18
Bəşəriyyətin keçmişi. Maraq və Fayda
qayğılardan uzaqlaşır, yoxa
çıxmış sevimli keçmişdə ye-
nidən bir qədər yaşamaq, din-
Gündəlik qayğılar, yaxın və uzaq gələcək haq-
cəlmək imkanı əldə edir.
qında düşüncələr insanı nə qədər məşğul etsə də, o,
Tarix bəşəriyyətin, xalq-
keçmişə nəzər salmağı da unutmur. Ötən illəri, ötən
ların, müəyyən istək və əla-
günləri və anları anmaq insanın sanki varlığına, ma-
mətlərə görə birləşmiş insan
hiyyətinə hopmuşdur, onun iradəsi xaricindədir. Üç za-
qruplarının uzaqlarda qalmış
manda yaşayır və düşünür insan. İndi, yəni bu an, keçi-
keçmişidir, uşaqlıq və gənclik
ci olsa da, həyatın baş axarı budur, budur gerçək yaşa-
xatirələridir. İnsan böyüyə-
nan həyat. Gələcək haqqında düşüncələr, plan və arzu-
böyüyə, keçmişdən gələcəyə
lar insanı gələcəyə səsləyir və gələcəyə aparır. Və əl-
yol gedə-gedə özünü yaradır.
bəttə ki, keçib gedən və bir daha geri dönməyəcək bir
Bütövlükdə götürülən insanlıq da belədir. Tarixsiz
zamana, keçmiş xatirələrə – bu xəyal dünyasına da
bəşəriyyət yoxdur.
(1668-1744) de-
bağlıdır insan...
mişkən, “tarix bəşəriyyətin öz-özünü yaratmasının sal-
Ümumiyyətlə, insanın
naməsidir”.
kimliyində onun xatirələr dün-
Bəşəriyyət öz uşaqlığından, ibtidai cəmiyyət-
yası mühüm ( bəlkə də həlledi-
dən, təbiətlə vəhdətdən aralandıqca və yeni mərtəbə-
ci?!) rol oynayır.
lərə yüksəldikcə insanlar arasında ixtisaslaşma yara-
(1883-1955) “insa-
nır, əmək və zehni fəaliyyət bölgüsü meydana çıxır;
nın təbiəti yoxdur, tarixi var”
bəlli işlər o işlərə meyli və istedadı olan bəlli adamlar
deyir. Geriyə dönmək yoxdur,
tərəfindən görülməyə başlanılır. Gözəl və məntiqli da-
lakin uşaqlıq, yeniyetməlik,
nışanlar, danışa-danışa müəyyən fikri təbliğ edən, di-
gənclik, dolğunluq... xatirələri
gərlərini o fikrin axarında saxlamağa çalışanlar qrupu
ilə insan xəyalən o əlçatmaz
əmələ gəlir, çalıb-oxuyub-oynayıb əyləndirənlər mey-
aləmə dönə bilir; aradakı za-
dana çıxır, diqqətlə dinləməklə və xəyal gücü ilə olub-
man uçurumunu xəyalən, dü-
olmayanları yazanlar üzə çıxır. Keçmişi xatırlayıb ona
şüncənin qüdrəti ilə aşıb keçir,
Giambattista Vico
Jose Ortega
Y Gasset
KEÇMİŞİN FƏLSƏFƏSİ VƏ YA TARİX NECƏ YAZILIR?
Keçmiş keçib gedib. Bu məntiqi cəhətdən həqiqət olsa da, bu, o qədər
də sadə həqiqət deyil. Keçib gedən bizim keçmişimizdir, biz o keçmişdən
əmələ gəlmişik. Kimliyimizi, mahiyyətimizi o keçmişsiz təsəvvür etmək
mümkün deyil. Biz öz keçmişimizə bağlıyıq. Biz keçmişimizin davamıyıq.
Bəşəriyyətin keçmişi necə olub? Bu barədə əfsanələr, miflər və tarix
söz deyir. Tarix daha dəqiq məlumat verməyə çalışır. Əslində biz keçmişi
tam deyil, tarixin bizə söylədiyi qədər bilirik. Başqa sözlə desək, tarixin
məzmunu keçmiş haqqında bildiklərimiz, öyrənib yazdıqlarımızdan iba-
rətdir. Tarixin məzmunu və tutumu ayrı-ayrı şəxslərin, tarixçilərin yazıb
toplaya bildiyi qədərdir. Tarix subyektivdir, nisbidir, tarix yazanların ira-
dəsindən, ideyasından, şəxsiyyətindən, gücündən müəyyən dərəcədə ası-
lıdır.
Keçmişin təbiəti və ruhu nədir? Keçmiş necə dərk olunur? Bəlkə
keçmiş kəşf olunur? Keçmişin dərkində subyektivlik varsa, keçmişi öyrə-
nən tarix nədir, elmdir, yoxsa sənət? Tarixi subyektiv edən hansı amillər-
dir?Tarix gözəldir, bu gözəllik öz heyranlarını yoldan, başdan çıxarmırmı, tarix təhlükə törədə bilər-
mi? Tarix necə yazılır və ya necə yazılsa yaxşıdır?
Bu və buna bənzər suallar tarixin fəlsəfəsinə aiddir. Bu yazı keçmişdə baş verənlərin dərki ilə
məşğul olan tarixin mahiyyəti haqqındadır. Elm və sənətin qovşağında yer tutan tarixin fəlsəfəsi,
çox güman ki, tək tarixçilərə və filosoflara deyil, bəşəri düşüncələrə dalan hər kəsə maraqlıdır.
TƏDQİQAT
TƏDQİQAT
Hamlet İSAXANLI
Giambattista Vico
Jose Y Ortega
Gasset
4 Aprel
19
bəzək vuranlar, mif və əfsanə yaradanlar, tarix yazan-
lar meydana çıxmağa başlayır.
anlar P
olduğunu nəzərə alaraq araş-
dırmasına istiqamət verib
٭ ٭ ٭
şərhlər edə bilər.
