Turkiy xalqlar adabiyoti

Turkiy xalqlar adabiyoti

1-маvzu: Turkiy xalqlarning qadimiy adabiy yodgorliklari

Reja:
1. “Turkiy xalqlar adabiyoti” fanining predmeti va vazifasi.
2. Barcha turk xalqlariga tegishli bo’lgan qadimgi folklor asarlari.
3. “Alpomish”, “Manas”, “Go’ro’g’li” kabi dostonlarning umumturkiy xususiyatlari.
4. Qadimgi yozma yodgorliklar haqida.
5. X-XII asrlar adabiy yodgorliklari.
Tayanch so’z va iboralar:
“Turkiy xalqlar adabiyoti” fanini o’rganishdan asosiy maqsad, ularning o’rtasidagi aloqani mustahkamlash ekanligi. Barcha turkiy xalqlarga tegishli adabiyotlar. “Yaratilish dostoni”. Alp er To’nga haqida doston. “Manas”, “Alpomish”, “Go’ro’g’li” kabi dostonlardagi mushtaraklik. “O’g’iznoma” haqida, Turkiy-runik yozuvlar, “Devoni lug’otit turk”, “Qutadg’u bilig”, “Hibbatul haqoyiq” asarlari haqida.
Mamlakatimizda istiqlol tufayli turk ellari adabiyotini yaxlit o’rganish imkoniyatiga ega bo’ldik. Ma’lumki, kelib chiqishi bir – biriga yaqin, qarindosh bo’lgan xalqlarning tarixi, madaniyati, rivojlanishi bir ildizga borib taqaladi. Bu xalqlarning urf – odatlarida, rasm – rusmlarida, xalq og’zaki ijodida bir – biriga o’xshash holatlar juda ko’p ko’zga tashlanadi. Albatta, tarixiy taraqqiyot tufayli, keyinroq ayrim farqlar ham vujudga kelgan. Jumladan, biz o’rganayotgan turk ellari adabiyoti ham xuddi shunday tarixiy taraqqiyotni boshidan kechirgan. XX asr boshlarida ota – bobolari bir bo’lgan turk qavmlarini birlashtirish, ularning aloqalarini mustahkamlash uchun ko’p harakatlar bo’ldi. Lekin bu harakatlar turli reaksion kuchlar tomonidan qarshiliklarga uchradi. Bu kuchlar turkiy xalqlarning o’rtalariga nizolar solishga harakat qildi, turk qavmlarini birlashishga chorlagan ziyolilarni “panturkistlar”, “ashaddiy millatchilar” deb aybladilar. Jumladan, jadid yozuvchilaridan bo’lgan Fitrat, Cho’lpon, Qodiriy singari buyuk ijodkorlarni xuddi shu ayblar bilan yo’q qildilar. Tarixda «Stalin repressiyasi» deb nomlangan 1937 yildagi qatog’onning eng og’ir dahshatlarini turk qavmlari o’z boshidan o’tkazdi. Turkiy qavmlarning birlashishiga to’sqinlik qiladigan juda ko’p faktorlar mavjud. Bular, birinchidan, mayda millatlarni mustamlaka qilib olish uchun intilayotgan imperialistik davlatlar siyosati bo’lsa, ikkinchidan, turkiy qavmlarning o’zidagi ichki ziddiyatlardir.

Bular jaholatda qolgan, xudbin, uzoqni ko’ra bilmaydigan siyosatdonlardir. Ayniqsa, sobiq Sho’ro hukumati davrida turkiy qavmlarning ko’pchiligi mustamlaka holatida edi. Hammaga ayonki, mustamlakachi mamlakatlar qardosh xalqlarning birlashishiga doimo to’sqinlik qilib kelgan. Yurtimiz istiqlolga erishgach, ana shunday to’siqlar o’z – o’zidan yo’qoldi. Endi bu kelib chiqishi bir – biriga yaqin bo’lgan xalqlar o’rtasida tinch – totuvlik, iqtisodiy – siyosiy va madaniy aloqalarni mustahkamlash imkoniyati tug’ildi.

