Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
805 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan leksikonun Nəsimi, Xətai, Füzuli dilində də eyni işləkliyə malik olaraq Azərbaycan dili leksikologiyasının inkişafı-tərəqqisi ilə sıx bağlı olduğunu qeyd edir. Məsələn, keyik, soy, damu, bəbək (bala), kendu, şol, dünlə, ilətmək, əsən və s. kimi “Dədə Qorqud” dilinə xas olan sözlər XVII əsrə qədərki Azərbaycan ədəbi dili üçün də xarakterik olduğunu qeyd edir. Dastanın dilindən bəhs edərkən akademik feil səmtində işlənən təqlidlərdən də geniş söz açır. Onun fikrincə, feil səmtində işlənən təqlidlər (zarımaq- zar-zar zarımaq və s.) abstraksiya nəticəsində qrammatikləşir, feildən ayrılaraq tərz-hərəkət zərfinə çevrilir. Alimə görə, “dilçilikdə daxili obyektli feil adlanan formanın Azərbaycan dilində məhz bu motivdə, təqlidlə təqlidi feilin analogiyası üzrə meydana çıxır və abstraksiya mərhələsində feil öz obyektindən təcrid olunur, məsələn, iş işləmək- hər nə iş olsa, Qorqud Ataya danışmayınca işləməzlərdi. Ünsü ünütmək- Dədənin ünsü ünütdü və s.”. Tofiq Hacıyev “Dədə Qorqud kitabı”nda dil faktlarının paralelliyini də müşahidə edir. “Eyni məfhumun verilməsi üçün müxtəlif mənşəli leksik vahidlərdən, yaxud sözlər arasında eyni tipli əlaqə üçün müxtəlif morfoloji göstəricilərdən istifadə olunur. ...Müəyyən leksik vahidin, morfemin və ya fonetik təzahürünün seçilməsində, hansına üstünlük verilməsində ixtiyarilik yoxdur, formalaşmış münasibət müəyyənləşmir. ...Abidənin həcminə, böyük söz tutumuna uyğun olaraq bu paralellikdə- qarışıqlıqda xüsusi rəngarənglik görünür” –deyən müəllif “Sağ-əsən varıb gələsən. Dünya-aləm gözünə qaranqu oldu. Tanrı-Təala bizə bir yetman oğul verməz” cümlələrini leksik, “I şəxsin təkini bildirmək üçün həm ayın, həm də ayım” dil faktını morfoloji paralelizmə, “uca-yuca, yiyə-iyə” sözlərini fonetik, “kiçi-kiçik, söyləməgim-söyləməğim” tipli sözlərini isə fono-morfoloji paralelizmə aid edir. Ömrünün çox hissəsini dilçilik elminə həsr edən görkəmli alimimiz Tofiq Hacıyevin “Dədə Qorqud kitabı”nın dili ilə bağlı araşdırmaları hər zaman aktualdır. Əbəs yerə, T.Hacıyevə dilçilik sahəsində əvəzsiz xidmətlərinə görə Azərbaycan dilçilik elminin “Dədə Qorqudu” demirlər. AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ İSMİN MÜXTƏLİF HALLARINDA İŞLƏNƏN QOŞMALAR Aytən ƏHMƏDOVA Gəncə Dövlət Universiteti 83-aytan@mail.ru AZƏRBAYCAN Azərbaycan dilçiliyində qoşmanın hansı hallarla işlənməsi ilə bağlı mübahisə vardır. Bu mübahisə qoşmanın adlıq halla işlənib-işlənməməsi ilə bağlıdır. Məlumdur ki, bəzi qoşmalar şəxs əvəzliyinə qoşulduqda əvəzlik yiyəlik hal şəkilçisi ilə işlənir, lakin isim və substantivləşmiş digər nitq hissələrinə qoşulduqda həmin söz hal şəkilçisiz olur. Buraya “kimi, qədər, tək, üçün, ilə, haqqında” qoşmaları daxildir. Məsələn: insan kimi, insan qədər, insan tək, insan üçün, insan ilə, insan haqqında, sənin kimi, sənin qədər, sənin