Keçmişin vacibliyi onun
Keçmişin anlaşılmasın-
indidən birbaşa əvvəl olma-
da indiki zaman həlledicidir,
sında, indiyə qədər uzanma-
zəruridir; bu, bir tərəfdən bu
sında, indini əmələ gətirmə-
günkü tədqiqatçı-tarixçinin öz
sindədir.
zamanının düşüncəsi ilə dolu
İnsanın və bəşəriyyətin
olmasından, digər tərəfdən isə
özünüdərkində tarixin rolu
indiki zamanda baş verənlərin
əvəzolunmazdır. Hər insan və
keçmişi anlamaq üçün müəyyən ideyalar verə bilmə-
hər cəmiyyət dünənin, keçmi-
sindən doğur. Məsələn, Sovetlərin dağılması zamanı
şin, tarixin məhsuludur. İnsan
baş verənlər tarixdəki imperiyaların (Roma,...)
nələrə qadirdir, bir bioloji və
dağılması zamanı nələr baş verdiyini və necə baş ver-
sosioloji varlıq olaraq kimdir
diyini müəyyənləşdirməkdə ipucları verə bilər.
insan? Keçilən yola nəzər sal-
madan, yəni tarixsiz bu böyük
ir oxunuşudur” deyəndə yəqin bunu nəzərdə tu-
suala ağlabatan cavab tapmaq
turmuş.
ağla sığmır. Bu kimi suallara qənaətbəxş cavab
axtarışı tarix elminin inkişafını şərtləndirən əsas amil-
lər sırasındadır. Tarix çağdaş cəmiyyəti, ümumiyyətlə
dünyanı dərk etmək üçün zəruridir, tarixi hekayələr
həm bizim nəyə qadir olduğumuzu, həm də məsu-
(1926-
liyyətimizi anlamağa kömək edə bilir. “Tarix tək xəya-
1984) fərqli düşünür, tarixin
lımızı qidalandırmır, həmçinin insanlıq hekayəsini
diskret olduğunu iddia edir:
başa düşməyə kömək edir”
Hər dövrün öz tarixi var, öz
deyir
(1886-
başlanğıcı və öz sonu var. Yeni
1944).
dövr köhnəyə heç nədə borclu
Tarixlə keçmiş başqa-
deyil, sonrakına heç nə vermir,
başqa şeylərdir. Tarix keçmi-
çünki tarix radikal kəsilmə ilə
şin oxunuşudur. Tarixçilər və
xarakterizə olunur. Anlayışlar
tarixin fəlsəfəsi ilə məşğul
birdən yaranır və birdən də
olanlar arasında “tarix keçmi-
yox olur.
şin deyil, keçmiş təcrübənin,
(M. Foucault öz fikirləri-
prosesin bərpasıdır” fikri qə-
ni tez-tez, kitabdan kitaba də-
bul olunmuş kimi görünür.
yişdirməkdən, hətta inkar et-
Keçmiş, təbii ki, keçib gedib.
məkdən çəkinmirdi. Filosof-
Keçmiş bərpa olunmur, nə biz
lara görə o, fəlsəfi suallar qoysa da, ənənəvi fəlsəfənin
keçmişə gedə bilirik, nə keç-
ərazilərindən kənarda filosofluq edirdi).
miş bu günə gələ bilir; tarixçi-
lər sadəcə keçmişin modelini qururlar. Keçmiş sanki
donub qalıb, hərəkətsizdir. Tarixçidir keçmişin qapısı-
٭ ٭ ٭
nı döyən, o qapını azca da olsa aralayıb keçmişin tə-
Tarix elminin, tarix üzrə araşdırmaların yaran-
biətini, rəngini-ruhunu anlamağa, onu dərk və şərh et-
masının və inkişafının ən əsas səbəblərindən biri bəşər
məyə çalışan.
övladının bilmək həvəsi,
Tarix bəşəriyyətin genetikasıdır, genetik kodu-
kəşf etmək və bu yolla ya-
dur. Keçmiş indinin içində yaşayır. Dünən bu günə çev-
ratmaq ehtirasıdır, zəka ma-
rilir. Keçmişdən törəyib indi.
cərasıdır (hər yaradıcılıq sa-
(1889-1943) görə tarixçinin araşdırdığı keçmiş ölü de-
həsində olduğu kimi). Əs-
yil, müəyyən mənada hal-hazırda yaşayan, izi qalan
lində bu, elm adamının xü-
bir prosesin bir hissəsidir. Ona görə P prosesi Q prose-
susiyyətidir. İnsanların el-
sinə keçibsə, P birdən birə bitməyib, Q-nün içində bir
mə gəlməsini
qədər davam edib, P bir proses kimi özündən sonra Q
(1879-1955) üç amillə izah
prosesində iz buraxıb. Eləcə də Q öz-özünə birdən birə
edir: “Bəziləri öz intellektu-
1
al üstünlüklərindən qürur
başlamayıb, bir müddət P-nin içində P şəklində olub
Beləliklə, Q-də yaşayan tarix-
çi indiki Q-nün bir zam
Michael Oakeshott (1901-1990) “keçmiş indinin mü-
əyyən b
“İnsan öz atasından daha çox öz zamanına ox-
şayır” –bu ərəb ata sözü fərdin içində yaşadığı zama-
nın məhsulu olduğuna işarədir; bugünkü zaman həm
fərdin, həm də tarixin fərd-tarixçi tərəfindən dərkində
mühüm rol oynayır.
Michel Foucault
Marc Bloch
R.G. Collingwood`a
A. Einsteyn
.
Marc Bloch
R.G. Collingwood
Michael Oakeshott
Michel Foucault
A. Einsteyn
4 Aprel
1
R.G. Collingwood. The Idea of History. An Autobiography (in Russian). Moskva, 1980.