Ma’lumki, turkiy qavmlar deganda biz o’zbek, qazoq, qirg’iz, turkman, qoraqalpoq, uyg’ur, totor, boshqird, chuvash, ozarboyjon, qorachoy, turk, gagauz, qo’miq, balqar kabi o’ttizga yaqin millatlarni ko’zda tutishimiz kerak. Bu millatlar esa Yevro–Osiyo materigining kattagina qismida joylashgan hududlarda hayot kechiradi. Ana shu qarindosh xalqlarning adabiyotini bir butun holda yaxlit o’rganish, ularning ijtimoiy – ma’naviy hayotini yaqindan anglashga yordam beradi. Yuqorida ko’rsatilgan xalqlarning eng qadimgi adabiy – madaniy yodgorligiga e’tibor bersangiz, ularda bir–biriga o’xshash asarlarning variantlariga duch kelasiz. Masalan, “Go’ro’g’li” turkumidagi dostonlarning usmonli turklarda, ozarbayjon, turkman va o’zbeklarda bir qancha variantlari uchraydi. “Alpomish”, “Manas”, “Dada Qurqut” kabi dostonlar haqida ham shuni aytish mumkin. Bunday holatni biz faqat doston janridagi asarlar misolida emas, balki xalq og’zaki ijodining boshqa janrlarida ham ko’plab uchratishimiz mumkin. Masalan, Nasriddin afandi haqidagi latifalar turk, ozarboyjon, turkman, o’zbek xalq ijodida ko’plab uchraydi. Qadimda kuylangan turli marosim va mehnat qo’shiqlari, maqollar va ertaklar haqida ham shunday holat ko’zga tashlanadi.
Dunyodagi qariyb barcha xalqlar, o’zlarining kelib chiqishi tarixi haqida turli afsona va rivoyatlar, naqllar to’qigan. Turk qavmlari haqida ham bunday rivoyat va afsonalar ko’plab uchraydi. Qadimda yozilgan ayrim tarixiy kitoblarda turk xalqlarining kelib chiqishini diniy afsonalarga bog’laydi. Ya’ni butun insoniyat tarixi Nuh payg’ambarning to’rt o’g’lidan tarqalgan avlodlardan boshlanadi. Bu afsonaga ko’ra turk qavmlari Nuhning Yofas nomli o’g’lining avlodidir. Bu albatta afsona. Lekin hozirgi kundagi ilmiy tadqiqotlar xulosasiga ko’ra turk qavmlarining asl vatani Oltoy bo’lgani, tarixiy taraqqiyot tufayli u yerdagi xalqlarning turli tomonga tarqagani haqida gipotezalar mavjud. “Yaratilish dostoni” nomli asarda ham turk ellarining kelib chiqishi haqida shu xildagi gaplar keltirilgan. Eng qadimgi turk dostonlaridan biri “Alp er To’nga” nomli dostondir. Bu doston qahramoni Alp er To’nga tarixiy shaxs bo’lib, ayrim tarixiy ma’lumotlarga qaraganda eramizdan oldingi VII asrlarda yashagan. Bu shaxs haqida ko’plab asarlarda ma’lumot beriladi. Jumladan, Mahmud Koshg’ariy o’z asarida Alp er To’nganing forscha nomi Afrosiyob deb ta’kidlab o’tgan. Firdavsiyning “Shohnoma” asarida ham Afrosiyob Turonning podshosi bo’lganligi, uning mard, jasur va tadbirkor podshoh bo’lganligi haqida ma’lumotlar beriladi.
Umuman, Alp er To’nga haqida Sharq adabiyotida ko’plab asarlar yozilgan. Mahmud Koshg’ariyning “Devoni lug’atit turk” kitobida Alp er To’nga haqida yozilgan dostondan ko’plab parchalar keltirilgan. Bularda Alp er To’nganing qahramonliklari, Turon tuprog’ini chet el bosqinchilaridan himoya qilishi, Eron bilan olib borgan janglari hikoya qilinadi.
Qadimgi totemistik xarakteridagi manbalarning ayrimlarida turklarning bo’riga sig’inganini, bo’rini o’zining ajdodi deb bilgani haqida ma’lumotlar berilgan. Bu afsonada hikoya qilinishicha, dushmanlar bilan tengsiz jangda halok bo’lgan turk urug’idan bitta o’g’il bola tirik qoladi. U bola ham qattiq yarador bo’lgan. Bir ona bo’ri uni g’orga olib borib tarbiyalaydi. Ana shu bola voyaga yetgach, undan o’nta o’g’il bola tug’iladi, bular o’nta turk urug’ining asoschilari bo’ladi. Qadimga turk urug’idan bo’lgan Ashina qabilasining bayrog’ida bo’ri kallasining tasviri bo’lgan.
