16
Elektrik
sahələri üçün superpozisiya prinsipi ödənilir.
Fəzanın verilən nöqtəsində bir neçə elektrik yükünün yaratdığı sahənin yekun
intensivliyi ayrı-ayrı yüklərin yaratdığı sahələrin
intensivliklərinin həndəsi cəminə bərabərdir:
=
+
+ ⋯ +
.
Şəkildə
iki nöqtəvi elektrik yükünün A nöqtəsində
yaratdığı sahənin yekun intensivliyinin təyin olun-
ma sxemi təsvir edilmişdir
(e)
.
Mühitdə (bircins dielektrik daxilində) Kulon qüvvəsi vakuumdakına nisbətən dəfə azalır:
=
=
| || |
=
1
4
| || |
.
Burada mühitin dielektrik nüfuzluğu olub, yüklər arasındakı məsafə sabit qaldıqda va-
kuumdan bircins dielektrik daxilinə keçdikdə Kulon qüvvəsinin neçə dəfə azaldığını gös-
tərən, vahidi adsız olan fiziki kəmiyyətdir:
= .
Mühitdə elektrik sahəsinin intensivliyi vakuumdakına nisbətən dəfə azalır:
=
=
1
4
| |
.
Deməli, mühitin dielektrik nüfuzluğu həm də bircins dielektrik daxilinə elektrik yükünün
verilmiş nöqtədə yaratdığı sahənin intensivliyinin vakuumda həmin nöqtədə yaratdığı
intensivlikdən neçə dəfə kiçik olduğunu göstərən kəmiyyətdir:
= .
Müxtəlif maddələrin dielektrik nüfuzluğu bir-birindən kəskin fərqlənə bilir. Məsələn, vaku-
umda
= 1
, distillə edilən suda isə = 81
-dir.
Elektrik yükləri necə paylanır?
• Məsələ 2. İki nöqtəvi yükün N nöqtəsində yaratdığı sahənin
yekun intensivliyinin istiqamətini təyin edin .
Nəticənin müzakirəsi:
Hansı
yükün sahənin
N nöqtəsində inten-
sivliyi daha böyük-
dür? Niyə?
ARAŞDIRMA
2
TƏTBİQETMƏ
(d)
(e)
1
+
2
−
LAYİHƏ
17
Gündəlik həyatımızda geyindiyimiz paltarlar və bədənimiz
müxtəlif səbəblərdən (sürtünmə, toxunma və s.) daim statik
yüklə elektriklənir. Nəticədə hər birimiz artmaqda olan
elektromaqnit sahəsinin mənbəyinə çevrilirik. Bu isə orqa-
nizmdə tədricən müxtəlif xəstəliklərin yaranmasına səbəb
olur. Ona görə də müntəzəm olaraq bədənimizi elektrik
yüklərindən azad etməliyik.
Bədənimizdə toplanan elektrik yüklərini hansı üsulla
asanlıqla boşaltmaq olar?
№
Suallar
bilirəm
Zəif Orta
Yaxşı
1
= düsturuna əsasən söyləmək olarmı ki, elektrik sahə in-
tensivliyi elektrik qüvvəsindən düz, sınaq yükünün miqda-
rından tərs mütənasib asılıdır? Niyə?
2
Vakuumda qarşılıqlı təsirdə olan yüklər arasında
= 8 olan
mühit yerləşdirilərsə, bu yüklər arasında qarşılıqlı
təsir necə
dəyişər?
3
Vakuumda elektrik sahəsinin müəyyən nöqtəsində
0,5
yükünə
0,018 qüvvə təsir edir. Elektrik sahəsinin bu nöqtə-
dəki intensivliyini təyin edin
4 Elektrik sahəsinin təsir sərhədi nə qədərdir?
• NƏ ÖYRƏNDİNİZ?
Qeyd olunan anlayış və müddəaların təriflərini iş vərəqinə yazın:
“elektrik sahəsi”, “elektrostatik sahə”, “Kulon qüvvəsi”, “nöqtəvi
elektrik yükünün vakuumda yaratdığı sahənin intensivliyi”.
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN
ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN
LAYİHƏ
18
1.3. BİRCİNS ELEKTRİK SAHƏSİNİN İŞİ. POTENSİAL. GƏRGİNLİK
Elektrik sahəsinin enerji xarakteristikası
elektrik gərginliyi və ya
sadəcə
gərginlik adlanır.
Vahid yükü elektrik sahəsinin iki nöqtəsi arasında hərəkət etdirmək üçün elektrik
sahəsinin gördüyü iş sahənin bu iki nöqtəsi arasındakı
elektrik gərginliyi və ya
gərginlik
adlanır:
= .
Gərginlik sahənin
enerji xarakteristikası olub
BS-də vahidi voltdur:
= 1
= 1 .
Mexaniki iş – cismə təsir edən qüvvənin modulu, yerdəyişmənin modulu və bu qüvvə ilə
yerdəyişmə vektorları arasında qalan bucağın kosinusu hasilinə bərabərdir:
= ∙ ∙
.
Yerin qravitasiya sahəsində ağırlıq qüvvəsinin gördüyü iş:
=
∙ =
.
Ağırlıq qüvvəsinin işi cismin hərəkət trayektoriyasının formasından asılı deyil, o, cismin
kütlə mərkəzinin başlanğıc və son hündürlüklərinin fərqindən asılıdır.
= −(
−
)
Gördüyü iş cismin hərəkət trayektoriyasından asılı olmayan qüvvələr konservativ qüv-
vələr adlanır. Deməli, ağırlıq qüvvəsi konservativ qüvvədir.
Bu müddəa ağırlıq qüvvəsinin təsiri ilə qarşılıqlı təsirdə olan sistem üçün “potensial ener-
ji” anlayışını çıxarmağa imkan verir. Belə ki, sonuncu düsturdakı
ifadəsi Yer
səthindən h hündürlükdə yerləşən cisimlə Yerin qarşılıqlı təsirinin
potensial enerjisidir:
=
.
Ağırlıq qüvvəsinin gördüyü iş əks işarə ilə cismin potensial enerjisinin dəyişməsinə bə-
rabərdir:
= −(
−
) = − ∆ .
Aparılan araşdırmalardan müəyyən edilmişdir ki, Yer kürəsi
mənfi, onun atmosferinin ionosfer təbəqəsi isə müsbət yüklü-
dür. Onlar arasında olan atmosferin qalan
təbəqələri izolyator
rolunu oynayır
Yeri naqillə
ionosferə bir-
ləşdirmək müm-
kün olsa idi, on-
lardakı elektrik
yükləri necə hə-
rəkət edərdi?
Niyə?
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN •
Fizika – 8 və 10
LAYİHƏ