20
hissi duymaq üçün elmlə məşğul olurlar; onlar üçün
cismi - Yerin ətrafına dolanan
bu, sanki həyatın dolğunluğunu və şöhrətdən doğan
Ay) deməkdir. Mahiyyətcə hə-
məmnunluğu təmin edən idmandır [...] Bəziləri isə öz
yatda baş verən hadisələrin
zəkalarını qazanc, fayda almaq üçün xərcləyirlər.
qeydə alınması, hesablan-
Allahın göndərdiyi mələk gəlib bunları elm məbə-
masıdır. Xronologiya müəy-
dindən qovsa, məbəd faciəli şəkildə boşalacaq,
yən etməkdir (ən qədimlərdə
seyrələcək, amma boş qalmayacaq [...] Mələyin əziz-
təqvimin əsasında Günəşin de-
lədiyi və məbəddə qalan insanların əksəriyyəti qəribə,
yil, Ayın durduğu məlumdur).
qapalı, tənhadırlar [...] Onları elmə və sənətə gətirən –
Məzmun cəhətdən hekayə
əzabverici ağırlıq və ümidsiz boşluqla dolu olan gün-
söyləmək, anlatmaq məna-
dəlik qayğılardan uzaqlaşmaq istəyidir, öz daim dəyi-
sında d
şən tələb və şıltaqlıqlarından uzaqlaşmaq istəyidir [...]
Onlar özlərinə sadə və aydın dünya mənzərəsi yarat-
mağa, yaşadıqları adi dünyanı öz yeni dünyaları ilə
əvəz etməyə çalışırlar. Rəssam, şair, nəzəriyyələrlə
baş sındıran
Burada (və sonralar)
ixsiz etnik, milli, dini və di-
orta mötərizədə və ya dırnaq
gər qrup kimlikləri yoxdur. Millətçilik, patriotizm ki-
içində mənfi işarəli say ilə
mi hisslər tarixi populyarlaşdıran, eyni zamanda onu
bizim eradan (ümumi era-
ideoloji silah halına gətirən güvvələrdəndir.
dan) əvvəl uyğun tarix göstə-
rilir. Yəni b.e.ə 484 (ingiliscə
٭ ٭ ٭
484 BC) əvəzinə [- 484] yaza-
Tarix nəyə lazımdır? Eyni sualı ədəbiyyat, müsi-
cağıq (bəzən, qarışıq düşmə-
qi və təsviri sənətə, hətta riyaziyyatın çox mücərrəd
yəcəyi halda, mötərizəsiz
müasir sahələrinə də aid etmək mümkündür.
mənfi işarəli say da yazıla bi-
Tarix maraqlıdır, adamı aludə edə bilir. Hadisələ-
lər, - 484 kimi.
rin əslinə çox yaxın olanı təsvir etməyə çalışan və us-
“Historia” – yunanca öy-
talıqla yazılan tarix bir çox insanlara uydurmalarla do-
rənmək, araşdırmaq deməkdir. İlk dəfə
([-
lu olan tarixi romandan qat-qat çox maraqlı və faydalı
484] – [-424]) öz əsərinə bu adı vermişdi. Herodotdan
görünür. Bu “fayda” və doğru olanı anlamaq, ona ya-
başlayan və İbn Xəldun istisna olmaqla yeni Avropa
xınlaşmaq imkanı tarixə aid əsəri intellektual həzz qay-
dövrünə qədər yazılan tarixlər əsasən üç növ qaynaq
nağına çevirir.
üzərində qurulurdu: 1) səyahət edən hərbçilər, tacirlər
“Tarixin və təcrübənin verdiyi dərs budur: insan-
və az saylı qələm sahiblərinin öz gözləri ilə gördükləri
lar və hökumətlər tarixdən heç vaxt heç bir dərs alma-
“tarixi” hadisələrin təsviri; 2)
mışlar və ya ondan çıxan prinsiplər əsasında hərəkət et-
hə min yer və ha di sə lər
3
məmişlər” .
h a q q ı n d a d a h a ə v v ə l
Səbəb hər hadisənin, dövrün təkrarsızlığıdır!
yazanların əsərləri; 3) tarixçi-
Hər bir tarixi hadisə o qədər spesifikdir ki, əvvəlki ha-
nin görmədiyi yerlərdə baş
disələrə görə onu proqnoz etmək, əvvəlcədən görmək
verən hadisələr haqqın da
mümkün olmayıb və eləcə də, onun vasitəsilə gələcək-
müxtəlif şəxslərin söylə-
də ola bilənləri təxmin etmək olmur. Tarixi hadisələr
dikləri.
arasında müəyyən bənzərlik görünsə də, bu, zahiri bən-
zərlikdir. Hər tarixi hadisə, hər tarixi fakt yalnız bir də-
Zaman, yaş və eralar
fə, həmin dövrdə, elə o cür baş vermiş yeganə hadisə-
dir. Hegel tarixin dairəvi deyil, spiralvari hərəkət etdi-
Gündəlik həyatımızda
yini və beləliklə hər yeni dövrdə, halqada yalnız birtə-
və ömrümüz boyu vaxtı ölçü-
rəfli baxdıqda keçmiş təkrarlanır kimi göründüyünü,
rük, saatları, günləri, həftə, ay
əslində isə hər halqanın məzmunca yeni olduğunu irəli
və illəri sayırıq. Eləcə də elmdə və tarixdə zaman, vaxt
sürdü. (Sonuncu fikir Hegeldən əvvəl Viko tərəfindən
ölçüləri var, onlarsız elm, sənət və həyat təsəvvüredil-
söylənilmişdir.)
məzdir. Saniyələrdən illərə, əsrlərə və minilliklərə uza-
nan vaxtı ölçə bilirik. Məlum yazılı abidələrin yaşı təq-
٭ ٭ ٭
ribən 5000 ildir (“Tarix Şumerdən başlayır” – “Histo-
“Tarix” qədim semit sözüdür, mənası Ay (səma
a işlənilmişdir. “Tarix”
və “ilm əl-əxbar” (xəbərlər elmi) kəlmələri eyni məna-
nı daşımışlar. Tarix sözünün ilk dəfə əl-Buxari (810-
870) tərəfindən işlənildiyi (nüfuzlu din xadimlərinin
həyat hekayələri məcmuəsinə bu adı vermişdi), “İlm
filosof və təbiətşünas, hərə bir cür, bunun-
əl-əxbar” ifadəsinə əl Xarəz-
2
midə (təqribən 780-850) rast
la məşğuldurlar” .
gəlindiyi deyilir.