Turkiy xalqlarning kelib chiqishi bo’yicha “Alan Quva” to’g’risidagi afsona ham diqqatga sazovordir. Bunda Alan Quva nomli ayol turklarning eng katta onasi sifatida tasvirlangan. Bunda aytilishicha, Alan Quva juda aqlli, tadbirkor, mehribon ayol sifatida tasvirlangan. Mazkur afsonada barcha turk qavmlari Alan Quva farzandlari deyilgan. Qadimgi turkiy xalqlarning umumiy yodgorligi bo’lgan “O’g’iznoma”, “Dada Qurqut” kabi dostonlar ham mavjud. Bu dostonlarda aks ettirilgan voqyealarning ko’pchiligi miloddan oldingi davrlarda bo’lib o’tgan. Bizga grek tarixchilarining asarlaridan yetib kelgan “To’maris”, “Shiroq” nomli afsonalar ham barcha turkiy xalqlarning madaniy yodgorligi bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari, qadimiy turkiy xalqlar Eron tili guruhiga mansub xalqlar bilan yonma–yon yashagan. Tarixiy taraqqiyot natijasida ular bilan qo’shilib, aralashib ketgan turkiy qavmlar ham bor. Bu holat ko’proq o’zbeklarda ko’zga tashlanadi. Qadimgi Xorazm hududida paydo bo’lgan zardushtiylik dini bilan bog’liq bo’lgan afsona va rivoyatlar ham bevosita turkiy xalqlarning qadimgi o’tmishiga aloqadordir. Ayniqsa, bu dinning muqaddas kitobi bo’lgan “Avesto”dan bizgacha yetib kelgan parchalar madaniyatimiz tarixi juda boy va rang – barang bo’lganidan darak beradi. Zarina, Rustam, Siyovush haqidagi afsonalar ham turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan. Qadimgi qipchoqlarning ham o’ziga xos madaniyati va folklori bo’lgan. Bu borada ham hozir katta tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Yevro–Osiyo materigining juda katta hududida ko’chmanchi chorvador bo’lib yashagan qadimgi qipchoq madaniyati hozirgacha fanga noma’lum bo’lib keldi. Shuning uchun uning ko’plab obidalari o’z tadqiqotchilarini kutib yotibdi. Bu sohada I.Stebleva, N.Gumilyov, Adjumurod kabi olimlarning dastlabki ilmiy kitoblar e’lon qilindi.
Xullas, qadimgi turk madaniyati juda boy va rang – barang bo’lib, u barcha turkiy millatlar madaniyati tarixiga bevosita taalluqlidir. Bularni bir butun holda qiyosiy o’rganish turk ellari madaniyati aloqasini mustahkamlaydi va bir – biriga yaqinlashtiradi.
Umuman, Alp er To’nga haqida Sharq adabiyotida ko’plab asarlar yozilgan. Mahmud Koshg’ariyning “Devoni lug’atit turk” kitobida Alp er To’nga haqida yozilgan dostondan ko’plab parchalar keltirilgan. Bularda Alp er To’nganing qahramonliklari, Turon tuprog’ini chet el bosqinchilaridan himoya qilishi, Eron bilan olib borgan janglari hikoya qilinadi.
Qadimgi totemistik xarakteridagi manbalarning ayrimlarida turklarning bo’riga sig’inganini, bo’rini o’zining ajdodi deb bilgani haqida ma’lumotlar berilgan. Bu afsonada hikoya qilinishicha, dushmanlar bilan tengsiz jangda halok bo’lgan turk urug’idan bitta o’g’il bola tirik qoladi. U bola ham qattiq yarador bo’lgan. Bir ona bo’ri uni g’orga olib borib tarbiyalaydi. Ana shu bola voyaga yetgach, undan o’nta o’g’il bola tug’iladi, bular o’nta turk urug’ining asoschilari bo’ladi. Qadimga turk urug’idan bo’lgan Ashina qabilasining bayrog’ida bo’ri kallasining tasviri bo’lgan.
Turkiy xalqlarning kelib chiqishi bo’yicha “Alan Quva” to’g’risidagi afsona ham diqqatga sazovordir. Bunda Alan Quva nomli ayol turklarning eng katta onasi sifatida tasvirlangan. Bunda aytilishicha, Alan Quva juda aqlli, tadbirkor, mehribon ayol sifatida tasvirlangan. Mazkur afsonada barcha turk qavmlari Alan Quva farzandlari deyilgan. Qadimgi turkiy xalqlarning umumiy yodgorligi bo’lgan “O’g’iznoma”, “Dada Qurqut” kabi dostonlar ham mavjud. Bu dostonlarda aks ettirilgan voqyealarning ko’pchiligi miloddan oldingi davrlarda bo’lib o’tgan. Bizga grek tarixchilarining asarlaridan yetib kelgan “To’maris”, “Shiroq” nomli afsonalar ham