57
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№2
T
əbiət elmləri seriyası
2012
UOT. 598.2/9
CƏNUBİ XƏZƏRİN QƏRB SAHİLİNDƏ QIŞLAYAN QUŞLARIN
BİOTOPLARDAN İSTİFADƏ FORMALARI
Ə.N.TAĞIYEV
Bakı Dövlət Universiteti
tağiyev_eko @ rambler.ru
İlk dəfədir ki, Cənubi Xəzərin qərb sahilində qışlayan quşların biotoplardan istifadə
formaları populyasiya səviyyəsində araşdırılıb: hərtərəfli istifadə (ht), yuvalama (yv),
yeml
ənmə (ym), gecələmə (g), dincəlmə (d). Quşların qışladığı ayrı-ayrı biotoplardan istifadə
formalarının öyrənilməsi genetik fondun və təbii bioloji müxtəlifliyin qorunub saxlanması
probleminin h
əlli üçün vacibdir.
Açar sözl
ər: qışlayan, biotopdan istifadə, hərtərəfli, yuvalama, yemlənmə, gecələmə,
dinc
əlmə.
Müasir dövrd
ə ətraf mühitin qorunması və təbii biosenozlardan səmərəli
istifad
ənin elmi əsaslarla həyata keçirilməsi üçün genetik fondu bioloji
müxt
əliflik səviyyəsində saxlamaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Bioloji müxt
əliflik haqqında 5 iyun 1992-ci il tarixli Beynəlxalq kon-
vensiya, Beyn
əlxalq əhəmiyyətli su hövzələrinin, köçəri quşların qorunması
konvensiyası (Ramsar, 1971), Azərbaycan Respublikasının 4 iyun 1999-cu il
tarixli “Heyvanlar al
əmi haqqında”, Azərbaycan Respublikasının ətraf mühitə
dair qanunlar toplusu (1,2) ”Bioloji müxt
əlifliyin və onun genetik fondunun
qorunması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 21 dekabr 2002-
ci il tarixli (3) s
ərəncamının icrasına uyğun olaraq heyvanların trofik və bioto-
pik
əlaqəsinə aid tədqiqatların aparılması tələb olunur.
C
ənubi Xəzərin qərb sahili bir çox quşların miqrasiya istiqamətində
yerl
əşir. Quşların bəziləri burada qışlamaq, bəziləri yuvalamaq, bəziləri yuva-
lama v
ə qışlama yerləri arasında qısa müddətli dincəlmək, bəziləri isə bütün
ömürl
əri boyu burada oturaq yaşayır.
C
ənubi Xəzərin qərb sahilində qışlayan quşların bəzi növləri kifayət qə-
d
ər, çoxu isə zəif öyrənilib. Lakin qışlayan quşların populyasiya səviyyəsində
xüsusi planla öyr
ənilməsi, həm də ərazidəki biotoplardan istifadə formaları
heç öyr
ənilməyib. Ornitoloji ədəbiyyatda bu ərazidə qışlayan quşların bio-
58
logiyası haqqında olan son məlumatlar Q.T.Mustafayev, N.A.Sadıqova (7,8),
İ.R.Babayev (4,5,6) və Ə.N.Tağıyevin [9] əsərlərində qeyd edilib.
Material v
ə metodlar
Çöl t
ədqiqatları 2005-2011-ci illərdə aparılıb. Tədqiqatlar Abşeron
yarımadasından Astaraya qədər olan ərazini əhatə etməklə marşurut üsulu ilə
piyada, atla, müh
ərrikli və mühərriksiz qayıqlarla və avtomobillə aparılıb.
Durbind
ən və Karl Zeis teleskopundan istifadə olunub.Qışlayan quşların
biotoplardan istifad
ə formalarını müəyyən etmək üçün dekabr, yanvar, fevral
aylarında tədqiqatlar aparılıb. Zəngin biotoplar qrupu əsasən Qızılağac körfəzi,
Kürün
deltası və ona yaxın ərazilərdə müəyyən olunub.
C
ənubi Xəzərin qərb sahilində aşağıdakı əsas biotoplar qrupunu
ayırmışıq:
1.
Yulğun bataqlığı
2.
Qamış bataqlığı
3.
Cığ bataqlığı
4.
Ç
əmənlik bataqlığı
5.
