Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №3, may, 2016- cı il
оlunan tоrpaqda neftli maddələrin miqdarı
aşağıdakı düsturla hesablanır:
Q=
(1.2)
Burada Q - neftlə çirklənmiş tоrpaqda neftli
maddələrin miqdarı tоn-la;
H - neftli maddə-
lərlə hоpmuş tоrpaq qatının qalınlığı, m-lə;
V - müvafiq qranulоmetrik tərkibli neftlə
çirklənmiş növ qatın həcm çəkisi, q/sm³-la;
B-çıxarılması lazım gələn tоrpaq da neftli
maddələrin miqdarı, %-lə; S - neftli maddə-
lərlə çirklənmiş tоrpaq növünün sahəsidir,
m²-lə. Çirklənmiş sahəni, çirkli tоrpaq qatı-
nın dərinliyini və çirklənmə dərəcəsini mü-
əyyənləşdirərkən tоrpağın qranulоmetrik
tərkibidə təyin оlunmalıdır. Təcrübə göstərir
ki, gilli süxurlardan özüllü neftlər süzülmür.
Xam neftin kоmpоnentləri asfaltenlər, qət-
ranlar və s. mоlekulları iri ölçüləri ilə fərqlə-
nib tоrpağın üst səthində adsоrbsiya оlunur-
lar (tоrpağın xam neftlə çirklənməsi səthdən
оlduqda). Mоntmоrillоnit gili ən yüksək xü-
susi səthə malik оlduğu üçün ən yaxşı sоrb-
siya xassələrinə malikdir. Kaоlinit gil isə
оna nisbətən, karbоhidrоgenləri daha zəif
adsоrbsiya edirlər. Xam neftin hоpma qabi-
liyyətinə görə əsas süxurların təsnifatı aşağı-
da qeyd olunub [8].
3. Bakı buxtasının Hidrodinamik mo-
deli. Hal-hazırda Fövqəladə Hallar Nazirliyi
və Niderland Krallığının Deltares şirkəti tə-
rəfindən çox sahəli yanaşma üçün nadir, tam
inteqrasiya edilmiş kompüter təminatı proq-
ramı və sahil, çay və zavod əraziləri üçün
3D hesablamalarını işləyib, hazırlamışdır. O,
axın, çöküntü nəqlləri, dalğa, su keyfiyyəti,
morfoloji inkişaf və ekologiya simulyasiya-
larını həyata keçirə bilir. Delft3D bir-birilə
qarşılıqlı əlaqədə olmaqla yanaşı, interfeys
ətrafında qruplaşmış bir neçə moduldan iba-
rətdir. Delft3D-FLOW belə modullardan bi-
ridir. Bu, çox ölçülü (2D və ya 3D), hidrodi-
namik (və daşınan) simulyasiya proqramı
olub dördbucaq, əyribucaqlı, sərhədə quraş-
dırılmış şəbəkə üzərində dalğa hərəkəti və
meteoroloji gücün nəticəsində qeyri-dayanıq
axın və daşınma hadisələrini hesablayan
proqramdır.
Delft3D-WAQ su çöküntüsünün keyfiy-
yət moduludur və Delft3D-FLOW ilə birləş-
dirilir. Delft3D-WAQ proqramı müxtəlif da-
şınma və su keyfiyyət proseslərinə görə,
uzaq və orta sahə sularını və çöküntü keyfiy-
yətini simulyasiya edir [2, 3].
4. Məqsəd. Bu modelləşdirmə araşdır-
ması əsas çirkləmə mənbələri və ən həssas
zonaları müəyyən etmək üçün bir sıra tullan-
tı məntəqələrindən Bakı Buxtasına axıdılan
tullantıların gələcək taleyini müəyyən etmək
məqsədi daşıyır.
Təqiqatın nəticəsinə əsasən, nəzərdən
keçirilən maddə qrupları bunlardır:
−
BTEX (Sum): Benzin, toluen, etilbenzin
və ksilenlər
−
TPH Sum (C10-C40) : Ümumi neft karbo-
hidratı
−
PAK 16 EPA : Polisiklik aromatik karbo-
hidrat
Hidrodinamik model Bakı buxtasında
vaxtdan asılı axın şərtlərini hesablamaq üçün
istifadə edilir. Nəticədə yaranan axın model-
ləri yuxarıdakı maddə qruplarını əks etdirən
üç izləyici komponentlərinin dispersiv (qarı-
şıq) daşınmasını hesablamaq üçün su keyfiy-
yəti modeli ilə kombinasiya edilir.