barcha turkiy xalqlarning madaniy yodgorligi bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari, qadimiy turkiy xalqlar Eron tili guruhiga mansub xalqlar bilan yonma–yon yashagan. Tarixiy taraqqiyot natijasida ular bilan qo’shilib, aralashib ketgan turkiy qavmlar ham bor. Bu holat ko’proq o’zbeklarda ko’zga tashlanadi. Qadimgi Xorazm hududida paydo bo’lgan zardushtiylik dini bilan bog’liq bo’lgan afsona va rivoyatlar ham bevosita turkiy xalqlarning qadimgi o’tmishiga aloqadordir. Ayniqsa, bu dinning muqaddas kitobi bo’lgan “Avesto”dan bizgacha yetib kelgan parchalar madaniyatimiz tarixi juda boy va rang – barang bo’lganidan darak beradi. Zarina, Rustam, Siyovush haqidagi afsonalar ham turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan. Qadimgi qipchoqlarning ham o’ziga xos madaniyati va folklori bo’lgan. Bu borada ham hozir katta tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Yevro–Osiyo materigining juda katta hududida ko’chmanchi chorvador bo’lib yashagan qadimgi qipchoq madaniyati hozirgacha fanga noma’lum bo’lib keldi. Shuning uchun uning ko’plab obidalari o’z tadqiqotchilarini kutib yotibdi. Bu sohada I.Stebleva, N.Gumilyov, Adjumurod kabi olimlarning dastlabki ilmiy kitoblar e’lon qilindi.
Xullas, qadimgi turk madaniyati juda boy va rang – barang bo’lib, u barcha turkiy millatlar madaniyati tarixiga bevosita taalluqlidir. Bularni bir butun holda qiyosiy o’rganish turk ellari madaniyati aloqasini mustahkamlaydi va bir – biriga yaqinlashtiradi.
Ko’rinib turibdiki, turk qavmlarinig ajralib ketishi natijasida ularning boshiga katta fojialar tushgan. Shundan keyin Bilga hoqon, Kultegin va Tunyuquqlar boshchiligidagi ozodlik harakati tufayli yana turk davlati qaddini tikladi. Sharqiy Turkistonda topilgan “Ta’birnoma” nomli asar ham Urxun – Yenisey yozuvida bo’lib, u qog’ozga bitilgan edi. Bu yodgorlikning ham tarixiy – badiiy qimmati nihoyatda kattadir.
Arablar islom dinini turkiy xalqlar orasiga VIII asrdan boshlab tarqata boshlagan. Kavkaz va O’rta Osiyodagi turkiy xalqlarga islom dini juda katta kurashlar, urushlar bilan majburiy ravishda o’tkazildi. Keyinchalik esa ko’pgina turk elatlari bu dinni ixtiyoriy ravishda qabul qildi. Hozirgi turkiy xalqlarning ko’pchiligi islom diniga e’tiqod qiladi.Chuvash, gagauz kabi turkiy xalqlar esa xristian diniga; yoqut, oltoy kabi turkiy xalqlar esa budda diniga e’tiqod qilishadi.
Turk ellaridan yetishib chiqqan sarkardalar ham tarixda juda mashhur bo’lganlar. Ular haqida ko’plab tarixiy hujjatlar bizgacha yetib kelgan. Ayniqsa, turkiy xalqlar davlat qurishda, imperiyalar barpo etishda dunyoda yetakchi o’rinda turadi. Faqat XIX asr oxiri va XX asrlarga kelib, turkiy xalqlar barpo etgan imperiyalar parchalanib ketdi. Buning sabablaridan biri, ular o’rtasidagi inoqlikning yo’qligi, bir – biri bilan olib borgan nizolar va urushlar bo’ldi. Sharqda arablar istilosi bir oz susaygach, uning o’rniga dastlab Samoniylar dinastiyasi davlat tepasiga keldi. Keyinchalik esa Qoraxoniylar, Saljuqiylar, G’aznaviylar va Xorazmshohlar kabi turkiy saltanatlar vujudga kelgan edi. Bularning qariyb barchasi turkiy qavmlardan chiqqan, tarixda mashhur bo’lgan hukmdorlardan edi. Ana shular tuzgan davlatlar qariyb ming yillardan buyon yashab, davom etib kelmoqda.