Quru
yulğun cəngəlliyi
6.
Quru
qamış cəngəlliyi
7.
Böyük Q
ızılağac körfəzinin akvatoriyası
8.
Kiçik
Qızılağac körfəzinin akvatoriyası
9.
X
əzərin akvatoriyası
10.
Sahil
qumluqları və qayalıqlar
11.
Sahil boyunca olan göll
ər, gölməçələr və kanallar
12.
Böyürtk
ən cəngəlliyi
13.
Adalar
14.
Yarımsəhra, bozqır, yarğanlar
15.
Üzüm plantasiyaları
16.
Meyv
ə bağları
17.
Tarla v
ə bostanlar
18.
K
ənd, qəsəbə, yollar və müvəqqəti tikililər
19.
Köhn
ə platformalar
N
əticələr və onların müzakirəsi
C
ənubi Xəzərin qərb sahilində yulğun bataqlığından qışlamaq üçün
istifad
ə edən quşlar 3 növdür. Bunlardan 2 növü hərtərəfli (Gallinago galli-
nago, Porzana porzana), bir növ Numenius arquata yem üçün istifad
ə edir.
Qamış bataqlığı biotopundan istifadə edənlər də 3 növdür: Podiceps
grisegena yem, Porzana porzana v
ə Gallinago gallinago hərtərəfli istifadə edir.
Cığ bataqlığından istifadə edən qışlayan quşlar 4 növdür: Gallinago
gallinago, Limosa limosa, Tringa nebularia yem üçün, Porzana porzana is
ə
h
ərtərəfli istifadə edir.
59
Quru yulğun cəngəlliyindən dincəlmək üçün istifadə edənlər: Aquila
clanga, Falco cherrug, Falco columbarius, Falco pereqrinus yem üçün, Trog-
lodytes troglodytes yem v
ə gecələmək, Scolopax rusticola gecələmək üçün
istifad
ə edir.
Troglodytes troglodytes quru qamış cəngəlliyi biotopundan həm
gec
ələmək, həm də yem üçün istifadə edən bir növdür.
Qışlayan quşlardan çoxunun su-bataqlıq quşları olduğunu nəzərə alsaq
gör
ərik ki, Böyük Qızılağac körfəzinin akvatoriyasından istifadə edənlər
çoxdur. Akvatoriyada qışlayan quşların əksəriyyəti bu biotopdan hərtərəfli
istifad
ə edir: Podiceps grisegena, Pelecanus onocrotalus, P.crispus, Gygnus
olor, C. cygnus, C.bewickii, Anas crecca, A. strepera, A. penelope, A. acuta,
A. clupeata, Aythya ferina, A. fuligula, A.marila, Bucephala clangula, Mergus
merganser, Larus ichthyatus, L. argentatus, L. canus. Dinc
əlmək üçün istifadə
ed
ən isə bir növdür (Anser anser).
Kiçik Qızılağac körfəzinin akvatoriyasından hərtərəfli istifadə edənlər
Böyük Qızılağac körfəzində olduğu kimidir. Təkcə Canus bewickii Kiçik
Qızılağac körfəzindən yemlənmək üçün yararlana bilmir. Larus ichtyatus isə
h
ərtərəfli deyil, əsasən yem üçün istifadə edir.
Sahil qumluq v
ə qayalıqlar biotoplar qrupundan qışlayan quşlar əsasən
yem üçün yararlanırlar: Aquila helica, A.chrysaetos, Ascipiter gentilis, Falco
cherrug, F.columbarius, F.peregrinus, Buteo buteo, Gallinago gallinago,
Limosa limosa, Calidris alba, Numenius arquata, Tringa nebularia h
ərtərəfli,
Larus ichthyatus gec
ələmək, Larus argentatus və Larus canus dincəlmək üçün
istifad
ə edir.
Sahil boyu göll
ər, gölməçələr və kanallar biotoplar qrupundan Podiceps
grisegena, Anas crecca, A.strepera, A.penelope, A. acuta, A.clypeata, Falco
pereqrinus, Gallinago gallinago, Numenius arquata, Limosa limosa, Larus
ishthyatus, L.argentatus, L.canus yem üçün, Tunga nebularia is
ə hərtərəfli
istifad
ə edir.
