ġAMAXI-ĠSMAYILLI SEYSMOGEN ZONASINDA DAĞ SÜXURLARININ SIXILMASI VƏ
AĞIRLIQ QÜVVƏSĠ TƏCĠLĠNĠN ĠNTENSĠV ARTIMI
Q.C.YetirmiĢli, E.M.Bağırov
Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzi
Az1001, Bakı, N.Rəfibəyli 9.
Şamaxı-İsmayıllı seysmogen zonasında ağırlıq qüvvəsi təcilinin intensiv artımı
aşkarlanmışdır ki, bu da öz nəticəsində Qızıl-Bazar-Dəvəçi, Acıçay-Ələt, Qərbi Xəzər
qırılmalarının birləşmə sahəsinin aktivləşməsinə dəlalət edə bilər.Bu proses mühitin
gərgin vəziyyətinin artımına, dağ süxurlarının sıxılmasına və burada aktiv
seysmotektonik hərəkətin baş verməsinə real şərait yaradır.
GiriĢ
Qeyrisəlıst variasiyaların vaxta görə sərbəst düşmə təcili həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur.
Bunun üçün geofiziki sahələrdə variasiyaların monitorinqini, həmçinin digər aidiyyatı üzrə xidmətlərin
aparılması məqsədilə Şəki-Şamaxı geodinamik poliqonu yaradılmışdır [Kулиев, Гасанов и др., 1985].
Bu baxımdan da uzun illər boyu mütəmadi olaraq Şəki-Şamaxı geodinamik poliqonunda beton tumbalarla
(132 ədəd) bərkidilmiş şəbəkə üzrə qravimetrik tədqiqatlar aparılır. Aparılan qravimetrik tədqiqatlar,
tədqiq olunan sahələrdə müşаhidə məntəqələri аrаsındа аğırlıq qüvvəsi vаriаsiyаlаrının vаxtа görə
dəyişmə xаrаktеri hаqqındа məlumat verir və bu məlumatlar analiz edilərək müəyyən nəticələr əldə
olunur.
Müzakirələrin nəticələri
Belə ki, bu tədqiqatlardan biri də tərtib edilən metodika əsasında [Гаджиев, Набиев и др., 1984]
Şamaxı-İsmayıllı seysmogen zonasında 2008-2010-cu il dövr ərzində aşkarlanan nisbi ağırlıq qüvvəsinin
artımıdir. Ümumi sahə üzrə nisbi ağırlıq qüvvəsi 0,020-0,030 mqal arasında olduğu halda, İsmаyıllı-
Qаrаməryəm-Müsüslü prоfili və Şamaxı rayonu ilə həmsərhəd zonalarda 0,010-0,070 mqal arasında
dəyişir ki, bu da qravitasiya sahəsinin izoanomallar xəritəsində (şəkil 1.) Şamaxı-İsmayıllı seysmogen
zonasında ∆g-nin artan qiyməti ilə müşayət olunan izoanomal zonalarla dəqiq əhatə olunmuşdur.
47.2
47.4
47.6
47.8
48
48.2
48.4
48.6
48.8
49
40.4
40.6
40.8
41
41.2
Шяки
Оьуз
Г ябяля
Аьдаш
Эюйчай
Исм айыллы
Шам ахы
Жянэи
Şəkil 1. Şəki-Şamaxı geodinamik poliqonu üzrə 2010-cu il üçün qravitasiya sahəsinin izoanomallar xəritəsi.
Anoloji olaraq bu artım 1988-1992-ci illər ərzində də müşahidə olmuşdur ki, (şəkil 2.) bunun da
sonu 2000-ci il zəlzələsi ilə sona yetmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ∆g-nin qiyməti 2000-ci il
zəlzələsindən sonar 2008-ci ilədək artıb-azalaraq ümumi fon səviyyəsində olmuşdur.
-0,030
-0,020
-0,010
0,000
0,010
0,020
0,030
İllər
g
1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000
Şəkil 2. Xəzər zəlzələsindən əvvəl (∆g) ağırlıq qüvvəsi
seysmoanomal effektinin təzahürü.
Lakin 2008-ci ildən başlayaraq isə sözü gedən artım qeydə alınmışdır. ∆g-nin qiymətlərinin müqayisəsi
zamanı İsmayıllı-Qaraməryəm-Müsüslü profili üzrə ∆g-nin orta qiyməti 2008-ci ildə 0,016 mQal, 2009-
cu ildə 0,053 mQal, 2010- cu ildə 0,064 mQal təşkil etmişdir (şəkil 3.).
0,000
0,010
0,020
0,030
0,040
0,050
0,060
0,070
2004 2006 2008 2010
Şəkil 3. Şamaxı-İsmayıllı seysmogen zonasında ağırlıq qüvvəsinin illər üzrə
dəyişiklik qrafiki – qistoqramla.
Şəki – Şamaxı geodinamik poliqonu üzrə qravitasiya sahəsi gərginliyinin 2009-2010-cu illər
dövründə müqayisəli analizinin nəticələrini (şəkil 4.) özündə əks etdirərək nə kimi dəyişiklərin olduğunu,
bu illər arasındakı nisbi ağırlıq qüvvəsinin fərqini və bu fərq nəticəsində hansı proseslərin baş verdiyini
əyani olaraq izah etməyə çalışaq.