X-XII asrlarda yozilgan M. Koshg’ariyning “Devoni lug’atit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig”, Ahmad Yugnakiyning “Hibbatul haqoyiq” kabi asarlari butun turkiy xalqlarning umumiy adabiy merosi bo’lib hisoblanadi. Ma’lumki, Mahmud Koshg’ariyning “Devoni lug’atit turk” asari faqat lug’at, ya’ni so’zlarining arabcha izohli tarjimasidan iborat bo’lib qolmasdan, balki u arablargacha bo’lgan davrdagi adabiyot namunalarini o’zida jamlab kelgan ajoyib badiiy asar ham bo’lib hisoblanadi. Chunki unda xalq og’zaki ijodiga oid turli maqollar, hikmatli so’zlar, qo’shiqlar, iboralar, dostonlardan parchalar ko’plab keltirilgan. Olti mingga yaqin turkcha so’zlarga arabcha izohlar berilgan. Ko’pgina turkiy qabila va urug’larning tarixi, etnografiyasi, ijtimoiy – iqtisodiy ahvoli va boshqa tomonlari haqida ham bu kitobda ma’lumotlar beriladi. Ushbu jihatdan bu asar o’z davrining qomusiy asari darajasiga ko’tarilgan. Jahon ilmi va madaniyati tarixida bu xildagi asarlarning dastlabki namunalari sifatida “Devoni lug’atit turk” asari katta ahamiyatga ega bo’ldi. Chunki bu davrgacha jahon tarixida hyech kim tillarni bir – biriga qiyoslab o’rganmagan edi. M.Koshg’ariy bu asarni yozishda juda katta material to’plagan. Sharqiy Turkistondan Kaspiy dengizi bo’ylarigacha bo’lgan hududda yashayotgan turk qavmlarining tilini tekshirdi.
Asar 1076-1077 yillarda yozilgan bo’lib, keyinchalik u uch kitob hajmida chop etildi. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” nomli asari ham turkiy tilda yozilgan birinchi badiiy doston bo’lib, u didaktik, ya’ni pand – nasihat xarakteridagi asardir. Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig” asarini 1069-1070 yillarda yozib tugatgan, uni qoraxoniylardan bo’lgan Tabg’ach Bug’roxonga bag’ishlagan. Asar aruz vaznining masnaviy shaklida yozilgan bo’lib, 73 bobni tashkil etadi. Bunda ijtimoiy hayotning ko’p tomonlari qalamga olingan. Jumladan, ilm-hunar egallash, til o’rganish va so’zlashish odobi, hokimiyat va hukmdorlar to’g’risida, odob va axloq, ma’rifat to’g’risida bahs yuritiladi. Asarda Kuntug’di, Oyto’ldi, Ugdulmish, Uzg’urmish kabi ramziy obrazlar vositasida muallif o’z dunyoqarashlarini ifoda etadi. “Qutadg’u bilig”da turkiy xalqlarning XI asrdagi tili yaqqol sezilib turadi. Unda arabcha va forscha so’zlar nisbatan oz uchraydi. Bu kitob tez orada katta shuhrat qozondi. Uni “Turkiy Shohnoma” ham deb atay boshladi. Ahmad Yugnakiyning “Hibbatul haqoyiq” nomli didaktik asari ham umumturkiy xalqlarga tegishli deb qabul qilingan. Kitobning avtori va yaratilgan yili haqida ma’lumotlar nihoyatda kam berilgan. Asarning til xususiyatlaridan kelib chiqib, uni XII-XIII asrlar o’rtasida yaratilgan deb xulosa chiqarish mumkin. Bu kitobda ham odob – axloq, ilm – ma’rifat masalalari ko’tarilib chiqilgan. Shunisi xarakterliki, mazkur asarda din va shariat masalalariga tasavvuf falsafasi nuqtai nazaridan yondoshilgan. Shu boisdan bo’lsa kerak Alisher Navoiy “Nasoyimul muhabbat” nomli kitobida Ahmad Yugnakiyni mutasavvuf shoirlar qatoriga qo’shadi.
Umumturkiy adabiyotlardan yana biri sifatida “O’g’iznoma” eposini ko’rsatish mumkin. Bu asarda turkiy xalqlarning kelib chiqish tarixi har bir urug’ning shajaralari ko’rsatilgan. Asarda ko’plab she’riy parchalar ham keltirilgan. O’g’izxonning tug’ilishi bilan bog’liq bo’lgan rivoyatlar, uning davlatni boshqarish, el-yurt obodonchiligi, turkiy xalqlarning mustaqilligi, baxti uchun olib borgan kurashlari tasvirlangan.
Biz bu yerda qadimgi turk eposlaridan ayrimlari haqida qisqacha to’xtalib o’tdik, xolos. Shuning o’zi ham turk ellari qadimdan juda yuqori darajadagi madaniyatga ega bo’lganligidan darak beradi. Bularni jamlab, jahonga ko’rsatadigan vaqt keldi. Yana shuni ham ta’kidlash kerakki, ko’pgina turk olimlari va yozuvchilari o’z asarlarini arab va fors tillarida yaratgan. Bu soha ham chuqur tadqiqotlar olib borishni taqozo etadi.  
Savol va topshiriqlar:

