O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ
VA SUV XO’JALIGI VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITET
Mavzu:
Atmosferadagi suv bug‘i
Tekshirdi: ___________
Bajardi: ___________
TOSHKENT-2013
Atmosferadagi suv bug‘i
Reja:
1. Atmosferada suv bug‘ining kondensatsiyasi va sublimatsiyasi.
2. Yer sirtidagi kondensatsiya va sublimatsiya mahsulotlari: shudring,
qirov, yahmalak, qattiq va suyuq qoplamalar.
3.Tumanlar.
4.Bulutlar. Bulutlar tuzulishi va tarkibi. Bulutlar tasnifi.
1. Suv bug‘ining gazsimon holatdan suyuqlikka aylanishiga kondensasiya
deyiladi. Suv bug‘ining suyuqlik fazasini tashlab qattiq holatga o‘tishini
sublimasiya deyiladi. Bu ikkala jarayon atmosferada, shuningdek yer yuzasida,
o‘simliklar qoplami va yerdagi buyumlar sirtida ro‘y beradi. Bu ikkala jarayon
o‘tganda atrofdagi tashqi muhitga issiqlik ajraladi.
Atmosferada mavjud (bor) bo‘lgan suv bug‘i suyuq yoki qattiq holatga
o‘tishi, suv bug‘ining parsial bosimi xuddi shu haroratdagi to‘yingan bug‘
bosimidan katta, ya’ni e>E shart bajarilganidagina ro‘y beradi.
Shunday qilib, kondensasiya hodisasining boshlanishi uchun havodagi suv
bug‘ining miqdori to‘yingan bug‘ bosimidan ortiq qiymatlargacha ko‘payishi yoki
havoning harorati shudring nuqtasi darajasidan ham pasayishi kerak. Havodagi suv
bug‘ining to‘yinish darajasigacha ko‘payishi, masalan, sovuq havo iliq suv havzasi
yoki namlangan yer sirti ustidan o‘tayotganda suv havzasidan yoki yer sirtidan
bug‘lanish hisobiga yuz berishi mumkin.
Ammo shuni ta’kidlash lozimki, tabiatda havoning namga to‘yinishi asosan
havo haroratining shudring nuqtasigacha pasayishi hisobiga yuz beradi.
Demak, kondensasiya jarayonining boshlanishi shartlaridan biri havoning
sovishidir. Havo haroratining shudring nuqtasidan ham pasayishi natijasida esa
o‘ta to‘yinish yuzaga kelib, bu sharoitda suv bug‘ining to‘yinishdan oshiqcha
qismi quyuqlashadi va mayda tomchilar hamda muz kristallchalari paydo bo‘lib,
bulutlarni hosil qiladi.
Toza havoda kondensasiya ro‘y berishi juda qiyin. Har xil aralashmalardan
tozalangan o‘ta to‘yingan havoda suv tomchilarining hosil bo‘la boshlashi uchun
suv bug‘ining parsial bosimi, xuddi shu haroratdagi to‘yingan bug‘ bosimidan 6-8
marta katta bo‘lishi kerak.
Tabiiy sharoitda bunday holat umuman kuzatilmaydi. Shu sababli to‘yingan
suv bug‘ining tomchiga aylanishi uchun u biror narsa ustiga o‘tirishi zarur. Havoda
bunday narsa vazifasini eruvchan va erimaydigan (lekin ho‘llanadigan) mayda,
qattiq va suyuq zarrachalar bajaradi.
Ustida
suv
bug‘ining
o‘tirib
qolib
kondensasiyalanadigan
zarrachalarni kondensasiya yadrolari deb ataladi.
Ma’lumki, real atmosferada katta miqdorda turli xil zarrachalar (aerozollar)
bor. Erimaydigan, lekin ho‘llanadigan kondensasiya yadrolariga tuproq va tog‘
jinslarining zarrachalari, tutun, organik moddalar, mikroorganizmlar va boshqalar
kiradi. Eriydigan kondensasiya yadrolari, masalan, ko‘mirni yoqish natijasida
havoga tarqalishidan hosil bo‘ladi. Кo‘mir tarkibida 0,3-20% oltingugurt bo‘lib,
yonish natijasida oltingugurt gazi SO
2
hosil bo‘ladi. U oltingugurt angidridi SO
3
ga
va keyinchalik eriydigan va juda gigroskopik oltingugurt kislotasi (H
2
SO
4
) ga
aylanishi mumkin.
Gigroskopik kondensasiya yadrolari dengiz suvining shamol ta’sirida
to‘lqinlanib sachrashi va ko‘pirishi natijasida ham hosil bo‘ladi. Bunday dengiz
suvi zarrachalari havoda tez bug‘lanib, uning tarkibidagi dengiz tuzlari havoga
tarqaladi. Bu tuzlarning 78 foizini NaCl, 11 foizini xlorli magniy MgCl
2
tashkil
etadi. Shu tariqa bir yil mobaynida 500 mln tonna dengiz tuzi yer atmosferasiga
tarqaladi.
Кondensasiya yadrolari yana o‘rmonlarning yonib ketishi, vulqonlarning
otilishi, meteoritlarning yonishi va boshqa sabablar ta’sirida ham hosil bo‘ladi.
Atmosferaning quyi qatlamlarida doimiy ravishda 1 sm
3
havoda bir necha
ming kondensasiya yadrolari mavjud. Ularning soni ayniqsa katta shaharlar
havosida ko‘p, aniqrog‘i 1 sm
3
shahar havosida 10
6
taga yaqin kondensasiya
yadrolari bor.
Umuman olganda, atmosferada suv bug‘ining kondensasiyalanishi uchun
quyidagi ikkita shart kerak:
havo haroratining shudring nuqtasi darajasidan ham pasayishi,
kondensasiya yadrolarining borligi.
