Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 8,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- لجأ نم ِ ْ َ ْ ِ
- Buna görə də
- Bu ona görədir ki
Qurani-Kərimdə hökmlərin illətinin nəslə təyin olunması 25 halda, hikmətin açıq olaraq dərk olunması mümkün olmaya bilər, ancaq hökmlərin hikmətsiz olduğu qəbul edilməz. Yəni, Allahın hikmət sahibi olması yaratdıqlarında məqsəd, qayə və hədəfin varlığını zəruri edir. Qiyas edilərkən hikmət deyil, səbəb əsas alınar. İllət sözünün terminləşməsi VIII əsrdə baş vermişdir. Quranda və Sünnədə bu kəliməyə rast gəlinməsə də məna etibarilə ilk dövrlərdən başlayaraq müsəlmanların zehnində belə bir terminin varlığından danışmaq olar. Qiyasın dəlili kimi qəbul edilən məşhur Muaz hədisini və Ömər ibn Xəttabın Əbu Musa əl-Əşariyə məktubundakı qiyasa təşviq etmə məsələsini buna misal olaraq göstərmək olar. Bu hadisələrin hər ikisində də qiyasdan danışılır və qiyasın da illətlə mümkün olduğu məlumdur. 761-ci ildə vəfat edən Mötəzilənin qurucularından sayılan Əmr ibn Ubeydin illət sözünü bizə qədər gəlib çatmayan əsərlərində Fiqh üsulundakı mənası ilə istifadə etdiyi nəql olunur 2 . Qəti olaraq bildiyimiz isə, VIII əsrin böyük alimlərindən Şafiinin illət terminin mənasını verən “məna” sözünü işlətdiyidir. Termin hələ tam olaraq formalaşmadığı üçün ilk təşəkkül dövrlərində müxtəlif adlarla adlandırılmışdır. Ancaq əsas olan kəlimənin deyil, mənanın təşəkkülüdür. İllət termininin bugün anladığımız mənada işlənməsi isə IX-X əsrlərə rast gəlir 3 . İllətin təyin olunması isə nəslərdəki hökmlərin illətini tapmaq üçün çalışmaqdır. İslam hüququnun dinamikliyinin əsası illətin təyin olunması, yəni təlilə bağlıdır. Çünki hüquqi düşüncənin əsasını təşkil edən ictihad təlillə mümkündür. Hökmlərin illətinin müəyyənləşdirilməsi üçün müxtəlif yollardan istifadə olunmuşdur. Bunlara nəss metodu, ima metodu, icma metodu və başqalarını misal göstərmək olar. Mövzudan uzaqlaşmamaq üçün burada sadəcə nəss metoduna yer verəcəyik. Nəss metodu. Məlum olduğu kimi nəss Quran və sünnəni əhatə edən, yazılı mətnlər mənasında işlənən bir termin olub, eyni zamanda izah etdiyi mənanı açıq olaraq bildirən söz mənasında fiqh üsulu terminidir 4 . İlləti açıq şəkildə bildirən sözlər isim, önqoşma və fel ola bilər. Ancaq illətin təyin 2 İbrahim Kafi Dönmez, “İllet”, DİA, İstanbul, 2000. 3 Wael B. Hallaq, The Development of Logical Sturucture in Suni Legal Theory, Isl, LXIV/1, 42-67. 