1. Turkiy хalqlar istiqоmat qiluvchi zamin haqida ma’lumot bering.

   
   

2. Оsiyo va Yevrоpa hududlarida istiqоmat qiluvchi turkiy хalqlar qaysi?

   
   

3. Ilk g‘azal janri qaysi turkiy zaminda shakllangan?

   
   

4. Qadim yozma yodgоrliklarning mushtaraklik jihatlarini oydinlashtirib bering va uning sababini tushuntiring?

   
   

5. “To‘maris”, “Shiroq”, “Zarina va Striangey” kabi asarlar qaysi manbalar orqali bizga yetib kelgan?

   
   

6. Alp Er To‘nga shaxsiyati va u haqda yaratilgan asarlar haqida ma’lumot bering.

   
   

7. Massagetlar va ular to‘g‘risida yaratilgan afsonalar haqida ma’lumot bering.

   
   

8. Qadimgi turkiy qahramonlik afsona va rivoyatlariga misollar keltiring.

   
   

Matnlar

1. Rahmonov N., Boltabayev H. O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari.-T.: ”Fan”, 2003.

   
   

2. Abdurahmonov A. Turkiy adabiyotning qadimgi davri. .-T.: ”Yangi asr avlodi”, 2005.

   
   

3. Qayumov A. Qadimiyat obidalari. –T.: 1972.

   
   

4. Turon Usmon. Turkiy xalqlar mafkurasi. Risola. (tarjimon U. Abduvahob) .

   
   

-T.: ”Cho‘lpon”, 1995.

5. ”O‘zbek adabiyoti tarixi” 5 tomlik, birinchi tom. .-T.: ”Fan”, 1978.

   
   

6. Mirzo Ulug‘bek. To‘rt ulus tarixi. .-T.: “Cho‘lpon”, 1993.