Havo haroratining shudring nuqtasidan ham pasayishi quyidagi hollarda ro‘y
beradi:
faol yuzaning nurlanishi sababli sovishi va undan keyin unga tutashgan
atmosfera qatlamlarining sovishida,
iliq havoning sovuq faol sirt bilan tegishishida,
tarkibida to‘yingan yoki to‘yinishga yaqin suv bug‘lariga ega har xil haroratli
ikkita havo massasining aralashishida,
havoning adiabatik ko‘tarilishida.
Havo massalarining vertikal harakati iliq havo o‘zining engilligi sababli
sovuq havo ustiga chiqib borishi, havo massasining baland tog‘lar ta’sirida
ko‘tarilishi, bir joyning yondosh joylarga nisbatan kuchli isishi natijasida yuz
beradi. Biz oldingi mavzularda issiq havo konveksiya sababli yuqoriga
ko‘tarilishini va yuqoriga chiqqan sari bosimi kamayib borishini ko‘rsatganmiz.
Issiq havo yuqoriga chiqqan sari adiabatik ravishda kengayib soviy boradi.
Quruq havo o‘zining ko‘tarilma harakati natijasida har 100 m ga ko‘tarilganda 1
0
S
ga soviydi. Bu kattalik quruq adiabatik gradient deb ataladi.
Havo ko‘tarilgan sari uning harorati pasayib, ma’lum bir balandlikda
to‘yinguncha va kondensasiya yuz berguncha nisbiy namligi oshib boradi. Ana shu
balandlikni kondensasiya sathi deb ataladi. Bu sathdan yuqorida havodagi nam
kondensasiya yadrolari sirtida o‘tirib mayda tomchilarga aylanadi. Bunda
kondensasiya jarayonida atrofga issiqlik ajraladi. Bu issiqlik ta’sirida yuqoriga
ko‘tarilgan sari nam havoning sovishi sekinroq boradi, nam havo har 100 m ga
ko‘tarilganda uning harorati 0,6
0
S ga soviydi. Bu kattalik nam adiabatik
gradient deb yuritiladi.
Suv bug‘i kondensasiyasi natijasida 1 sm
3
havoda 100 tadan to 1000 tagacha
radiusi asosan 3-4 mkm (mikrometr)dan 20-30 mikrometrgacha, ba’zan esa 100
mkm gacha bo‘lgan tomchilar hosil bo‘ladi. Bularning havoda yer yuzidan biror
balandlikda to‘planishi bizga bulut tarzida ko‘rinadi.
Lekin bunday mayda tomchilardan yog‘in hosil bo‘lmaydi. Chunki ular
bulutning quyi chegarasidan pastga tushishi bilan bug‘lanib ketadi.
Bulut tomchisining radiusi o‘rtacha olganda 10 mkm, yomg‘ir tomchisining
radiusi o‘rtacha 1000 mkm ga teng. Demak, bulut tomchisi yomg‘ir tomchisiga
aylanishi uchun uning radiusi 100 barobar o‘sishi kerak.
Atmosferada muz kristallari tomchilar murtaklarining –12, …, -17
0
S
haroratlarda muzlashidan hosil bo‘ladi. Ba’zan bulutlarda –40
0
S va undan past
haroratlarda ham o‘ta sovigan tomchilar uchraydi. Suyuq tomchida muz murtaklari
paydo bo‘lishi uchun tomchi juda past haroratlarda bo‘lishi kerak.
Atmosferadagi
suv
bug‘i
kondensasiyasining
mahsulotlarini gidrometeorlar deb
yuritiladi.
Bulutlar
erkin
atmosferadagi
kondensasiya
mahsuloti bo‘lsa, yer sirtiga yaqin havo qatlamida
esa tumanlar kondensasiya mahsulotidir. Bevosita yer sirtidagi va yer sirtidagi
buyumlarda hosil bo‘ladigan kondensasiya mahsulotlariga shudring, qirov,
yaxmalak, qattiq va suyuq qoplami va boshqalar kiradi.
2. Havo tuproq, o‘simliklar va yerdagi buyumlarning sovigan sirtlari bilan
to‘qnashgani (tegishgani)da shudring nuqtasigacha sovishi mumkin. Sovish yanada
davom etsa, to‘yinishdan oshiqcha bug‘ kondensasiyalana boshlaydi. Sirtning
harorati, shuningdek havoning harorati va namligiga bog‘liq ravishda shudring,
qirov, qattiq va suyuq qoplama, yaxmalak hosil bo‘lishi mumkin.
Shudring – tungi nurlanish natijasida sovigan tuproq, daraxtlar va ekinlar
barglari, yerdagi turli buyumlar sirtida hosil bo‘ladigan mayda suv tomchilaridan
iborat.
Havo ochiq kechalari faol yuza nurlanishi jadal o‘tadi va nurlanayotgan
tuproq, o‘simliklar kuchli soviydi. Ularga tegib turgan havo qatlamining harorati
ham pasayib ketadi.
Agar nurlanayotgan sirt va unga tegib turgan havo harorati shudring
nuqtasidan ham pasayib ketsa, to‘yinishdan oshiqcha bug‘ sovigan sirtda
kondensasiyalasha boshlaydi. Agar suv bug‘ining kondensasiyasi 0
0
S dan yuqori
haroratda ro‘y bersa, sovigan sirtda mayda suv tomchilari, ya’ni shudring hosil
bo‘ladi.
Shudring atmosferadan tushadigan yog‘in bo‘lmay, balki bevosita sovigan
sirtda vujudga keladi. Shudring ertalab Quyosh chiqqanidan keyin biroz vaqtdan
keyin bug‘lanib ketadi.
Yana bir marta ta’kidlaymizki, havo ochiq kechalari va kuchsiz shamol
esganda shudring tushishiga eng yaxshi sharoit yaratiladi. Кechasi havo ochiq
bo‘lganda tuproqning nurlanib sovishi jadallashadi. Shamol esa sovigan sirt
ustidagi namligini yo‘qotgan havoni olib ketib, uning o‘rniga nami ko‘proq havoni
olib keladi.