Böyürtk
ən cəngəlliyi biotopundan Aquila clanga, A. helica, A.chrysae-
tos, Ascipiter gentilus, Buteo buteo, Falco cherrug, F.columbarius, F.peregri-
nus, Regulus regulus,Scolopax rusticola, Tuto alba, Fringella coelebs, F.mon-
tifrongilla
əsasən yem üçün istifadə edirlər. Üzüm plantasiyaları biotopundan
Aquila helica, A. chrysaetos, Fringilla coelebs v
ə Fringilla montifrongilla yem
üçün fayda
lanır.
Meyv
ə bağlar biotopundan Aquila helica, A.chrysaetos, Ascipiter gen-
tilis, Falco peregrinus, Regulus regulus yem kimi, Falco cherrug, F.colombari-
us, Scolorax rusticola, Fringilla coelebs, F. montifrongilla, Buteo buteo h
ərtə-
r
əfli, Corvus frugilegus, Troglodytes troglodytes və Regulus regulus yemlən-
m
ək və gecələmək üçün istifadə edir.
Tarla v
ə bostanlar biotoplar qrupundan Anser anser, A.albifrons, A.ery-
thropus, Aquila clanga, Falco cherrug, Buteo buteo, Corvus frugilegus, Frin-
60
gilla coelebs, F.montifrongilla yem üçün Troglodytes troglodytes yem v
ə
gec
ələmək, Calidiris alba, Anthus pratensis hərtərəfli istifadə edir.
K
ənd, qəsəbə, yollar və müvəqqəti tikililər biotoplar qrupundan qışlayan
quşlardan Falco cherrug, Falco columbarius, Larus argentatus, Larus canus
yem üçün, Corvus frugilegus v
ə Regulus regulus yemlənmək və gecələmək,
Tuto alba, Fringilla coelebs, Fringilla montifrongilla h
ərtərəfli istifadə edir.
C
ənubi Xəzərin qərbində yerləşən adalardan qışda istifadə edən quşlar-
dan Pelecanus onocrotalus, P. crispus, Anser anser, A. albifrons, A. Eryth-
ropus, Aquila glanga dinc
əlmək, Tringa nebularia isə hərtərəfli istifadə edir.
Köhn
ə platformalardan Larus ichthyatus gecələmə və dincəlmə, Larus
argentatus, Larus canus gec
ələmək, Buteo buteo yemlənmək üçün istifadə
edir. Aquila helica dinc
əlmək, Aquila chrysaetos dincəlmək və gecələmək
üçün yararlanır.
Yarımsəhra, bozqır, yarğanlar biotoplar qrupundan qışlayan quşlardan
Anser albifrons, A.erythropus, Aquila helica, A.chrysaetos, Falco colum-
barius, F. pereqrinus, Corvus frugilegus, Regulus regulus, Larus ichthyatus,
L.argentatus, L.canus, Tuto alba, Fringilla coelebs, F.montifrongilla yem üçün,
Tetrax tetrax, Melanocorypha leucoptera, Alauda arvensis, Anthus pratensis
h
ərtərəfli istifadə edir.
C
ənubi Xəzərin ümumi akvatoriyasından qışlayan quşların çoxu
h
ərtərəfli istifadə edir: Podiceps grisegena, Pelecanus onocrotalus, P.crispus,
Cygnus olor, C.cygnus, C.bewickii, Anas crecca, A.strepera, A.penelope,
A.acuta, A.clypeata, Aythya ferina, Bucephala clangula, Mergus merganser,
Larus argentatus, Larus canus. Anser anser dinc
əlmək, Anser albifrons və
Anser erythropus dinc
əlmək və gecələmək, Aythya marila, Aquila clanda,
Larus ichthyatus yeml
ənmək üçün istifadə edir.
Ç
əmənlik bataqlığından Aquila helica, Gallinago gallinago Larus ar-
gentatus, Larus canus yeml
ənmək, Numenius arquata, Limosa limosa, Tringa
nebularia h
ərtərəfli istifadə edir. Beləliklə, Cənubi Xəzərin qərb sahilində
qışlayan quşların ən çox istifadə etdikləri təbii biotoplar Böyük və Kiçik
Qızılağac körfəzinin və Xəzərin akvatoriyasıdır.Ən az istifadə olunan təbii
biotoplardan yulğun, qamış, cığ bataqlığı, quru yulğun və qamış cəngəlliyi,
böyürtk
ən cəngəlliyi və demək olar ki, bütün antropogen biotoplar qrupudur.