Araşdırmanın bu nəticəsini çirklənmə
mənbələrinin bağlanması və Buxtanın təmiz-
lənməsinə yanaşmanın qiymətləndirilməsi
üçün tədbirlərin qiymətləndirilməsində isti-
fadə edilə bilər. Model nəticələri aşağıdakı-
ları təyin edərək hansı ərazilərin təkrar çirk-
lənmə ehtimalını müəyyən etmək üçün isti-
fadə edilə bilər:
−
Hansı ərazilər tullantı məntəqələrindən
olan çirkləndiricilərə daha çox məruz qalır;
−
Hansı tullantı məntəqələri bu ərazilərə da-
ha çox tullantı axıdır [1,5].
5. Tullantı məntəqəsinə dair məlumat-
lar. Buxtaya çirkləndiciriləri axıtması ehti
-
malı edilən 20 tullantı məntəqəsi Şəkil 2-də
verilmişdir. Onlar arasında 16 məntəqə bux-
ta daxilində, 2 məntəqə Şıxov təpəsi yaxınlı-
ğında yerləşir və 2 digəri buxtadan təqribən
10 km şərqdə yerləşir. 20 tullantı məntəqəsi-
nin yeri rəngli kvadratlar kimi ifadə edilmiş-
dir. Yaşıl kvadrat kanalizasiya tullantı mən-
təqələri, bənövşəyi sənaye tullantı məntəqə-
ləri və qırmızı rəng qarışıq məntəqələri ifadə
edir. Mineral neft üçün ölçülmüş çöküntü
(üst 50 sm) konsentrasiyaları da buxtada
mavi nöqtələrlə işarələnmişdir.
Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №3, may, 2016- cı il
Şək.2 Tullantı məntəqələri və
çöküntünün üst 50 sm hissəsində
Ölçülmüş çöküntü konsentrasiyaları və
modelləşdirilmiş tullantı dispersiyası arasın-
dakı məkan fərqlərinə aşağıda verilənlər sə-
bəb ola bilər:
−
Tullantı məntəqələri arasında yükün pay
-
lanması: illik tullantı ilə tək konsentrasiya
qiymətindən istifadə edilməsi asanlıqla yü-
kün çox və ya aşağı hesablanması ilə nə-
ticələnir. Qərb sahilindəki tullantı məntə-
qələrindən atılan yükün aşağı hesablanma-
sı burada müşahidə etdiyimiz fərqə səbəb
olur.
−
Kənar mənbə: bu araşdırmada nəzərdən
keçirilməmiş digər çirklənmə mənbələri
çöküntü ilə çirklənmənin məkanca paylan-
masına təsir edir. Buna dair misallar gəmi
təmiri zavodları, digər sənaye növləri
(neftlə bağlı), torpaq çirklənməsi, tullantı
(neft) atılması və s., kimi mənbələrdir.
−
sadələşdirilmiş modelləşdirmə ehtimalları:
modelləşdirilmiş maddələrin zərrəcikləri
birləşdirməsi məlumdur və bu onların bux-
tada daşınma və paylanmasına təsir edir.
Hazırkı model çökmə tezliklərini nəzərə
almır, konsentrasiya modelləri isə yalnız
dispersiya üsulu ilə müəyyən edilir.
6. Modelin qurulması və nəticələri.
Bakı buxtasını modelləşdirmək üçün Xəzər
dənizi üçün tam hidrodinamik modelin ol-
ması lazımdır. Bakı buxtasına və ondan kə-
nara su axını Xəzər dənizinin su balansından
asılıdır. Modelin qurulması üçün üç amilin
olması vacibdir [3,4,5,6,7,8]:
−
Dəniz dibinin batimetriyası
−
Suyun daxil və xaric olması (çay, yağış,
tullantı məntəqələri və s.)
−
Külək və temperaturla küləyin səbəb oldu-
ğu su buxarlanması.
Şək.3, Şək.4 Xəzər dənizinin Delft3D-FLOW
modelində istifadə edilən batimetriya;
Çökmə tezliyi 1m/gün olmaqla dibə yaxın əra-
zilərdə illik ortalama BTEX konsentrasiyaları