Shudring o‘simlik hayotida namlikning qo‘shimcha manbai sifatida
ahamiyatga ega. Qurg‘oqchil rayonlarda shudring yilning issiq vaqtlarida 10-30
mm yog‘in (1 gektar maydonga 100-300 tonna suv) berishi bilan o‘simliklarning
o‘sishi va rivojlanishida muhim rolni bajaradi. Suv bug‘ining kondensasiyasida
tashqi muhitga bug‘lanishning yashirin issiqligi ajraladi. Bu issiqliq miqdori esa
tuproq va o‘simliklarning, yerga tegingan havoning sovishini kamaytiradi. Natijada
olingan joyda qora sovuq bo‘lish xavfini butunlay yo‘qotadi yoki qora sovuqning
zararli ta’sirini birmuncha darajada kamaytiradi.
Turlicha ob’ektlarning birlik yuzasida vaqt birligida hosil bo‘lgan shudring
miqdori har xil bo‘ladi. Masalan, g‘ovak tuproq yuzasi kechasi zich tuproqqa
nisbatan ko‘proq soviydi. Chunki g‘ovak tuproq issiqlik o‘tkazuvchanligi zich
tuproqnikidan kam. Shuning uchun g‘ovak tuproq yuzasida shudring mo‘lroq hosil
bo‘ladi.
O‘rmon qoplami tagida shudring ochiq joydagiga nisbatan siyrak hosil
bo‘ladi, chunki daraxtlarning shox-shabbalari o‘rmon nurlanishi issiqligini to‘sib
qoladi. O‘rmonda shudring odatda daraxtlar shox-shabbalari sirtida hosil bo‘ladi,
chunki ular kechasi ancha soviydi. Daraxtlar shox-shabbalarining kechasi
sovishiga sabab, ularning nurlanib issiqlik yo‘qotishi hechqanday to‘siqsiz o‘tadi.
Qirov-radiasion sovish sababli tuproq, o‘simliklar va erdagi buyumlar sirtida
hosil bo‘ladigan muz kristallaridan iborat. Qirovning hosil bo‘lish sharoiti ham
shudring hosil bo‘lishi uchun zarur sharoitga o‘xshaydi.
Tungi nurlanish natijasida tuproq, o‘simliklar qoplami va erdagi buyumlar
sirti ba’zan juda kuchli soviydi. Nurlanayotgan sirt va unga tegib turgan havo
kuchli soviganida shudring nuqtasi 0
0
S dan past haroratlarga to‘g‘ri keladi.
Shudring nuqtasining bunday past qiymatlarida yerga juda yaqin havo
qatlamidagi suv bug‘lari suyuqlik fazasini tashlab qattiq holatga o‘tadi, ya’ni muz
kristallariga aylanadi.
Demak, qirov shudring tomchilarining muzlashidan emas, balki bevosita suv
bug‘larining sublimasiyasidan vujudga keladi. Qirov tushganida ham
sublimasiyaning yashirin issiqligi ajraladi, qirov ham o‘simliklarga namlikning
qo‘shimcha manbaidir.
O‘zbekiston hududlarida shudring va qirov tushishini bahor va kuz oylarida
kuzatiladi.
Bulduruq-tuman vaqtida suv bug‘i sublimasiyasi yoki o‘ta sovigan yomg‘ir
tomchilarining yopishishi natijasida daraxt shoxlari, elektr simlari, turli xil
uchliklar, tik joylashgan sirtlar va boshqalarda hosil bo‘ladigan g‘ovak oq
kristallardan iborat. Bu kristallar uzun, kuchli shamol ta’sirida tushib ketadigan
muz tolalarini vujudga keltiradi.
Bulduruq odatda tuman vaqtida o‘ta sovigan suv tomchilarining turli
predmetlarga yopishib qolishi va muzlashidan hosil bo‘ladi.
Qirov bilan bulduruqning paydo bo‘lish sharoitlari va shakllari bir-biridan
farq qiladi. Qirov asosan kechasi gorizontal sirtlarda ajraladi, bulduruq esa
sutkaning istalgan paytida ko‘pincha shamol esadigan tomonga qaragan vertikal
joylashgan sirtlarda paydo bo‘ladi. Odatda bulduruq kristall va donali bo‘ladi.
Кristalli bulduruq havo harorati –15
0
S dan past bo‘lganda suv bug‘larining
sublimasiyasi natijasida muz kristallari shaklida kuzatiladi. Donali bulduruq esa
tumanli, shamolli ob-havoda, xususan tog‘li xududlarda, o‘ta sovigan suv
tomchilarining muzlashi natijasida yumshoq muz qatlami shaklida hosil bo‘ladi.
Yaxmalak –yer sirti va undagi jismlar ustiga yoqqan yomg‘ir va shivalama
yomg‘irning o‘ta sovigan tomchilari yaxlashidan hosil bo‘ladigan silliq tiniq yoki
xira muz atlamidan iborat. Yaxmalak 0
0
S dan-16
0
S gacha harorat oralig‘ida
kuzatiladi. Uning ko‘p miqdori 0
0
S dan –3
0
S gacha haroratlarga to‘g‘ri keladi.
Yaxmalak buyumlarning shamolga qaragan tomonida afzal ravishda vujudga
keladi. Yaxmalakning zichligi 500-900 kg/m
3
atrofida bo‘ladi.
Yaxmalak-xavfli hodisa hisoblanadi. Agar yaxmalak hosil bo‘lishi jadal va
uzoq muddat davom etsa yerdagi buyumlar, daraxtlar va elektr simlarida ancha
ko‘p muz tuplanadi. Daraxtlar shoxlari, yaxmalak juda qalin bo‘lib ketganida
uning og‘irligi ta’sirida sinadi, elektr uzatish simlari uziladi. Yaxmalak paytida
ko‘chalar sirpanchiq bo‘lib qolganidan transport ishlashini qiyinlashtiradi.
