın modemizasiyasma yox, banklara depozit qoyurlar. Mərkəzi
Bankın məlumatına görə 01.01.2014-cü ilə banklann 12,5 milyard manat məbləğində
ümumi əmanət və depozitləri olmuşdur ki, onun da 51,3 faizi fiziki şəxslərə, 48,7
faizi hüquqi şəxslərə məxsusdur. Əhali əmanətlərinin 9 faizə qədəri xarici ölkə
vətəndaşlannmdır.
2014-
cü ildə banklann 4,5 mlndan çox fiziki şəxs, 60 mindən çox hüquqi şəxs
müştərisi olmuşdur.
Banklar haqqında qəbul edilmiş qanunlann və digər normativ sənədlərin
verdiyi hüquqlardan bəhrələnən kommersiya banklanmn apardığı faiz siyasəti daxili
investisiyalann stimullaşdınimasına, bütünlükdə istehsal sektorunun yeniləşməsinə
xidmət etmir. Hesablamalanmızdan görünür ki, qeyri-neft sənaye sahələrində, kənd
təsərrüfatmda, nəqlİ
30^atda kredit stavkası mənfəət normasım bir neçə dəfə
üstələyir. 2010-cu ildə kommersiya banklanmn kredit faizlərinin orta illik dərəcəsi
15 faizə yaxın olmuşdur. İqtisadi nəzəriyyədə və dünya təcrübəsində investisiyalann
stimullaşdıniması baxımından bank krediti faizinin orta mənfəət normasından az
olması tövsiyyə olunur Azərbaycanda banklann rentabellik səviyyəsi qeyri-neft
sənaye və aqrar sektorlan bir neçə dəfə üstələyir (13, illik hesabat, 2010).
Araşdırmalarımız göstərir ki, 2008-2009-cu illərin iqtisadi-maliyyə böhram
dövründə manatla formalaşmış orta kredit stavkalan (16-17,5 faiz) sonrakı illərdə
aşağı düşərək, 01.01.2013-cü ilə 15,2 faiz təşkil etmişdir. Bu dövrdə xarici valyuta
ilə verilmiş kreditlərin orta faiz dərəcəsi isə 14,5 faizdən 15,8 faizə qədər
yüksəlmişdir. Diqqət yetirməli bir meyldə ondan ibarətdir ki, fiziki şəxslərə verilmiş
kreditlərin faiz dərəcəsi hüquqi şəxslərə verilənlərdən manatla 1,4 dəfə, xarici
valyuta ilə 1,7 dəfə çoxdur. Belə meylin yaranması xüsusi araşdırmalar tələb edir.
Bizim fikrimizcə, bu meylin əsas səbəblərindən biri fiziki şəxslərin kreditlərində qısa
müddətli istehlak kreditlərinin, hüquqi şəxslərin kreditlərində isə uzun müddətli
kreditlərin üstünlük təşkil etməsidir.
Məlumdur ki, beynəlxalq təcrübədə uçot dərəcəsi müəyyən edilərkən həm
inflyasiyamn, həm də kapital qoyuluşuna marağm səviyyəsi nəzərə alınır. Kredit
stavkasmı müəyyən edən həlledici amillərdən biri infilyasiya səviyyəsi olduğuna
görə, bu göstəricilərin müqayisəsi sübut edir ki, kredit stavkaları rəsmi infilyasiya
səviyyəsindən 3,5-4 dəfə yüksəkdir. 2010-cu ildə rəsmi statistika infilyasiyam 5,7
faiz olduğunu göstərir. Kommersiya banklan çox sərt şərtlərlə kredit təklif edirlər:
kredit stavkası çox hallarda 30%-ə çatır, qoyulan girovun 50 faizi səviyyəsində
kredit verilir, girovun
444