Xəzər, Ml=6.4
h=35 km
φ=40.10, λ=50.10
25.11.2000-ci il
mQal
mQal
47.2
47.4
47.6
47.8
48
48.2
48.4
48.6
48.8
49
40.4
40.6
40.8
41
41.2
-0.02
-0.015
-0.01
-0.005
0
0.005
0.01
0.015
0.02
0.025
0.03
0.035
0.04
0.045
0.05
0.055
0.06
0.065
0.07
Шяки
Оьуз
Г ябяля
Аьдаш
Эюйчай
Исм айыллы
Шам ахы
Жянэи
Şəkil 4. Şəki – Şamaxı geodinamik poliqonu üzrə qravitasiya sahəsi gərginliyinin
2009-2010-cu illər dövründə dəyişiklik xəritəsi.
Göstərilən sahələrdə intensivlik keçən ildə olduğu kimi artmış, yəni 0,053 mQal-dan 0,064 mQal-
dək yüksəlmişdir. Bu İsmayıllı-Şamaxı seysmogen zonasında ozünü daha qabarıq göstərmişdir. Bеля ки,
∆ g nisbi ağırlıq qüvvəsi artımı İsmayıllı-Qaraməryəm-Müsüslü profili (şəkil 5.) və Şamaxı rayonu
ətraflarında 0,010-0,070 mqal arasındadir.
00
0,061
0,045
0,055
0
0,067
0,069
0,057
0,023
0,017
0,01
0
0,005
0,01
0,015
0,02
0,025
0,03
0,035
0,04
0,045
0,05
0,055
0,06
0,065
0,07
0,075
107
108
109
75
2008
2009
2010
∆
g,
m
qal
/
il
Şəkil 5. İsmayıllı-Qaraməryəm-Müsüslü profilində nisbi ağırlıq qüvvəsinin İllər üzrə dəyişiklik qrafiki.
İsmayıllı-Qaraməryəm-Müsüslü profildə göründüyü kimi nisbi ağırlıq qüvvəsi 2008-2010-cu illər
ərzində bütün müşahidə məntəqələri üzrə artmışdır.
Həmçinin Şamaxı-İsmayıllı seysmogen zonasında 2009-2010-cu il dövrü ərzində qravitasiya
sahəsinin intensiv artımının 3D modeli (şəkil 6.) tərtib edilmiş, maqnitka [Рзаев, 2010], (şəkil 7.) və
seysmika ilə [Abdullayeva, İsmayılova və b., 2011] korrelyasiyası zamanı yuxarıda sadalananlar tam
olaraq öz təsdiqini tapır.
Şəkil 6. Şamaxı-İsmayıllı seysmogen zonasında qravitasiya sahəsinin
intensiv artımının 3D modeli (2009-2010-cu il dövrü ərzində).
Belə ki, kiçik maqnitudaya malik olan zəlzələlər filtirə edildikdən sonra (şəkil 8.) maqnitudası üç
və ondan yuxarı olan zəlzələlərə nəzər saldıqda görürük ki, sözü gedən bölgədə digər bölgələrə nisbətətn
sakitlik hökm sürür. Seysmoloji tədqiqatların təcrübəsindən də bildiyimizə görə hiss olunan və güclü
zəlzələlər adətən seysmik sakitlik zonalarında özünü göstərir.
Şəkil 7. Geomaqnit sahə gərginliyinin məkan-zaman qradiyentinin (σ∆T)
dəyişməsinin 3D modeli [Рзаев, 2010].
Şəkil 8.2010-cu ildə baş verən zəlzələlərin episentrlər xəritəsi.
[Abdullayeva, İsmayılova və başqaları, 2011]
N Ə T Ġ C Ə
İsmayıllı-Qaraməryəm-Müsüslü profilində və Şamaxı rayonu ərazisində təкrаr qrаvimеtriк
ölçülərin аpаrıldığı müşahidə məntəqələri ətrafındakı sahədə, yəni Qızıl-Bazar-Dəvəçi qırılmasının,
Qərbi-Xəzər qırılmasının fraqmenti ilə və Acıçay-Ələt qırılmasının birgə təmas sahəsinin aktivləşməsinə
dəlalət edə bilər ki, bu da burada mühitin gərgin vəziyyətinin artımına, dağ süxürlarının sıxılmasına,
aktiv seysmotektonik hərəkət ilə müşayət olunan gərginliyin təzahürünə real imkan yaradır.
Ədəbiyyat
Кулиев Ф.Т., Гасанов А.Г., Юсифов Р.Ю., Метакса Х.П., Рзаев А.Г., Керамова Р.А., 1985. Отчѐт
по теме 01. 02. НЗа (проблема 074.03) “Cозда-ние Шеки-Шамахинского и Апшеронского
комплесных прогностических полигона и изучение вариации геофизических полей ”., Баку,
Фонды ИГ НАНА.
Гаджиев Р.М., Набиев А.Т., Макаров Е.М., Кадиров Ф.А., 1984. “Изучение неприливных
вариации ускорений свободного падения на Апшеронском гравиметрическом полигоне ”.
Повторные гравиметриические наблюдения, Сборник научных трудов, Москва.
Рзаев А.Г., 2010. Исследования тектомагнитных эффектов в зонах с высокой геодинамической
активностью. Проблемы сейсмологии в Узбекстане, №7., т.1. Ташкент.
Abdullayeva R., İsmayılova S., Kazımova S.E., 2001. Seysmoloji bölmənin 2010-cu ildə Azərbaycan
seysmoaktiv bölgələrində yerinə yetirdiyi işlərin hesabatı. AMEA RSXM fondu.
Dostları ilə paylaş: |