Muz qoplama – ko‘pincha shamolga qaragan sovuq sirtlarda suv bug‘i
sublimasiyasi natijasida hosil bo‘ladigan mayda muz kristallaridan tashkil topgan
qoplamalardan iborat. Muz qoplama sovuq ob-havoning issiq ob-havoga
almashganda paydo bo‘ladi. Agar sirtning harorati 0
0
S dan past bo‘lsa, uning
sirtida qalinligi 2-3 mm yarim tiniq, oqish rangli muz qoplami hosil bo‘ladi. Agar
sirtning harorati 0
0
S dan yuqori bo‘lsa, uning sirtida suyuq qoplama paydo bo‘ladi.
3. Tuman deb- bevosita yer yuzasi ustidagi havoda muallaq holatdagi suv
bug‘ining kondensasiyasi va sublimasiyasi mahsulotlari (suv tomchilari,muz
kristallari yoki ular aralashmasi ) to‘planishiga aytiladi.
Tuman vaqtida havo tarkibidagi suv tomchilari va muz kristallarining soni
ko‘p bo‘lib, yotiq yo‘nalishdagi ko‘rinish uzoqligi 1 km dan oshmaydi, siyrak
tumanda esa ko‘rinish uzoqligi 1 km dan 10 km gacha oraliqda bo‘ladi.
Havoning musbat haroratlarida tuman radiusi o‘rtacha 2-5 mkm bo‘lgan suv
tomchilaridan, manfiy haroratlarda esa o‘ta sovigan suv tomchilari, muz kristallari
yoki muzlagan tomchilardan tashkil topadi.
Tuman tushgandagi ko‘rinuvchanlik, uni tashkil qilgan suv tomchilari va muz
kristallarining o‘lchamiga va tumanning suvligiga bogliq.
Tumaning suvliligi deb 1 m
3
havodagi suyuq yoki qattiq suvning miqdoriga
aytiladi va u 0,02-1,0 g/m
3
qiymatlarga ega bo‘ladi. Havo haroratlarining musbat
qiymatlarida tumanning suvliligi katta, manfiy haroratlarda esa kichik bo‘ladi.
Кuchsiz tuman vaqtida har 1sm
3
havo hajmida o‘rtacha 1-10 tacha tomchi,
kuchli tumanda esa havoning har 1sm
3
hajmida 400-600 tacha tomchi bor bo‘ladi.
Tuman hosil bo‘lishining fizik sharoitiga ko‘ra sovish va bug‘la- nish
tumanlariga ajraladi.
Sovish tumanlari radiasion va advektiv tumanlarga bo‘linadi.
Radiasion tuman – havo ochiq kechalarda samarali nurlanish tufayli kuchli
sovigan taglik sirtga tegib turuvchi (tutashgan) havoning sovishi paytida paydo
bo‘ladi. Aniqrog‘i radiasion tuman samarali nurlanish sababli kuchli sovigan taglik
sirtga yaqin havo qatlamining shudring nuqtasigacha sovishida vujudga keladi.
Demak, oldin nurlanish sababli taglik sirt soviydi, so‘ngra bu qatlam o‘ziga
eng yaqin havo qatlamini sovitadi, so‘ngra undan ham yuqoridagi qatlamlar
soviydi. Havo qatlamining sovishi shudring nuqtasidan ham pasayganida
to‘yinishdan ortiqcha bug‘ kondensasiyalanadi.
Radiasion tumanning paydo bo‘lishiga nisbiy namlikning etarlicha bo‘lishi,
kuchsiz shamollarning esishi qulaylik yaratadi.
Masalan, tezligi 1-2 m/s bo‘lgan kuchsiz shamolda turbulentlik yerga
tutashgan havoning faol sirtdan sovishini kuchaytiradi. Кuchli shamol
turbulentlikni kuchaytirib, yerga tutashgan havoning sovishiga to‘sqinlik qiladi.
Shuning uchun kuchli shamollar esayotgan kechalarda radiasion tuman yuz
bermaydi. Radiasion tumanlarning yer sirtiga yaqin havo qatlamida yoki
balandroqqa cho‘zilgan qatlamda hosil bo‘lganiga qarab tik yo‘nalishdagi tuman
tushgan havo qatlamining qalinligi 100 m dan bir necha yuz metrgacha etishi
mumkin.
Advektiv tuman- yer sirti nisbatan sovuqroq bo‘lgan joy ustiga iliq havo
massasining ko‘chishida hosil bo‘ladi. Ularning tik yo‘nalishdagi qalinligi 1 necha
yuz m ga etishi va katta hududlarni qamrab olishi mumkin.
Bug‘lanish tumani – taglik sirtdan nisbatan sovuq havoga bug‘ ko‘tarilib
sovishida hosil bo‘ladi. Bug‘lanish tumanining hosil bo‘lishiga eng qulay sharoit
quruqlik ustidagi kuchli sovigan havo iliq suv sirtiga oqib kirganida yaratiladi.
Demak, bug‘lanish tumani kechqurun yoki kunduzi vujudga keladi.
Tumanlar tushishi transport harakatini, samolyotlarning uchishi va qo‘nishi
sharoitlarini qiyinlashtiradi. Shuning uchun aeroportlarga tuman tushganda, ularni
tarqatib yuborish choralarini qo‘llash kerak bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda tumanlarni sun’iy ravishda tarqatib yuborishning bir necha
usullari bor. Shu usullardan biri tumanlarga sovituvchi moddalar, masalan qattiq
karbonat angidrid kislotaning ta’siriga asoslangan. Agar havoga mazkur
kislotaning qattiq zarralarini sochilsa, ular tez bug‘lanib atrofdagi havoni kuchli
sovitadi va sovigan havodagi suv bug‘i o‘ta to‘yingan bo‘lib qoladi. Кarbonat
angidrid kislotasi zarrachalari atrofida ko‘p sonli muz kristallari paydo bo‘ladi,
keyin ular kattalashib yog‘inga aylanadi. Tuman qatlamida ochiqliklar paydo
bo‘ladi va vaqt o‘tishi bilan bu ochiqliklar kengayib, samolyotlarning uchish va
ko‘nishiga sharoit yaxshilanadi.