Tarix elmini qidalandıran daha bir güclü amil kol-
lektiv kimlik axtarışıdır. Tar
Herodot
Herodot
əl-Buxari
əl Xarəzmi
4 Aprel
2
“Принципы научного исследования”; bax: А. Эйнштейн. Физика и реалность.Москва, “Наука” , 1965, с. 8
3
G.W.F. Hegel, 1770-1831, “Tarixin fəlsəfəsi”nə girişdən
ry begins at Sumer”, Samuel N. Kramer). Bu beş mi-
lə başlanılır. Sonralar bəzi
nillikdə insanlar öz təcrübə, bilik və hisslərini yazıya
islam ölkələri və ümumiy-
köçürüblər. Bəlli zaman kəsiyində yaşayan insanlar
yət lə, dünyanın böyük
arasında məhz bu yolla birbaşa fikri əlaqələr qurulub.
hissəsi xristian erasını
Daha qədim dövrlərlə əlaqələr isə birbaşa deyil; çox
ümumi, bizim era kimi
uzaq keçmişdə yaşayanlar haqqında və ümumiyyətlə,
qəbul etdilər. Bu səbəblə
təbiət haqqında bilikləri yazıdan fərqli üsullar tətbiq
indi ingilisdilli qaynaqlarda
etməklə əldə etməyə çalışırıq (arxeologiya, geolo-
B.C. və A.C. (“bizim era-
giya, astronomiya,...). Yaşadığımız dünya, xüsusi
dan əvvəl”-b.e.ə. və “bizim
halda yer kürəsi hər zamanmı mövcud olub, belə
eradan sonra”-b.e.s.) əvəzi-
deyilsə nə zaman əmələ gəlib? Günəşin, Yer kü-
nə uyğun olaraq BCE və
rəmizin, ümumiyyətlə kainatı təşkil edən cisimlərin,
C.E. (common era, current
hətta kainatın özünün yaranması tarixini, onların as-
era), yəni dini mənsubiyyə-
tronomik yaşını, Yer kürəsində baş vermiş olanları öl-
ti deyil, ümumiliyi vurğula-
çə bilən geoloji yaşı araşdırmağa çalışırıq. Çağdaş fi-
yan ifadə və abreviatura tək-
zika və astronomiyanın uğurları bu ölçmələri müm-
lif edilir.
kün edir.
Yerin öz oxu ətrafında fırlanma müddəti – bir
Tarixdə dövrləşmə
gün, Yerin Günəş ətrafında dövr etmə müddəti - bir il,
Ayın Yer ətrafında dövr etmə müddəti – bir Ay ayı ad-
Tarixin dövrləşməsi şərtidir, rahatlıq, anlaşılmaq
lanır. Bir il 365 gün 5 saat 48 dəqiqə 46.1 saniyə (0.1 sa-
və anlatmaq üçündür. Tarix bəşəriyyətin həyat yolu
niyə dəqiqliyi ilə) və ya 365.2422 günə bərabərdir. Bir
olaraq arasıkəsilməzdir, dövrləşmə isə tarixi müəyyən
Ay ayının uzunluğu isə 29.5306 gündür. Ən qədim za-
əlamətlərə görə aralıqlara, zaman intervallarına
manlarda (Babilistanda, Misirdə, Çində), yəqin ki, da-
bölməkdir. Dövrləşmə daha
ha rahat başa düşüldüyü üçün, Ay təqviminin işləndiyi
qədimlərdən, daha keçmiş-
məlumdur. Sonralar Ay-Gün və ən nəhayət Gün təq-
dən yaxın zamanlara uzanan
vimlərindən də istifadə etməyə başladılar.
yolun döngələrini göstərir
Zamanın hesabı müəyyən bir nöqtədən, əlamət-
(bu döngələr mühüm görün-
dən başlanılır. Ən qədim zamanlarda bu hesabın ha-
sələr və vacib olsalar da, əsa-
kim sülalələrlə və ya hökmdarların hakimiyyəti ilə
sən tarixçinin təhlil süzgə-
bağlı olduğu məlumdur. Belə eralar, təbii ki, müəyyən
cindən keçib gələn kəşfdir,
yerlə, ərazi ilə məhdudlaşırdı, yəni “yerli” idi. Sonra-
yəni subyektivdir).
lar başqa, daha sanballı başlanğıc, çıxış nöqtələri yer
Müxtəlif xalqların, mə-
aldı.Yunanlar öz tarixlərinin hesabını Olimpiya oyun-
dəniyyətlərin tarixi fərqli ol-
larının təsisi [ -757] ilə bağlamışdılar. Romalılarda
duğuna görə fərqli dövrləş-
bu, Romanın təsisi ilə əlaqələndirilmişdi. Məsələn,
məyə məruz qalmalıdır. Biri
Roma şəhərinin əsasının qoyulması – bu, bizim era ilə
üçün aydınlaşdırıcı mahiy-
[-753]-cü il deməkdir (başqa fikirlər də var, hamısı [-
yət daşıyan dövrləşmə digərinə görə mənasız ola bilər.
