A z ə r b a y c a n ata türk m ə r k ə z I M. N.Ç O b a n o V
Yüklə 7,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
Tarixi sənədlərin verdiyi məlumatlara görə, XI-XV əsrlərdə Azərbaycan-türk xalq dili yerli etnik qruplar və türklərlə yaxından əlaqədar olan digər xalqlar arasında "xalqlararası ünsiyyət vasitəsi" kimi istifadə olunur. Şüb həsiz ki, bu da Azərbaycan-türk dilinin təsir dairəsinin da ha da genişlənməsi üçün böyük imkanlar açırdı. Bu dil "Dər- bəııd-Tehran-Bağdad-Şərqi Anadolu dairəsində ümum- işlək" bir səciyyə kəsb edir. Ümumiyyətlə, "Avropada fransız dilini bilmək nə qədər zəruridirsə, burada və ümumiyyətlə, Asiyada da bu dili bilmək bir o qədər va cibdir". Bu ifadələrdən göründüyü kimi, Azərbaycan-türk dili orta əsrlərdən, bir növ, beynəlxalq dil kimi xalq- lararası ünsiyyət vasitəsi olmuşdur. Bu ünsiyyət prosesin də isə Azərbaycan-türk dili, eləcə də Osmanlı türk dili qonşu xalqların dillərinə bu və ya digər cəhətdən təsir etmiş, həmin dillərə həm öz sözlərini, həm də ərəb və fars sözlərini verməklə vasitəçilik rolunu oynamışdır. "Azər- baycan-(türk.-M.Ç.) ədəbi dili geniş surətdə işlənilən bir rəsmi dil olaraq, digər dillərə, o cümlədən ərəb və fars dillərinə də təsir etməyə başlamışdır. Buna görə də, bu dövrdə ərəbcə, farsca yazılmış bir sıra kitablarda, fərman, məktub və.s. kimi yazılı sənədlərdə Azərbaycan-türkcə sinə məxsus çərək, bəklərbəyi, çobanbəyi, bağbaşı, bay ramlıq, qoşun, ordubaşı və.b.k. bir çox hərbi terminlər, dövlət-vəzifə adiərı işlənilmişdir. Belə bir cəhəti də burada qeyd etmək lazımdır ki, XVI əsrdən başlayaraq, Azərbaycaıı-(türk.-M.Ç) dilindən fars dilinə keçmiş bu cür 68 tennin və sözlər sonrakı dövrlərdə də fars dilində işlə nilmiş və müasir fars dilində do bunların bir qismi, artıq, fars ədəbi dilinin lüğət fonduna daxil olmuşdur: top, top- çu, qoşun, tüfəng, tüfəngçi, baydaq (bayraq), tuğ (bayraq), el, oba, alaçuq (alaçıq), ocaq, ağa, otaq, ilxı, ilxıçı, barut, elbaşı, ordubaşı, sübaşı (ordubaşı), ovçubaşı, yüzbaşı, sağ dış, soldış, toy, yağı, yasaq, yaraq, yataq, qab, qapıçı..." (Ə.Dəmirçizadə,səh.l67). Şübhəsiz ki, bu da Azərbaycan- türk dilinin təsir dairəsinin genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Odur ki, dilimizin yüzlərlə söz və ifadələri fars, ərəb, gürcü, erməni, rus, ləzgi, aqul, tabasaran və.s dillərə keçmişdir. Məsələn, mütəxəsislərin hesablamalarına gö rə, rus dilinə Azərbaycan-türk və digər türk dillərindən 10 mindən çox söz, ifadə, yüzlərlə antroponim (şəxs adları), toponim və hidronimlər (yer və su aləminin adları) keç mişdir. Həmçinin, bilavasitə Azərbaycan-türk və Osmanlı türk dillərindən "qonşu" ennəni dilinə 5 mindən çox söz və ifadə, yüzlərlə atalar sözləri və zərbül-məsəllər, min lərlə şəxs adları, toptonim və hidronimlər keçmiş, bir sözlə, erməni dili türk dillərinin təsiri altma düşmüşdür. Bu fikri XIX əsrdə yaşamış erməni yazıçısı X.Abovyan da, prof.Q.Antonyan da, prof. M.Abecyan da, yazıçı və alim M.Şaginyan da, prof. A.Meliksetbek də və başqaları da açıq-aydın şəkildə etiraf edirlər. Erməni filoloqları qeyd edirlər ki, hələ V-VII əsrlərdə erməni yazılı mənbələrində onlarla Azərbaycan-türk sözləri işlədil mişdir. 