O‘zbekiston Respublikasi hududida tuman suv ob’ektlarining mavjudligi,
tuproq, joy relefi xususiyatlariga bog‘liq holda taqsimlanadi. Respublikamiz iqlimi
sharoitida asosan radiasion va advektiv tumanlar kuzatiladi, ayniqsa radiasion-
advektiv aralash tumanlar afzal ravishda vujudga keladi.
O‘zbekiston tekisliklarida tumanli kunlar soni shimoldan janubga tomon
kamaya boradi: Ustyurt va Mo‘ynoqda yillik tumanli kunlar soni 25-26 kunga etsa,
Qizilqum cho‘lining markaziy qismida yil davomida 10-11 kun tuman tushadi.
Jizzax va Sirdaryo viloyatlarida yil davomida eng ko‘p tumanli kunlar soni
kuzatilib, 35-39 kunga etadi. Yuqorida aytganimizdek kuchli shamollar
kuzatiladigan joylarda tuman kam hosil bo‘ladi. Masalan, Yangierda yil davomida
tumanli kunlar soni 17 kunga, Termizda 9 kunga teng. Respublika hududida
tumanlar ko‘pincha noyabr-dekabrdan to fevral-martgacha kuzatiladi.
Joy balandligi ortishi bilan tuman bo‘lishining takroriyligi ortadi. Dengiz
sathidan balandligi 1000-2000 m joylarda tumanli kunlar soni yil davomida o‘rta
hisobda 60-70 kunga etadi.
Tog‘larda tuman ko‘pincha bahor (mart-aprel)da kuzatilib, bir oyda o‘rtacha
10-14 kun tuman tushadi.
Кo‘rinish uzoqligi 1 km dan boshlab tuman xavfli hodisa hisoblanadi, ayniqsa
24 soat davom etadigan va ko‘rinish uzoqligi 50 m dan kam tumanlar ob-havoning
eng xavfli hodisalari deb qaraladi.
4. Yer sirtidan biror balandlikdagi atmosfera qatlamida muallaq holatda
mavjud bo‘lgan suv bug‘ining kondensasiyasi va sublimasiyasi mahsulotlari
to‘plamiga bulut deyiladi.
Bulutlar quyosh radiasiyasining ma’lum qismini yutadi va qaytaradi, yer
sirtiga etib kelgan quyosh radiasiyasining miqdoriga bog‘liq ravishda tuproq, suv
havzalari va havoning issiqlik rejimi o‘zgaradi. Bulutlar yer sirti issiqliq
nurlanishining ancha qismini yutib, o‘z navbatida yerga yo‘nalgan uchrashuvchi
nurlanishni vujudga keltiradi va shu bilan yer sirtining ortiqcha sovib ketishiga yo‘l
qo‘ymaydi. Bulutlarning turlari va quvvatiga bog‘liq ravishda yer yuziga turli xil
yog‘inlar har xil jadallik bilan yog‘adi.
Eng muhimi bulutlardan yog‘adigan yog‘inlar tuproq namligining manbaidir.
Ekinlar va turli-tuman daraxtlarning o‘sishi va rivojlanishi uchun esa tuproqda
namlik etarli darajada bo‘lishi kerak. Bulutlar ob-havoni oldindan aytishga muhim
meteorologik kattalik sifatida xizmat qiladi.
Bulutlar hosil bo‘lishining sabablari har xil bo‘lsada,ulardan asosiysi
atmosferada yuqoriga ko‘tarilayotgan havo massalarining adiabatik kengayishi
natijasida sovishidir.
Havoning ko‘tarilish sabablaridan biri yer yuzasining bir qismidagi havoning
isishi va atrofdagi havoga nisbatan bir muncha issiq, bir muncha engil havo
massasining oqimi shaklida ko‘tarilishidir. Bu haqida biz havo isishi jarayonlarini
qaraganimizda mufassal yoritganmiz
Ma’lumki, er sirtiga yaqin havoda to‘yinmagan suv bug‘i mavjud. Isigan havo
quruq va nami kam bo‘ladi.
To‘yinmagan bug‘li quruq havo ko‘tarilayotganda, uning harorati har 100 m
balandlikda 1°ga pasayadi. Havo massasi yuqoriga ko‘tarilayotganida unga tobora
kamayib borayotgan atmosfera bosimi ta’sir qiladi, shuning natijasida
ko‘tarilayotgan havo kengayadi va soviydi. Кo‘tarilayotgan havoda suv bug‘lari
ham soviy boradi va biror balandlikda to‘yingan holatga o‘tadi.
Havoning adiabatik ko‘tarilishida, uning tarkibidagi suv bug‘ining to‘yingan
holatga o‘tishiga mos balandlikni kondensasiya sathi deyiladi.
Yuqorida aytganimizdek quruq havo ko‘tarilayotganida uning harorati har
100 m balanlikda 1°ga pasayadi, lekin havo suv bug‘iga to‘yinganidan keyin
(kondensasiya sathi)haroratning pasayishi kamayadi. Atrofni o‘ragan atmosferada
ham harorat yuqoriga chiqqan sari o‘rta hisob bilan har 100 metrda 0,6°ga pasayib
boradi.
Havo suv bug‘iga to‘yinganidan keyin ham bir muncha balandlikka
ko‘tariladi. Havoning bunday ko‘tarilishi atrofni o‘ragan va ko‘tarilayotgan
havoning harorati bir xil bo‘lguncha davom etadi.
