1
Azԥrbaycan dili vԥ tarixi
Z ø Y A
B Ü N Y A D O V
AZԤRBAYCAN VII-IX ԤSRLԤRDԤ
ùԤRQ – QԤRB
BAKI 2007
2
Bu kitab "Ziya Bünyadov. AzΩrbaycan VII-IX ΩsrlΩrdΩ"
(Bak , AzΩrnΩúr, 1989) nΩúri Ωsas nda tΩkrar nΩúrΩ haz rlanm úd r
Rus dilindԥn tԥrcümԥ edԥnlԥr:
Cabbar Cabbarov
Hԥsԥn Ԥlizadԥ
ISBN 978-9952-34-085-3
947.54/04-dc22
Azԥrbaycan tarixi - VII-IX ԥsrlԥr
Ziya Bünyadov. Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥrdԥ
Bak , "ùԥrq-Qԥrb", 2007, 424 sԥh.
Kitabda Azԥrbaycan n ԥrԥblԥr tԥrԥfindԥn istila edilmԥsi dövrü ilk dԥfԥ
tԥdqiq olunur. Onun siyasi vԥ sosial-iqtisadi vԥziyyԥti, yerli hakimiyyԥtin
Ԥrԥb xilafԥtinԥ münasibԥti, istilaç lara qarú xalq n azadl q mübarizԥsi
nԥzԥrdԥn keçirilir. ønzibati bölgü, vergi sistemi, kԥnd tԥsԥrrüfat n n inkiúaf
vԥ s. haqq nda mԥlumat verilir. Zülmkarlarla mübarizԥ aparm ú Babԥk vԥ
onun silahdaúlar haqq nda ԥrԥb mԥnbԥlԥrindԥn götürülmüú materiallar
böyük maraq do÷urur
.
© "ùԥrq-Qԥrb", 2007
3
GøRøù
Son illԥr tarix elmi Zaqafqaziya xalqlar tarixinin
öyrԥnilmԥsindԥ ԥhԥmiyyԥtli müvԥffԥqiyyԥtlԥr ԥldԥ etmiúdir. Yaz l
mԥnbԥlԥri nԥúr etmԥklԥ yanaú , Zaqafqaziya respublikalar nda
arxeoloji vԥ etnoqraf k tԥdqiqatlar apar l r, bu tԥdqiqat mԥnbԥlԥri
ԥsas nda Gürcüstan, Azԥrbaycan vԥ Ermԥnistan tarixinԥ aid ümumi
ԥsԥrlԥr, habelԥ Zaqafqaziyada yaúayan xalqlar tarixinin ayr -ayr
mԥsԥlԥlԥrinԥ dair bir s ra monoqraf ya vԥ xüsusi ԥsԥrlԥr
yarad lm úd r. Buna baxmayaraq, Zaqafqaziyanm ayr -ayr
rayonlar n n vԥ hԥtta bir s ra dövrlԥrin tarixi hԥlԥ dԥ iúlԥnib
haz rlanmam úd r. Bu, hԥr úeydԥn ԥvvԥl, tarixi-co÷raf mԥfhum kimi
götürülԥn Azԥrbaycan ԥrazisini tԥúkil edԥn vilayԥtlԥrin tarixinԥ
aiddir.
Azԥrbaycan tarixinin XIII ԥsrdԥn baúlayan dövrü nisbԥtԥn
öyrԥnildiyi halda, VII-IX ԥsrlԥr dövrü ԥsla öyrԥnilmԥmiúdir. Bu
monoqraf ya, yaz l mԥnbԥlԥr vԥ arxeoloji (xüsusilԥ numizmatik)
materiallar imkan verdiyi dԥrԥcԥdԥ, VII-IX ԥsrlԥr dövründԥki
Azԥrbaycan tarixini iú qland rmaq üçün bir tԥúԥbbüsdür. Lakin bu
monoqraf ya Azԥrbaycan n hԥmin dövrdԥki sosial-iqtisadi vԥ siyasi
tarixinin bütün cԥhԥtlԥrini iú qland r b haz rlamaq vԥzifԥsini öz
qarú s na qoymur: bu tarixin ԥsas aspektlԥri tԥdqiq edilmiúdir;
mԥdԥniyyԥt vԥ din mԥsԥlԥlԥri yaln z Azԥrbaycan ԥrazisindԥ yaúayan
xalqlar n etnogenezi (mԥnúԥyi) problemini iú qland rmaqla ԥlaqԥdar
olaraq nԥzԥrdԥn keçirilmiúdir.
Azԥrbaycan ԥrazisinin arxeoloji cԥhԥtdԥn tԥdqiqi (mövcud olan
bütün maddi mԥdԥniyyԥt abidԥlԥrini qeyd etmԥk mԥnas nda tԥdqiqi)
hԥlԥ baúa çatmad ÷ ndan, müԥllif yaln z arxeoloji qaz nt lar
nԥticԥsindԥ ԥldԥ edilԥn azac q materialdan istifadԥ etmiúdir.