758] ilə [-728] arasındadır). Çoxsaylı “Dünyanın
F. Petrarca tərəfindən daxil edilən Renessans kəlməsi
yaranması” (yaradılışı) eraları da olub, müxtəlif za-
sonralar bütün Avropaya aid edildi, avropalaşdırıldı.
manlarda yunanlar və onların təsir dairəsində olan bə-
Bu, Çin və ya İslam şərqinin tarixinə xas olan
zi ölkələrdə bu, çox zaman [-5000]-lə [-6000] arasın-
dövrləşmə deyil. Əsasən İtaliya üçün uyğun olan
da, bəzi hallarda isə bu yaradılış daha qədim ([-7000]
Renessans anlayışı və onun üzərində qurulan dövrləş-
ətrafında) və daha yaxın ([-3500] ətrafında) zamana
mə Şimali Avropa üçün belə fərqlidir və o qədər də uy-
aid edilirdi.
ğun görünmür (hansı yenidənoyanma, yenidəncan-
Başlandığı İsanın doğumu ilə bağlı olduğu iddia
lanma, nəyin oyanması, nəyin bərpası?). Qaranlıq
edilən era bizim era və ya ümumi era (common era)
Çağ termini də
`nın (1304-1463) kəşfidir
adını aldı; bu era 525-ci ildən etibarən qəbul edilib ya-
(1330-larda), Antik dövr-
yılmağa başlandı (yəni 1-5-ci əsrlərdə yaşayan insan-
d ə n s o n r a k ı d ö v r ü -
ların yeni eranın başlanmasından xəbərləri yox idi!).
Qaranlıq Çağı bildirir. Av-
Xristianlıqla əlaqələndirilən bu era Qərbi Avropada
ropalıların Qaranlıq çağı İs-
tez yayılsa da, onun digər ölkələrdə qəbulu yeni dövrə
lamın ən parlaq çağı ilə az
təsadüf edir. Məsələn, Rusiyada “Dünyanın yaradılı-
qala üst-üstə düşür.
şı”(Bizans variantı) erasından yeni eraya keçid 1699-
Orta çağ (Middle
dan 1700-ə keçid ərəfəsində
Ages) terminini 15-ci əsr
əmri ilə baş verdi.
İtalyan humanisti
İslam dininin hakim olduğu ölkələrdə hicri era
(1392-1463) daxil
qəbul edildi, bu era Məhəmməd peyğəmbərin Məkkə-
etdi. Tarixi antik, orta çağ
dən Mədinəyə hicrəsi (qaçışı) ili, yəni 16 iyul 622-ci il-
və cağdaş dövr kimi üç his-
F. Petrarca
Birinci (Böyük) Pyotrun
Flavio
Biondi
21
Flavio Biondi
F. Petrarca
Birinci (Böyük)
Pyotr
4 Aprel
səyə ayırmaq da həmin dövr-
əsri” 1-ci dünya savaşı ilə
də baş verdi, bunu
başlayıb, sosialist sisteminin
(1369-1444) aid
çökməsinə qədər davam edir.
edirlər. “Middle Ages” əvə-
Hadisələrin böyüklüyü, mü-
zinə “Medieval” sözü də
rəkkəbliyi baxımından 20-ci
əsri “uzun 20-ci əsr” adlandı-
işlənilir .
ranlar da az deyil.
“Çağdaş dövr” zaman
boyu hərəkət etdikcə onu iki
hissəyə-yeni və ən yeni ta-
rixə ayırmağa başlanıldı -
Modern History (Yeni tarix),
Contemporary History (Ən
yeni tarix). Bir zamanlar
Konstantinopolun türklər tər-
əfindən fəthi (1453) Orta çağın (Middle Ages) sonu və
Yeni çağın (Modern Era) başlanğıcı hesab olunurdu.
1789-cu il Fransız inqilabını Müasir dövrün (Modern
History) başlanğıcı hesab edənlər çoxdur (bütün
dünya üçün!?).
Bir sıra hallarda modern dövrün Roma İmperiya-
sının çöküşü (Post Roma) və ya İslam mədəniyyətinin
yaranması ilə başladığını söyləyirlər. Bu üçlük, yəni
Qədim (Antik) dövr, Orta çağ və Müasir dövr Avropa
dövrləşməsidir, dünyanın digər hissələrinə aid deyil
(hərçənd ki, sırf zaman bölümü kimi bu dövrləşmədən
qlobal tarixçilər də, yəni ümumdünya tarixi ilə məşğul
olanlar da istifadə etməkdədirlər).
Sülalələrə görə, idarə edən, rəhbərlik edən ailə
və nəsillərə görə, rəhbər şəxslərə görə (Qaraqoyunlu
və Ağqoyunlu, Səfəvilər, Osmanlı, Qacarlar, xanlıq-
lar, Napoleonic, Victorian, Elizabethan,...) dövrləşmə
çox yayılmışdır. Bütpərəstlik, Ellinləşmə, Romanlaş-
ma, Xristianlaşma, İslamlaşma kimi dövrlər də təbii
görünür.
Alətlərə, təməl əşyalara
görə dövrləşmə (daş, tunc, də-
Maraqlıdır ki,
özünün “Teoqoniya” əsə-
mir,..) “ən qədim” tarixə və
rində fərqli - pisdən yaxşıya doğru hərəkət üzrə fərqli
arxeologiyaya aiddir.
bir dövrləşmə irəli sürür. Lakin bu dövrləşmə dünya-
Və ya cəmiyyətin aparı-
nın yaranması və nizama düşməsi ilə bağlıdır, insanla-
cı məşğuliyyətinə və ya is-
ra aid deyil, Xaosdan başlayıb titanlar və allahlar ara-
tehsal texnologiyalarına görə
sındakı münasibətlərin inkişafına əsaslanır. Bu təbii
dövrləşmə təklif olunur: Ov-
dövrləşmə allahlar cəmiyyətində demokratiyanın
çu luq-yığıcılıq; Aqrar-
qurulması ilə bitir – allahlar arasında keçirilən
təsərrüfat (Şəhər-kənd əmələ
seçkinin nəticəsində
baş Allah kimi hakimiyyətə
gəlməyə başlayır); Sənaye;
gəlir.
və Elm-informasiya dövrləri.