tək, sənin üçün, səninlə, sənin haqqında. Qeyd edək ki, uzun zaman dilçiliyimizdə bu forma adlıq hal kimi təqdim olunmuşdur . Qoşma haqqında ilk geniş məqalənin müəllifi olan S.Cəfərov bu məsələyə toxunaraq, həmin qoşmaların birləşdiyi sözlərin adlıq halda deyil, qeyri-müəyyən yiyəlik halda olduğu fikrini irəli sürdü . Qeyd edək ki, sonrakı əksər əsərlərdə həmin sözlər qeyri-müəyyən yiyəlik hal kimi öyrənilir. Hətta əvvəllər M.Hüseynzadə adlıq hal kimi göstərdiyi formanı dərsliyin sonrakı illərdə olan nəşrlərində qeyri-müəyyən yiyəlik hal kimi vermişdir. Bizə belə gəlir ki, qeyd edilən qoşmalar qeyri-müəyyən yiyəlik halla deyil, adlıq halla işlənir. Düzdür, şəxs əvəzliklərinin qeyri-müəyyən yiyəlik hala düşməsi mümkün deyil və bu baxımdan fikirləşmək olardı ki, məhz bu baxımdan əvəzliklər müəyyən yiyəlik halda, digər sözlər qeyri- müəyyən yiyəlik hal formasındadır. Lakin qoşmalara diqqət yetirilsə, görərik ki, onların potensiyasında yiyəlik-mənsubluq məzmunu yoxdur. Fikrimizcə, şəxs əvəzliklərində olan müvafiq şəkilçilər yiyəlik yox, qədim alət halının qalığı hesab edilməlidir. Müasir danışıq dilində bəzən şəxs əvəzliyinin də adlıq hal formasında işləndiyini müşahidə edirik: mən ilə, sən kimi, mən qədər və s. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
806 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Onu da qeyd edək ki, isimlərlə adlıq halda işlənən və qoşmalaşan mənsubiyyət şəkilçili sözlər çox zaman hər iki forma, yəni müəyyən və qeyri-müəyyən yiyəlik halla işlənir. Məsələn: Məmməd
Məlum olduğu kimi, qoşma ismin müəyyən halında olan sözə qoşulur, lakin bəzən elə halla rastlaşmaq olur ki, qoşma özü hal şəkilçisi ilə işlənir. Bu cəhətdən “tərəf” qoşması diqqəti çəkir. İstiqamət məzmunlu bu qoşma həm də yönlük halda olan sözə qoşulur. Məsələn: Kəndə tərəf gedən yolun üstündə köhnə bir dəyirman var idi(İ.Məlikzadə). Bəzi hallarda, xüsusən də danışıq dilində yönlük halın şəkilçisini isim yox, məhz qoşma qəbul edir: Kənd tərəfə gedən yolun üstündə köhnə bir dəyirman var idi. Qeyd edək ki, qoşmanın qəbul etdiyi həmin hal şəkilçisi ismə aid deyil. Bunu onunla sübut etmək olar ki, bu mövqeyində qoşma istənilən halın şəkilçisi ilə işlənə bilir: ev tərəfi, ev tərəfdə, ev tərəfdən və s. Misallardan da göründüyü kimi, bu məqamda qoşma istər yönlük hal, istərsə də digər halların şəkilçisini qəbul edərkən isim yönlük hal şəkilçisi ilə işlənmir və bu mümkün də deyil. Fikrimizcə, bunun səbəbi “tərəf” sözünün potensial leksik mənaya malik olmasıdır. Bu cür hal şəkilçisi ilə işlənə bilmə əsas etibarilə başqa nitq hissələri ilə omonimlik təşkil edən qoşmalara aiddir, buna baxmayaraq, bəzən xalis qoşmalarda bunu müşahidə etmək mümkündür. Bunu da demək yerinə düşər ki, Yapon dilində qoşmalı ifadələrdə tərəflərin hər ikisi hal şəkilçisi ilə olur; daha doğrusu, isim yiyəlik halda, qoşma isə müxtəlif hal formalarını qəbul edir .Müasir danışıq dilində olan bir hal “Əsrarnamə”də