Azԥrbaycan n ilk orta ԥsrlԥr dövrü arxeoloji cԥhԥtdԥn az
öyrԥnildiyi üçün tam bir s ra mԥsԥlԥlԥr hԥll edilmԥmiú halda qal r; bu
mԥsԥlԥlԥr isԥ yaln z Azԥrbaycan, Gürcüstan vԥ Ermԥnistan elmlԥr
akademiyalar maddi mԥdԥniyyԥt obyektlԥrini ümumi proqram
ԥsas nda birgԥ öyrԥnmԥlԥri nԥticԥsindԥ hԥll edilԥ bilԥr. Orta ԥsrlԥr
materiallar n n yaln z birgԥ öyrԥnilmԥsi hԥm Azԥrbaycan xalq n n,
4
hԥm dԥ Zaqafqaziya respublikalar xalqlar n n tarixinԥ aid mԥsԥlԥlԥri
kifayԥt qԥdԥr dol÷un iú qland rma÷a imkan verԥr.
Biz, eyni bir dildԥ dan úan azԥrbaycanl lar n indi yaúad ÷
ölkԥnin hԥr iki hissԥsini Azԥrbaycan adland rmaqla bԥrabԥr, hԥr bir
müԥyyԥn halda Azԥrbaycan n mԥhz hans ԥrazisinin nԥzԥrdԥ
tutuldu÷unu, mԥsԥlԥn, onun úimal rayonlar olan Arran (Albaniya),
ùirvan, Sünik, Arsax, Uti, Girdiman, ùԥki, Qԥbԥlԥ, Dԥrbԥnd vilayԥti,
Beylԥqanm , yoxsa cԥnub rayonlar olan Mu÷an, Bԥzzeyn,
Naxç vanm nԥzԥrdԥ tutuldu÷unu ayd nlaúd r r q.
VII-IX ԥsrlԥrdԥ Azԥrbaycan ԥrԥblԥr tԥrԥf ndԥn iú÷al olunur,
onun ԥrazisi Ԥrԥb xilafԥti tԥrkibinԥ daxil edilir vԥ nԥzԥrdԥn keçirilԥn
dövrün ax rlar nda ԥrԥb a÷al ÷ na son qoymuú bir s ra müstԥqil dövlԥt
vԥ ölkԥlԥr yarad l r. Azԥrbaycanda bu dövr onun ԥrazisindԥ iki böyük
dövlԥtin - Mԥzyԥdilԥr - ùeybanilԥr (úimalda) vԥ Sacilԥr (cԥnubda)
dövlԥtinin ԥmԥlԥ gԥlmԥsi ilԥ bitir. Bu iki dövlԥtin Azԥrbaycan
ԥrazisindԥ yaran b ԥmԥlԥ gԥlmԥsi prosesi, vaxtilԥ vahid olan Ԥrԥb
xilafԥtinin hԥr yerindԥ eyni hadisԥlԥrin baú vermԥsi ilԥ eyniyyԥt tԥúkil
edir vԥ bütün Yax n ùԥrqdԥ feodal münasibԥtlԥrinin daha da
inkiúaf n ԥks etdirirdi.
Ԥsԥrin qarú s nda duran vԥzifԥ, ԥrԥb hakimiyyԥti dövründԥki
Azԥrbaycan tarixini nԥzԥrdԥn keçirmԥk, habelԥ ԥrԥb hakimiyyԥtinin
ortadan qald r lmas ilԥ nԥticԥlԥnib Azԥrbaycan xalq n n uzun sürԥn
tԥúԥkkülü tarixindԥ yeni sԥhifԥ açan sosial-iqtisadi vԥ siyasi
proseslԥri, sԥbԥb vԥ úԥraiti xarakterizԥ etmԥkdir.
Tԥbiidir ki, tԥdqiqat m z n nԥticԥlԥri tamamilԥ bitkin hesab
edilԥ bilmԥz, zira qarú da, hԥlԥ aúkara ç xar lmam ú yaz l mԥnbԥ
materiallar n vԥ maddi mԥdԥniyyԥt abidԥlԥrini toplamaq vԥ tԥnqidi
tԥhlil etmԥk kimi böyük vԥ çox a÷ r bir iú durur.
Müԥllif, sonralar Azԥrbaycan ԥrazisini tԥúkil etmiú
vilayԥtlԥrin ümumi tarixi xülasԥsini vermԥk, ölkԥnin tarixi
inkiúaf n n ԥsas dövrlԥrini qeyd etmԥk vԥ onun iqtisadi, siyasi vԥ
ictimai tarixinin ԥn mühüm problemlԥrini iú qland rmaq vԥzifԥsini öz
qarú s na qoymuúdur. Bununla ԥlaqԥdar olaraq bir s ra mԥsԥlԥlԥr bir
problem kimi, habelԥ ԥmԥli fԥrziyyԥlԥr úԥklindԥ irԥli sürülüb izah
edilir.