Əlbəttə, bu dövrlər bir-
birindən təcrid olunmuş de-
Yeni dövr mütəfəkkirlərinin yeni dövrləşmə
yil, “biri tam bitəndə o biri başlayır” fikri həqiqətdən
prinsipləri
uzaqdır. Sonrakı hər dövr əvvəlkinin içində yaranma-
ğa və get-gedə üstünlük qazanmağa başlayır.
Vikoya görə tarix allahlar, qəhrəmanlar və insan-
Rəqəm əsaslı dövrləşmə də çoxdur. Məsələn, əsr-
lar dövrünə ayrılır. Poeziya və ya allahlar dövrü irra-
lər, minilliklər tarixdə ən çox işlənən dövr göstəricilə-
sionallıq, dünyanın miflərlə izahı, Allahın və ya allah-
ridir. Burada da şərtilik və uzatmalar - qısaltmalar ola
ların fövqəlgücünə inamla səciyyələnir. Qəhrəmanlar
bilər. Məsələn,
(1917-) “qısa 20-ci
Leonardo
Bruni`yə
4
Tək tarix deyil, coğrafi
bölgələşmə də Avropa süz-
gəcindən keçib dünyaya
yayılıb. Yaxın Şərq, Orta
Şərq, Uzaq Şərq Avropa
terminləridir, Avrosentriz-
min məhsuludur. Əslində bü-
tün bunlar dünyada təhsil sis-
temlərinin (xüsusilə son iki əsr ərzində) Avropanın
həlledici təsiri altında inkişaf etdiyinin təzahürüdür.
Dövrləşmə tarixçilərin, elm və sənət adamlarının
əvvəlki dövrləri səciyyələndirmək üçün yaratdıqları
təsnifata bağlıdır. Adətən bu bölgü və adlardan həmin
dövrdə yaşayan insanların xəbəri olmur.
Tarixçilər tarixi dövrləşməni aşağıdan yuxarı, sa-
dədən mürəkkəbə, vəhşilikdən mədəniyyətə doğru hə-
rəkət xətti üzrə qurmağa çalışırlar. Lakin bunun tərsi
də mövcuddur, xüsusilə bir sıra şair və yazıçılar, bəzi
filosof və digər mütəfəkkirlər “get-gedə daha pis olur”
fikri əsasında dövrləşmə təklif edirlər. Əlbəttə ki,
əksər hallarda, bu “pisləşmə” mənəviyyatı nəzərdə
tutur. Hesiodun (-700-lərdə yaşadığı güman edilir)
“Əmək və günlər” əsərində ən qədim “qızıl” dövrdən
sonra “gümüş”, “gümüş”dən sonra “mis”, “mis”dən
sonra “qəhrəmanlıq”, bu sonuncudan sonra isə dövrlə-
rin ən pisi və dəhşətlisi - eqoizm, zorakılıq, paxıllıq və
ədavət, quldurluq, əzab-əziyyət və xəstəliklərin baş
alıb getdiyi “dəmir” dövrü gəlir. Bu, təbii ki, şairin ya-
şadığı zamanı öz içinə alan sonuncu dövr idi.
Hesiod
Zevs
Eric Hobsbawmun
Hesiod
22
4 Aprel
Eric Hobsbawm
4
Bernard Lewis. The Periodization of History – Excerpts. http://www.hudsonny.org/
2009/02/the-periodization-of-history---excerpts.php
Leonardo Bruni
23
dövrü allahlarla danışa bi-
və Lao-tszı, Hindistanda upa-
lənlərin, allahların sevimli-
nişadlar, Budda, İranda Zər-
lərinin yarandığı dövrdür; bu
düşt–xeyir və şərin mübarizə-
zaman irrasionallıqla yanaşı
si, Yunanıstanda Homer, Par-
rasionallıq güc qazanmağa
menid, Heraklid, Platon,
başlayır. İnsanlar dövrü isə
Aristotel, Arximed yaşayıb-
qəhrəmanların allahlarla ya-
yaratmışdılar. Dinlərin və fəl-
xınlığına şübhənin əmələ gəl-
səfələrin əsasları qoyulurdu.
diyi, insanlıq və ədalət duy-
Mifoloji dövr başa çatırdı. Fi-
ğularının ortaya çıxdığı, ra-
losof və peyğəmbərlərin fi-
sional düşüncənin möhkəm-
kirləri mifdən uzaq idi. Yas-
ləndiyi dövrdür. O, digər
persə görə insan varlığındakı
dövrləşmə və sxemlər də ve-
bu dəyişiklikləri “ruhlanma”,
rir, lakin onları mütləqləş-
“ruhun yüksəlməsi” adlandır-
dirmir, çevikdir. Viko antik
maq olar. Bu dövrdə sonralar
dövrdə və ilk orta əsrlərdə irəli sürülən “tarixdə dövri
zəka və şəxsiyyət adlandırılacaq şeyin kəşfi baş verdi.
olaraq təkrarlanma baş verir” fikrinə qarşı çıxaraq spi-
Filosoflar və dinyaradıcılar gəzir, görür, başqaların-
ralvari dəyişmələrdən söhbət açır. Dövrlər bir-birinə
dan (başqa mərkəzlərdən) öyrənirdilər. Bu, ideyaların
bənzəyə bilər, amma dəyişikliklər var. Bu, tarixdə gə-
və onların şərhinin bir-birinə bənzərliyinə yol açırdı.
ləcəyi əvvəlcədən görməyin mümkün olmadığını
Mehvər dövrdən kənarda qalanlar tarixdən kənarda qa-
göstərir.
lırlar. Mehvər dövr qalan hər şeyi assimilə edir (öz içi-
nə alıb yox edir).