Bunun da
əsas səbəbi qışlamağa gələn quşların böyük əksəriyyətinin su-
bataqlıq quşları olmasıdır.
ƏDƏBİYYAT
1.
Az
ərbaycan Respublikasının ətraf muhitinə dair qanunlar toplusu / H.S.Bağırovun
redakt
əsi ilə. Bakı: El–Alliance, 2002, І c., 404 s.
2.
Az
ərbaycan Respublikasının ətraf muhitinə dair qanunlar toplusu / H.S.Bağırovun
redakt
əsi ilə. Bakı: El–Alliance, 2002, ІІ c., 424 s.
3.
Bağırov H.S. İlham Əliyevin uğurlu ekoloji siyasəti. Bakı: Şərq-Qərb, 2008, 399 s.
4.
Babayev İ.R., Əsgərov F., Əhmədov F. Bioloji müxtəlifiik. Xəzərin Azərbaycan
hiss
əsinin suda üzən quşları. Bakı: Nurlar, 2007,136 s.
61
5.
Babayev İ.R. Xəzər dənizinin Cənub-Şərqi Şirvan düzünə həmsərhəd hissəsində qışda
suda üz
ən quşların növ tərkibi, sayı, yayılması və onlara təsir edən amillər // Azərbaycan
Zooloqlar C
əmiyyətinin əsərləri. І c., Bakı: Elm, 2008, s.601-606.
6.
Babayev İ.R. Xəzərin Abşeron-Qobustan sahil zolağında qışda sudaüzən quşların əsas
toplan
tı yerləri, sayı və onlara təsir edən amillər // Azərbaycan Zooloqlar Cəmiyyətinin
əsərləri. І c., Bakı: Elm, 2010, s.816-824.
7.
Mustafayev Q.T., Sadıqova N.A. Azərbaycanın quşları (təyinedici). Bakı: Çaşıoğlu, 2005,
419 s.
8.
Mustafayev Q.T., Sadıqova N.A. Azərbaycan faunasının taksonomiyası və coğrafiyası
(onurğalılar). Bakı: Bakı Universiteti, 2011, 207 s.
9.
Tağıyev Ə.N. Cənubi Xəzərin qərb sahilində quşların biotopik yerləşməsi. Azərbaycan
zooloqlar c
əmiyyətinin əsərləri. ІІІ c., Bakı: Elm, 2011, s.308-315.
ФОРМЫ ПОЛЬЗОВАНИЯ БИОТОПАМИ ЗИМУЮЩИХ ПТИЦ
НА ЗАПАДНОМ ПОБЕРЕЖЬЕ ЮЖНОГО КАСПИЯ
А.Н.ТАГИЕВ
РЕЗЮМЕ
В работе впервые приведены формы пользования биотопами зимующих популя-
ций птиц на западном побережье Южного Каспия. Установлены биотопы используемые
популяциями каждого вида птиц: для гнездования, питания, отдыха, ночевки, для все-
стороннего использования в пределах региона. Такой подход необходим для решения
проблемы сохранения естественного биоразнообразия.
Ключевые слова: зимующий, использование биотопов, всестороннее гнездова-
ние, кормовые, ночевка, отдых.
FORMS OF USING HIVERNER BIRDS’ BIOTOPES IN THE
WESTERN COAST OF THE SOUTH CASPIAN SEA
A.N.TAGHIYEV
SUMMARY
The article is the first to provide the location and the using forms of hiverner birds’ bio-
topes in the western coast of the South Caspian Sea: comprehensive, nest, feeding, accommo-
dation, leisure. The study of forms of using hiverner birds’ biotopes for various purposes is the
main issue for the solution to the problems of preservation of the natural biological diversity.
Key words: wintering, use of biotopes, comprehensive, nesting, feeding, overnight, re-
laxation.
Redaksiyaya daxil oldu:12.01.2012-ci il
Çapa imzalandı: 31.05.2012-ci il
Document Outline - Э.А.КАСУМОВ*, И.В.КАСУМОВА*,
- Р.Э.КАСУМОВ *, Р.И.ХАЛИЛОВ**
Dostları ilə paylaş: |