də diqqəti çəkir. Belə ki, burada “sarı” qoşması da “tərəf” qoşmasında müşahidə etdiyimiz xüsusiyyətə malikdir, yəni birinci komponent yox, məhz qoşma yönlük hal şəkilçisi ilə işlənir: Ol yaradan saruyə seyr edəvüz .Qeyd edək ki, tədqiqatçıların fikrincə, “saru” qoşmasının bu xüsusiyyəti XVIII əsrə qədər davam etmişdir. Müasir dilimizdə hər bir qoşmanın ismin konkret olaraq bu və ya digər halı ilə işlənməsi artıq müəyyənləşdirilmişdir. Bunun səbəbi müvafiq qoşmaların təcrid olunduğu sözlərin tarixi leksik- qrammatik xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Məsələn, “doğru” qoşmasının özü tarixən istiqamət, yönəlmə məzmununa malik olduğundan özü də məhz yönlük halda olan sözlərlə işlənir. Yaxud “əvvəl, qabaq, sonra” sözlərinin daxili məzmununda məkan və ya zamanın çıxış nöqtəsini ifadə edən məna vardır, elə buna görə də həmin qoşmalar məhz çıxışlıq halda olan sözlərlə işlənir. Bu şəkildə digər qoşmaların da halla işlənmə qanunauyğunluqlarını izah etmək mümkündür. Bəzi qoşmalar bir deyil, ayrı-ayrılıqda müxtəlif hallarla işlənib müvafiq olaraq, ayrı-ayrı məna çalarları yaradır. Məsələn, “kimi, qədər” qoşmaları adlıq və yiyəlik hallara qoşularkən müqayisə- bənzətmə, yönlük hala qoşularkən məsafə məna çalarını formalaşdırır: Sərvər kimi—Sərvər qədər— sənin kimi—sənin qədər; şəhərə kimi—şəhərə qədər—səhərə kimi—səhərə qədər. Bu qoşmaların da iki halla işlənib müxtəlif çalarlar yarada bilməsi onların tarixən iki məna ifadə etməsi ilə bağlıdır. Belə ki, M.Kaşğarinin ”Divanu Luğət-it-Türk” əsərində “kibi” sözünün iki mənası verilir: 1.qab; 2.oxşar. Birinci məna məsafə, ikinci məna isə müqayisə-bənzətmə çalarını yaratmışdır. Bu şəkildə digər qoşmaları da izah etmək mümkündür. Eyni fikri “sarı” qoşması haqqında da söyləmək olar. Bu qoşma ismin yönlük halı ilə işlənərək istiqamət çaları yaradır, lakin xüsusən danışıq dilində bu qoşma çıxışlıq halla işlənərək, səbəb çaları yaradır. Burada da qoşmanın birləşdiyi söz yox, qoşmanın özü çıxışlıq hal şəkilçisi ilə işlənə bilir: Mən Bakı sarıdan çox darıxmışam(İ.Əfəndiyev). Bununla yanaşı, istər tarixi əsərlərin dilində, istərsə də müasir dialektlərdə bəzi qoşmaların müəyyənləşmiş halla deyil, başqa halla işlənməsi faktları ilə də qarşılaşırıq. XV əsr abidəsi olan “Əsrarnamə”nin dilini tədqiq edən Ş.Xəlilov göstərir ki, müasir dilimizdən fərqli olaraq, adı çəkilən abidənin dilində “sonra qoşması daha çox adlıq halla işlənir. Məsələn: Həqq saru döndin. Qeyd edək ki, müəllif özü də bu abidənin daha çox danışıq dili xüsusiyyətlərini özündə əks etdirdiyini yazır: “Abidənin dəyəri hər şeydən əvvəl ondadır ki, o (“Əsrarnamə”) klassik ənənələrlə ümumxalq danışıq dili xüsusiyyətlərinin vəhdətindən doğmuşdur. İkinci xüsusiyyət isə öz çəkisi etibarilə daha ağır gəlir”.Deməli, adlıq halla işlənmə özü də danışıq dili xüsusiyyətidir ki, həmin vəziyyət bu gün də özünü göstərməkdədir. Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|