Marx, 1818-1880) görə cəmiy-
yət bir neçə istehsal üsullarından, iqtisadi forma və ya
pillələrdən keçib. Birinci pillə ibtidai icma quruluşu
(1889-1975) sivilizasiyaların
adlanır. Burada mülkiyyət ümumidir, özəl deyil; kənd
dörd faza keçdiyini irəli sürür.
təsərrüfatı və şəhər sənətləri bölgüsü yoxdur, ixtisasl-
1-ci böyümə dövrü iqlim,
aşma yoxdur və ya çox zəifdir. Köçlər, miqrasiya, elə-
ərazi-torpaq kimi amillərin
cə də insanların varlanması, rifah bu quruluşun dağıl-
meydan oxuması və insan-
masına səbəb olur. İkinci - Antik dövr Yunanıstan,
ların buna sinə gərməsi,
Roma və Orta Şərqin bir qismini əhatə edir. Bu pillədə
mübarizəyə sövq olunmaları
işçilər kənd və şəhər arasında bölünür. Bu dövr fəthlər
ilə səciyyələnir. 2-ci narahat-
və qullar dövrüdür. Qullar dövləti müdafiə etmək
lıqlar dövrü adlandırıla bilər.
istəmirlər. Həmin dövrü, xüsusilə şərqi tam əhatə
Bu zaman daha çox daxili
etmək üçün Marks “Asiya istehsal üsulu” üzərində
amillər – keçmişi istismar et-
qurulan cəmiyyətlərdən də söhbət açmışdı. Bu iki
mək, milliyyətçilik, pərəstiş-
quruluşu bir-biri ilə uzlaşdırmaq marksistlər üçün ba-
karlıq (şəxsiyyətə, qurumla-
şağrısına çevrildi.
ra), yaradıcılığın zəifləməsi önə çıxır. 3-cü dövr savaş-
lar və üstün azlığın qurduğu universal dövlətçilik döv-
Roma dağılandan sonra üçüncü – feodalizm və
rüdür. Nəhayət, 4-cü dövr dağılma, parçalanmanın
ya təhkimçilik (serfdom) quruluşu yarandı. Təhkimlə-
hökm sürməsidir. Yeni dövrdə sivilizasiyanın
nənlər satıla bilməzlər, amma torpaqla yaşayıb-dolana
özünəqəsdləri az deyil – texnologiyanın bütləşdiril-
bilməyəndə, vergi verə bilməyəndə torpağı itirə bi-
məsi, nüvə silahlarının yaradılması, konfliktlərin art-
lərlər. Şəhərə axın başlayır, şəhər ticarəti güclənir.
ması, milliyyətçilik, ifrat istehlakçılıq (consume-
Dördüncü dövr get-gedə azad, boş işçilərin çoxalması
rism), acgözlük, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə sə-
ilə başlayır. Şəhərlə kənd arasında ticarət güclənir,
hiyyənin zəifliyi, özünümərkəzçilik və s.
kəndlərdən şəhərə gedib fabriklərdə işləyirlər. Digər
tərəfdən özəl sərvət artır və böyüyür. İş həyatında
(1917-) “Triumph and transfor-
təmərküzləşmə (müəyyən yerlərə cəmləşmə) və
mation of capitalism” əsərin-
ixtisaslaşma artır. Sə na yeləşmə güc lənir.
də “kapitalizm və ya çağdaş
Kapitalistlər, sərvət sahibləri tərəfindən əməyin
dövr iki ardıcıl (dual) inqi-
istismarı artır. Nəhayət, işçilərin istismarı və əşyalaş-
labla - Britaniya sənaye in-
ması onlarda azad olma arzusu yaradır. Bu, Marksa
qilabı və Fransa siyasi inqi-
görə beşinci pilləyə aparır. Kapitalistlər devriləcək və
labı ilə başladı və 1980-90-
yeni cəmiyyət - kommunizm əmələ gələcək. İnsanlar
larda kommunist rejimləri-
hər kəsə faydalı olan planlar əsasında fəaliyyət
nin dağılması ilə bitdi” fikri-
göstərəcəklər.
ni irəli sürdü.
(1883-1969) (Yaspers-oxunur)
Əslində xüsusi qeyd
“[800] - [-200] - ci illər arasında baş verən mənəvi pro-
olunmalıdır ki, əvvəl elmi in-
sesi” “Dünya tarixinin məhvəri (oxu)” və ya “məhvər
q i l a b b a ş v e r d i
dövrü” hesab edir (adlandırır). Çində fəlsəfə -Konfusi
(H.İ.Kopernik, Kepler,
K. Marksa (Karl
Arnold J. Toynbee
Eric Hobsbawm
Karl Jaspers
Karl Jaspers
Arnold J.
Toynbee
O.Kont
4 Aprel
K. Marks
24
Qaliley, Nyuton). O.
(1798-
rində çalışanlar mövcuddur.
1857) qeyd etmişkən: keçmişə
L. Qumilevin passionar
nəzər salsaq görərik ki, elmlər
etnogenez nəzəriyyəsi əslində
insan ruhunu teologiya və meta-
fərziyyədir, tarixi prosesləri
fizikanın uşaqlıqda (çox keçmiş-
etnoslarla ətraf mühitin, land-
də) zəruri olan, amma həddindən
şaftın qarşılıqlı təsiri və əlaqəsi
çox uzanmış himayəsindən azad
kimi təsvir etməyə çalışır. Daha
5
etdilər
geniş mənada isə etnoslar
əvəzinə müəyyən əlamətlərə
Britaniya, Almaniya, ABŞ
görə birlik duyğusu olan insan-
kimi milli iqtisadiyyatların
lar toplusu - etnik sistemlərə
beynəlxalq rəqabəti 1-ci Dünya
baxılır; anlaşılan terminlərlə
Savaşına səbəb oldu. 1914-1991,
desək, məsələn xalq (türklər),
bu “qısa 20-ci əsr” ”İfratlar döv-
superxalq (müsəlmanlar, avropalılar kimi) və subxalq
rü”dür ( “Age of extremes”).