69 Bizim təxmini hesablamamıza görə, həyat və məişətin m üxtəlif sahələrinə aid erkən orta əsrlərdən bəri gürcü yazılı mənbələrində mindən çox Azərbaycan-türk söz və ifadələri, həmçinin 600-e yaxm toponim (yer adlan) və yüzlərlə şəxs adlan işlənilməkdədir.O cümlədən, hələ VI-VIII əsrlərin gürcü mənbələrində, həmçinin, "Kartlis sxovreba" adlanan digər gürcü mənbələrində 60-dan çox Azərbaycan-türk sözləri işlədilmişdir. Həmçinin, Azərbaycan-türk dili tarixən Azərbaycanda moskənləşmiş digər etnik qrupların, o cümlədən tat, talış, udin, ləzgi, avar, dağ yəhudiləri və.s. dillərinə də təsir etmiş və həmin etnik qruplar da orta əsrlərdən bəri Azər baycan-türk dilindən ana dili və dövlət dili kimi istifadə etmiş və indi də istifadə edirlər. Bu dildə oxuyur, təhsil alırlar. Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, Azərbaycan-türk dili hələ V-VIII əsrlərdən tam şəkildə sabitləşmiş və digər dillərə də öz varlığını göstərməyə başlamış; XII-XİV əsrlərdən isə tədris müəssisələrində və orduda işlən mişdir. Bu da bir tərəfdən onun elmi tədqiqat obyektinə çevrilm əsinə, öyrənilməsinə səbəb olmuşdur. Digər tərəfdən də, artıq, həmin dövrdə Azərbaycan-türk dilinin yuxarı zümrəyə-saraya, yəni dövlət idarəsinə yol tapmasına şübhə yeri qalmır. Bütün bunlar göstərir ki, təxminən XI əsrdən Azərbaycan-türk dilinin təsir dairəsi get-gedə genişlənmişdir. Bu fikri istər Azərbaycan-türk yazıçı və alimlərindən X.Təbrizi, M.F.Axundov, F.Kö 70 çərli, N .Nərimanov, S.M.Qənizadə, Ə.Dəmirçizadə, F.Zeynalov, Z.Budaqova, A.Qurbanov, M.Çobanov və başqaları; istərsə xarici ölkələrin yazıçı və alimlərindən X əsr ərəb dilçisi İbn Hövqəl, XVII əsr fransız səyyahı Şarden, XIX əsr fransız şərqşünası Baronye de Mcynar, XIX əsrin alman alimləri Avqust Fon-Qakstqauzen, Y. Vaydenbaum, XX əsr alman alimi P.Ə. Şmide, XX əsr ingilis alimi S.K.Simpson, XX əsr polyak alimi M.Za- yonçkovskaya, XX əsr çex alimi N.Bednarova; Rusiya klassiklərindən A.S.Puşkin, M.Y.Lermontov, A.A.Bes- tujev-Marlinski, Rusiya şərqşünas-alimlərindən L.Bu- daqov, L.Lazerev; gürcü alimi M.Q.Beltadze; istərsə də düşmənlərimizdən olan erməni yazıçı və alimlərindən X.Abovyan, M.Şakinyan, Q.Antoııyan, M.Abecyan və başqalarının fikir və mülahizələri də təsdiq edir. Qədim tarixə malik olan Azərbaycan-türk dili istər Al tay dilləri ailəsi, istərsə də dünyanın digər dilləri arasında ən zəngin dillərindən biri sayılır. Azərbaycan-türk dili ən incə mətləbləri ifadə etmək imkanına malikdir. Bu dildə istər bədii, istərsə də elmi və ictimai təfəkkürün bütün sa hələrinin ən incə məna çalarlarım ifadə etmək müm kündür. Dünya xalqları mədəniyyətinin ən qiymətli inci ləri bu dildə, yəni tərcümədə öz təbiiliyini saxlaya bilir. Digər tərəfdən isə, "Azərbaycan-ftürk.-M.Ç.) dili qədim zamanlardan müxtəlifdilli Qafqaz xalqları arasında əsas ünsiyyət vasitəsi olmuş və hətta, bəzi qonşu xalqların nümayəndələri üçün poeziya dili kimi xidmət etmişdir". 71 Yüklə 7,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|