Yuqoriga ko‘tarilayotgan havo harorati atrofdagi havo harorati bilan bir xil
bo‘lgandagi balandlikni konveksiya sathi deyiladi. Кonveksiya sathida havoning
ko‘tarilma harakati to‘xtaydi. Bu ta’rifdan ko‘rinadiki, konveksiya sathi
kondensasiya sathidan ham yuqorida bo‘ladi.
Кondensasiya sathini quyidagicha formula bo‘yicha aniqlash mumkin:
h
k
=122 (t-t
d
) (17)
bu erda: t va t
d
- yer yuzasidagi havo harorati va shudring nuqtasi h
k
-
kondensasiya sathi balandligi.
Bulut tarkibida o‘ta sovigan tomchilardan tashqari muz kristallari ham paydo
bo‘la boshlagan balandlikni muzlash sathi deb aytiladi. Harorati 0°S ga teng
izotermani nolinchi izoterma deyiladi, yer sirtidagi havo harorati musbat bo‘lganda
nolinchi izoterma yer sirtidan biror balandlikda joylashadi.
Bulutlarning balandligi va tuzilishi kondensasiya,nolinchi izoterma, muzlash
va konveksiya sathlarining qanday balandliklarda joylashishiga bog‘liq.
Кondensasiya sathi bulutlarning pastki chegarasi bilan mos tushadi. Bulutlar
kondensasiya va nolinchi izoterma sathlarining orasida suv tomchilaridan, ba’zi
hollardagina eriyotgan qor uchqunlaridan iborat bo‘ladi. Nolinchi izoterma
sathidan yuqorida bulutlar tarkibida o‘ta sovigan tomchilar afzal ravishda
mavjud.Muzlash sathi o‘rta hisob bilan havo harorati -12° dan - 19°S ga teng
bo‘lgan balandlikda joylashadi.
Muzlash sathidan yuqorida esa suv bug‘ining sublimasiyasi, shuningdek o‘ta
sovigan tomchilarning muzlashi boshlanadi. Bu yerda bulutlar asosan muz
kristallaridan tashkil topadi.
Bulutlarda muz kristallari va suv tomchilari joylashgan sohalar orasida keskin
chegara yo‘q. Zarralar bir sohadan boshqasiga o‘tishi mumkin. Shuningdek kuchli
o‘tish qatlamlari ham mavjud bo‘lib, ularda ayni bir vaqtning o‘zida o‘ta sovigan
tomchilar va muz kristallari mavjud bo‘ladi.
Bulutni tashkil qilgan tomchilar va kristallar hamma vaqt muallaq holatda
bo‘lmaydi. Havoning ko‘tarilma harakati kuchayganda ular yuqoriga ko‘chadi,
ko‘tarilma harakat pasayganida esa og‘irlik kuchi ta’sirida pastga tushadi. Bulutda
havoning bunday harakatlarida harorati va nisbiy namligi o‘zgaradi, shuning uchun
bulut zarralarining agregat holati ham o‘zgaradi.
Shamollar ta’sirida bulutlar ancha masofalarga ko‘chadi. Bulut atrofidagi
havoda suv bug‘i to‘yinmagan bo‘ladi. Shuning uchun bulut chekkasida tomchi va
kristallar uzluksiz bug‘lanadi va suv bug‘i atrof havoga tarqaladi.
Ammo havoning ko‘tarilma harakati tufayli bulut uzluksiz qo‘shimcha bug‘
olib turadi, shuning uchungina mavjud bo‘ladi.
Demak, bulutlar ba’zi qismlarida rivojlansa, chetki qismlarida parchalanadi.
Bulutlar mavjud bo‘lishi uchun fizik sharoitlar yaratilgan atmosfera
qatlamlaridagina vujudga keladi. Agar sharoitlar bo‘lmasa parchalanib, bug‘lanib
ketadi.
Bulutlar tarkibi bo‘yicha uch guruhga bo‘linadi:
Suvli (suyuq tomchili) bulutlar. Ular suv tomchilaridan, havo harorati manfiy
bo‘lganda esa o‘ta sovigan tomchilardan tashkil topadi.
Muz (kristal) li bulutlar. Ular muz kristallaridan tashkil topadi.
Aralash bulutlar. Bunday bulutlar o‘ta sovigan suv tomchilari va muz
kristallaridan tashkil topgan.
Mo‘’tadil (shimoliy yarim sharda 40
0
dan 65
0
gacha) kenglikda yilning
iliq vaqtlarida suvli bulutlar asosan troposferaning pastki qismida, aralash bulutlar
troposferaning o‘rta qismida, muzli bulutlar esa troposferaning ustki qismida
joylashadi. Yilning sovuq vaqtlarida havo va yer sirtining juda past haroratlarida
muzli bulutlar troposferaning pastki qismida vujudga kelishi mumkin.
Bulut hosil bo‘layotganda tomchisining diametri odatda 0,01-0,02 mm
chamasida bo‘ladi. Faqat eng yirik tomchilarninggina diametri 0,2 mm ni tashkil
etadi, muz zarrachalarining katta-kichikligiga esa bundan ham xilma-xil:
millimetrning mingdan bir ulushidan tortib to bir millimetrgacha bo‘ladi. Yomg‘ir
tomchilarining diametri 0,5-5 mm chamasida bo‘ladi.
Suvli bulutda tomchilarning 1 sm
3
hajmdagi soni bir necha yuzdan
mingtagacha etadi. Mayda tomchili bulutlarda 1 sm
3
da 1400 gacha tomchi bor.
To‘p-to‘p bulutlarning tepasidagi qismida 1 sm
3
da 40-50 ta tomchi mavjud. Muzli
bulutlarda esa 1 sm
3
da taxminan 0,1-10 ta zarracha borligi aniqlangan. Demak,
muz zarralarining soni ancha kam bo‘ladi, ba’zida bir necha kub santimetrga bir
dona kristallcha to‘g‘ri keladi. Muallaq holatdagi o‘rtacha kattalikdagi bulut
tomchilari (0,02 mm diametrga ega bo‘lganlari) kam tezlik bilan va faqat diametri
10 marta katta (0,2 mm) bo‘lgan tomchilargina sezilarli 0,8 m/s tezlik bilan pastga
tushadi.