(qıpçaqlar kimi) ətraf mühitlə əlaqədə köklü, mahiy-
iddia edir ki, sivilizasiya dəyişirsə,
yətcə dəyişmələrə məruz qalır. Passionarlıq canlı or-
o, başqa sivilizasiyaya çevrilir. Həmişə arada
qanizmdəki enerjinin (biokimyəvi...) gücü, artıqlığı
sərhədlər var, başlanğıc və son var. Başqa sözlə, sivi-
nəticəsində bir ali məqsədə çatmaq üçün gərgin işlə-
lizasiyalar bir-birindən ayrıdır, bir-biri ilə kəsişmir.
məyə, müəyyən ideya uğrunda qurban getməyə hazır
Toynbee`nin ideyaları Oswald Spengler`inkinə
olmaqdır. Müəyyən kütləvi mutasiyalar passionarlığı
(1880-1936) yaxındır. Spenglerdə mədəniyyətlər bir-
yüksəldə bilər. Bu, minlərlə kilometr uzana bilən geo-
birindən tam təcrid olunmuş və ziy yət də dir.
dezik xətt ətrafında cərəyan edir. Passionarlıq, yüksə-
Toynbee`də cəmiyyətlər bir-birinə birləşir və bu, ta-
liş, inkişaf, durğunluq və çöküş müəyyən coğrafi mə-
rixi proseslərin kəsilməzliyini, sürəkliliyini təmin
kan və müəyyən zaman kəsiyində (məsələn, 1200-
edir. Lakin Collingwood`a görə Qərb sivilizasiyası
1500 il ərzində) baş verir (Spenglerdə bu zaman kəsiyi
Ellin sivilizasiyasını öyrənərkən onun mənəvi-ruhi
1000-1200 ildir).
dəyərlərini mənimsəyir və onu öz ruhi aləminin bir
Bu belədirmi? Bəlkə (yəqin ki!?) heç nə ölmür,
hissəsinə çevirir. Yəni qərb sivilizasiyası Ellin
digərlərinə birləşir, yapışır, birləşdirilir, formasını
sivilizasiyası ilə tam xaricdən bağlı deyil, onların
dəyişir, bir formadan digərinə keçir, yəni müəyyən
münasibəti daxili xarakter daşıyır.
varislik var?! Birləşib yeniləşirlər, dağılıb dəyişirlər
Qeyd: Şəhər-dövlətlərin və ya milli dövlətlərin ta-
(yəni yenə də yeniləşirlər).
rixi əvəzinə obyekt olaraq sivilizasiyaların tarixi daha
Bir neçə dəfə qeyd etdiyimiz kimi, yenilik
həqiqətə yaxın, izah oluna bilən deyilmi?
köhnəliyin içində yaranmağa başlayır. Köhnəlik yeni,
dəyişmiş, bəzən tanınmaz dərəcədə dəyişmiş libasda
Sivilizasiyaların çöküşü haqqında
meydana çıxır. Yeniliyin daxil olma intensivliyi
mühüm əlamətdir. Yeni sivilizasiya köhnənin mühüm
Tarixi bioloji və geoloji terminlərlə, doğulma,
dərəcədə yeniləşməsidir, forma və məzmun cəhətdən
uşaqlıq, gənclik, yetkinlik, qocalıq və ölüm kimi dövr-
yeniləşmədir, köhnənin tam məhvi deyil.
ləş di rən lər də az olmayıb. Si v i li za siyalar
Tarixdə tam birmənalı eniş, çöküş yoxdur. Hər
(mədəniyyətlər, etnoslar?) O. Spengler, A. Toynbee,
eniş, çöküş bir yeniliyin başlanması, bir yaranmadır.
Lev Qumilev (1912-1992) kimilərin iddia etdiyinə
Elm və mədəniyyətin çöküşü, geriləməsi cəmiy-
görə biologi orqanizmlər kimi yaranır (doğulur-
yətin dəyərlərinin dəyişməsi ilə, fərdlərin mənəvi-ruhi
genezis), çiçəklənir (böyüyür), qocalır (sınır) və ölür
hal və maraqlarının, psixologiyasının dəyişməsi ilə
(dağılır), yəni uşaqlıq, gənclik, yetkinlik və qocalıq
əlaqədardır. Xarici amillər (“barbarların hücumu”, iki-
dövrü keçirirlər. Bu nəzəriyyələrin bəzisi müəlliflərin
li standartlar) əsas deyil, amma onlar prosesi sürətlən-
nəzərincə gələcəyi öngörməyə də gətirib çıxarır (mə-
dirir və ya ona nöqtə qoyur...
sələn, Spenqler “Der Untergang des Abendlandes” -
Bir sıra mütəfəkkirlərə görə millətin xarakteri
“Qərbin çöküşü” əsərində və Qumilev əsərlərinin bö-
itəndə, zəifləyəndə, həzz birinci plana çıxanda, eqo-
yük qismində). Bu, tarixdə pozitivizm və naturalizmin
izm çox artanda sivilizasiya zəifləyir və məhv olur.
hökm sürməsi, ümumi qanunların mövcudluğu iddia-
Xalqların taleyi hökumətlərlə, yoxsa onların xarakteri
sına gətirib çıxarır.
ilə müəyyən olunur? İbn Xəldunun bu barədə fikirləri-
Müasir dövrdə də sivilizasiyaların ömür dövrü,
nə xüsusi yer ayrılacaq.
aqrar sistemlərin dinamikası, demoqrafik mərhələlər,
insan ruhunun inkişafı və tərəqqi kimi ideyalar əsasın-
da həyat mərhələləri və onların riyazi modelləri üzə-
(Davam edəcək)
Kont
.
A.Toynbee
Lev Qumilev
4 Aprel
Oswald Spengler
5
Раймон Арон. Этапы развития сосиологической мысли.
, Прогресс, 1993, c.17
(Raymond Aron. Les etapes de la pensee sociologique. Editions Gallimard, Paris, 1967.)
Москва
Dostları ilə paylaş: |