4 İci, Əbül-Fəzl Ədududdin Əbdurrəhman, Şərhu müxtəsəril-müntəha li-İbnil-Hacib, yy. ty., I, 385. i.e.n. Mübariz CAMALOV 26 olunmasında əsl funksiya önqoşmalara məxsusdur. Çünki isim və fellər də önqoşmalar vasitəsi ilə illəti bildirər. Buna görə də burada illət bildirən önqoşmalardan misallar veriləcək. Bunlardan biri لجا نم önqoşmasıdır. Maidə surəsinin 32-ci ayəsində belə deyilir: لجأ نم ِ ْ َ ْ ِ لتق نم هنأ ليئارسإ ينب ىلع انبتك كلذ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ ﱠ َ ِ ِ ِ ْ ْ ِ َ َ َ َ َ ق امنأكف ضرلأا يف داسف وأ سفن ريغب اسفن َ َ َ َ ﱠ َ َ َ َ ِ ْ ْ ِ ٍ َ ْ ٍ ْ ْ َ َ َ ِ ِ ً لت َ َ سانلا َ ﱠ سانلا ايحأ امنأكف اھايحأ نمو اعيمج َ َ َ َ ﱠ ﱠ ْ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ً ِ اريثك نإ مث تانيبلاب انلسر مھتءاج دقلو اعيمج ً ً ِ ِ ِ َ ﱠ ِ ﱠ َ َ َ ُ ُ َ َ ﱢ ِ ُ ُ ُْ ْ ْ َ َ َ يف كلذ دعب مھنم ِ َِ َ َ ْ َ ُ ْ ﱢ نوفرسمل ضرلأا َ ُ ِ ْ ْ ُ َ ِ َ Buna görə də İsrail oğullarına yazıb hökm etdik ki, hər kəs bir kimsəni öldürməmiş və yer üzündə fitnə-fəsad törətməmiş bir şəxsi öldürsə, o, bütün insanları öldürmüş kimi olur. Hər kəs belə bir kimsəni diriltsə (ölümdən qurtarsa), o, bütün insanları diriltmiş kimi olur. Bizim peyğəmbərlərimiz onlara açıq möcüzələr gətirmişdilər. Bundan sonra da onların bir çoxu yer üzündə həddi aşdılar. Bu ayə Adəmin iki oğlu arasında baş verən hadisələri bildirən ayələrdən sonra gəlir. O ayələrdə insanı haqsız yerə öldürməyin nə qədər ağır bir cinayət olduğu qeyd olunduqdan sonra, buna bağlı olaraq İsrail oğullarına da haqsız yerə adam öldürməyin qadağan olunduğu bildirilmişdir. Burada hökm bildirən Maidə surəsinin 32-ci ayəsi لجا نم önqoşması ilə illətə bağlanmışdır. Peyğəmbərimizin امنا ممكتيھن نع راخدا موحل يحاضلاا لجلا ةفادلا hədisi də لجلا önqoşmasına misal göstərilə bilər. Bu hədisdə qurban ətlərinin saxlanması qadağan olunur və bunun illəti kimi də kənar yerlərdən gələn qonaqların ətə olan ehtiyacı qeyd olunur. Burada da لجلا önqoşması ilə ətlərin saxlanmasının qadağan olunması hökmü ehtiyac illətinə bağlanmışdır. Həşr surəsinin 7-ci ayəsində يك önqoşmasının illət bildirən önqoşma olduğunu görmək mümkündür. Bu ayədə belə buyurulur: لوسرللو هللف ىرقلا لھأ نم هلوسر ىلع ﷲ ءافأ ام ِ ِ ُ ُ ﱠ ِ ِ ِ ِ ِ ِ َ ﱠ ﱠ َ َ َ َ ﱠ ُ ْ َ َ ْ ْ َ َ ُ لا يذلو ْ ِ ِ َ ليبسلا نباو نيكاسملاو ىماتيلاو ىبرق ِ ِ ِ ِ ﱠ ْ ْ َ َ َ ِ َ َ َ َ َ ْ َْ ُ يك ْ َ نوكي لا َ ُ َ َ امو هوذخف لوسرلا مكاتآ امو مكنم ءاينغلأا نيب ةلود َ َ َ َ ُ ُ ُ ُ َ َ ُ ُ ﱠ ُ ُ َ ْ ِ َِ َ ْ َ ْ َ ْ ً ُ ﷲ نإ ﷲ اوقتاو اوھتناف هنع مكاھن َ َ َ ﱠ ﱠ ﱠ ِ ُ ﱠ ُ ُ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ باقعلا ديدش ِ ِ ِ َ ْ ُ َ Allah Öz Peyğəmbərinə (fəth olunmuş) məmləkətlərin əhalisindən verdiyi qənimət Allaha, Peyğəmbərə, qohum-əqrabaya, yetimlərə, yoxsullara və yolçulara məxsusdur. Bu ona görədir ki, (həmin mal-dövlət) içərinizdəki zənginlər arasında əldən-ələ dolaşan bir sərvət olmasın. Peyğəmbər sizə nə Yüklə 8,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|