Bulutlar juda ko‘p, tez o‘zgaruvchan shakllarga ega. Ammo butun dunyo
bo‘yicha minglab meteorologik stansiyalarda ko‘p yillik kuzatishlar asosida
bulutlar haqida juda ko‘p materiallar to‘planganki, ular bulutlarning xalqaro
tasnifini yaratish imkonini beradi.
Bulutlarning qabul qilingan xalqaro tasnifiga 2 belgi: bulutlarning quyi
chegarasining joylashish balandligi va ularning tashqi ko‘rinishi asos qilib olingan.
Xalqaro tasnifga muvofiq bulutlar 4 ta oilaga va 10 ta turga bo‘linadi. Bulutlarning
turlari va har-xil shakllari haqidagi mufassal ma’lumotlar «Gidrometeoizdat»
nashriyotida 1978 yilda chop etilgan. «Bulutlar atlasi» da berilgan. Biz bu yerda
bulutlar tasnifini qisqacha bayon qilamiz. Bulutlarning turlari o‘zbekcha va
lotincha nomlari hamda ularni qisqacha belgilash quyidagicha bo‘ladi:
A. Yuqori qavat bulutlari oilasi (ularning quyi chegarasi er sirtidan 6 km dan
balandda joylashadi) :
Patsimon – Cirrus (sirrus) – Ci
Patsimon to‘p-to‘p- Cirrosumulus (sirrokumulyus) – Cs
Qatlamli- patsimon- Cirrostratus (sirrostratus) - Cs
B. O‘rta qavat bulutlari oilasi (quyi chegarasining balandligi 2-6 km)
Yuqori to‘p- to‘p – Altocumulus (altokumulyus) - Ac
Yuqori qatlamli – Altostratus (altotratus) – As
V. Quyi qavat bulutlari oilasi (quyi chegarasining balandligi 2 km dan kam).
Qatlamli to‘p-to‘p – Stratocumulus (stratokumulyus) – Sc
Qatlamli-Stratus (stratus) – St
Yomg‘irli qatlam – Nimbostratus (nimbostratus) – Ns
G. Vertikal yo‘nalishda rivojlanadigan bulutlar oilasi (ularning quyi chegarasi
0,5-1,5 km balandlikdan boshlanib, ustki chegarasi esa yuqori qavat bulutlari
balandligigacha ko‘tarilib boradi):
To‘p-to‘p – Cumulus (kumulyus) – Su
Yomg‘irli to‘p-to‘p – Cumulonimbus (kumulonimbus) – Cb
Patsimon bulutlar tola shaklidagi oq bulutlardan iborat bo‘lib, 7-10 km
balandda hosil bo‘ladi. Bunday balandliklarda harorat 0
0
S dan past va suv bug‘lari
sublimasiyalashganda muz kristallari hosil bo‘ladi.
Patsimon to‘p-to‘p bulutlar to‘da-to‘da bo‘lib joylashgan va soya
bermaydigan oq rangli mayda bulut parchalardan iborat.
Qatlamli patsimon bulutlar – yupqa oqimtir pardaga o‘xshaydi va ko‘pincha
butun osmonni qoplab oladi. Bunday bulutlarda yorug‘likning qaytishi va sinishi
natijasida Quyosh va Oy atofida «galo» deb ataluvchi yorug‘ doiralar hosil bo‘ladi.
Shunday qilib, yuqori qavat bulutlari mayda muz kristallaridan iborat.
Ulardan Quyosh, Oy, ba’zan havorang osmon ko‘rinib turadi va yuqori qavat
bulutlari yer yuziga soya bermaydi. Shuningdek yuqori qavat bulutlaridan
yog‘inlar ham yog‘maydi.
O‘rta qavat bulutlari yuqori qavat bulutlariga qaraganda ancha zichroq.
Ulardan Quyosh xira ko‘rinadi yoki butunlay ko‘rinmaydi.
Yuqori qatlamli bulutlarning quyi chegarasi 3-5 km balandda bo‘lib, oqish
yoki kulrang tusdagi parda shaklida bo‘ladi. Bunday bulutlar asta-sekin butun
osmonni qoplab oladi, ko‘pincha muz kristallaridan va suvning o‘ta sovigan
tomchilaridan iborat bo‘ladi. Bu bulutlarning pastki qismlari yirik qor uchqunlari
yoki mayda tomchilardan (harorat 0°S dan yuqori bo‘lganda) tashkil topgan.
Yupqa As bulutlarda muz kristallari afzal ravishda mavjud. As bulutlardan ayrim
vaqtlarda kuchsiz yog‘inlar yog‘adi.
Yuqori to‘p-to‘p bulutlarning asosi er sirtidan 2-6 km balandda joylashgan
bo‘lib, oq yoki kulrang tusdagi parchalar shaklida bo‘ladi. Bunday bulutlar
ko‘pincha to‘da-to‘da yoki qator-qator bo‘lib joylashadi. Yuqori to‘p-to‘p bulutlar
suvli bulutlarga kiradi. Ular asosan mayda o‘ta sovigan tomchilardan tashkil
topadi.
Pastki qavat bulutlari odatda quyuq (zich), qora kulrang tusda bo‘ladi va
osmonni to‘liq qoplaydi. Ular orqali Quyosh va Oy ko‘rinmaydi.
Qatlamli bulutlar – troposferaning 1 km gacha bo‘lgan qatlamida vujudga
keladi. Qatlamli bulutlar och yoki to‘q kulrang bulutlar bo‘lib, ulardan shivalama
yomg‘ir yog‘adi.
Qatlamli to‘p-to‘p bulutlar – zich kulrang to‘lqinlar yoki birlashib ketgan
noto‘g‘ri shar shaklidagi massalardan iborat bo‘lib, osmonga to‘lqinsimon
ko‘rinish berib turadi. Bunday bulutlardan mayda tomchili kuchsiz burkama
yomg‘ir yoki burkama qor yog‘adi.
Qatlamli yomg‘irli bulutlar shaklsiz zich va to‘q kulrang bulutlardir. Ularning
balandligi odatda 0,5 –1 km bo‘ladi. Qatlamli bulutlardan yomg‘ir yoki qor
yog‘adi.
To‘p-to‘p bulutlar odatda yilning issiqroq vaqtida paydo bo‘lib, bir-biridan
alohida joylashgan bulut massalaridan iborat. Bunday bulut massalarining asosi
yassi bulib, tepasi esa ko‘tarilayotgan bulut tog‘lari yoki qavariq gumbazlarga,
minoralarga o‘xshaydi. Ularni ajratib turadigan alomati: bulutlarning ustki uchi har
doim oppoq rangda, asosi esa oq, kulrang va qora kulrang bo‘lishi mumkin. To‘p-
to‘p bulutlar odatda ertalab paydo bo‘ladi va kunduzi kattalashib, tushki paytda
juda yiriklashadi.
Кunduzning ikkinchi yarmida yassilashib tarqalib ketadi. Ammo havoda
namgarchilik ko‘p bo‘lib, havo isishda davom etsa, alohida-alohida bulutlar tobora
balandlashib bir-biri bilan qo‘shilib ketadi va bulutlar osmonni butunlay qoplaydi.
To‘p-to‘p bulutlar quyuq qalin bulut to‘piga aylanadi. Bulutlardagi bunday
o‘zgarishlar to‘p-to‘p bulutlarning yomg‘irli to‘p-to‘p bulutlarga aylanishidan
darak beradi, tezda yomg‘ir, ba’zan jala quyishi, momaqaldiroq bo‘lishi, qor va
hatto do‘l ham yog‘ishi mumkin. Bunday bulutlardan tushadigan yomg‘ir
tomchilari odatda yirik bo‘lib qisqa muddat yog‘adi va uning miqdori keskin
o‘zgaruvchandir. Masalan, bahor oylarida Toshkent shahrining ba’zi tumanlarida
yomg‘ir oz yog‘sa, boshqa bir tumanida o‘sha bulut hamma joyni suv oldirib
yuborishi mumkin.
Osmonni qoplab olgan bir xildagi yomg‘irli to‘p-to‘p bulutlardan goh
sekinlanib, goho yana shiddat bilan yomg‘ir yog‘ib turadi. Yuz minglab kvadrat
kilometr maydonni qoplab olgan qalin bulut sistemalari odatda ikkita issiq va
sovuq havo massalarining to‘qnashganida hosil bo‘ladi.
Agronomiya amaliyotida bulutlarning miqdori va shakli haqidagi ma’lumotlar
kerak bo‘ladi.
Кuzatuvchi turgan joyda osmon gumbazidagi bulutlar to‘plamiga bulutlik
deyiladi.
Meteorologik stansiyalarda bulutlarning balandligi, miqdori va ko‘chish
yo‘nalishi aniqlanadi.
Osmonning
bulut
bilan
qoplanish
darajasini
bulut
miqdori
deb
yuritiladi. Bulut miqdori 10 ballik shkala bo‘yicha ko‘z bilan baholanadi. Osmonda
bulut yo‘q bo‘lganda «0» ball qo‘yiladi. Agar bulut osmon gumbazining 0,1
qismini qoplasa 1 ball, 0,2 qismigacha qoplasa 2 ball, osmon bulut bilan to‘la
qoplanganda 10 ball qo‘yiladi. Agar bulutlar qoplamida umumiy maydoni 0,5
balldan kichik ochiq qismlar bo‘lsa, u holda 10 soni kvadrat ichiga, ya’ni shaklida
yoziladi.
Bulutlar miqdorini aniqlashda dastlab umumiy bulutlikni, ya’ni barcha qavat
bulutlarning umumiy miqdorini, so‘ngra pastki qavat bulutlari alohida baholanadi.
Agar bulutlar miqdori 0-2 ball bo‘lsa osmon ochiq, 3-7 ball bo‘lsa osmon
yarim ochiq va 8-10 ball bo‘lsa osmon bulut bilan qoplangan hisoblanadi.
O‘zbekiston tekisliklarida yanvar oyida umumiy bulutlik kunlarning o‘rtacha
ko‘p yillik takrorlanishi 55-60 foizni tashkil etadi va faqat Qizilqum cho‘lining
markaziy qismida 50 foizgacha kamayadi.
Pastki qavat bulutlik kunlarining takrorlanishini esa Ustyurtda va Orol dengizi
qirg‘oqlarida 40 foizdan va Qizilqum cho‘lining markaziy qismida 28-30 foizgacha
o‘zgaradi.
Yozda (iyulda) bulutlar miqdori ancha kam. Iyul oyida umumiy bulutlik
kunlarning takroriyligi Ustyurtda 25%, Qizilqum cho‘lida 15%, Qarshi cho‘lida
esa 3-4% ni tashkil qiladi.
Umumiy bulutlik kunlarning o‘rtacha ko‘p yillik soni Ustyurtda 90-100
kundan, Qizilqum cho‘lining janubiy qismida esa 50-55 kungacha o‘zgaradi. Bu
erlarda pastki qatlam bulutlik kunlarining o‘rtacha soni mos ravishda 40-50 va 13-
15 kunga teng. Havo ochiq kunlarining o‘rtacha ko‘p yillik soni Ustyurtda eng kam
73-75 kundan, Qarshi cho‘lida esa eng ko‘p 140-150 kungacha o‘zgaradi.
Farg‘ona vodiysi va Surxondaryo havzasida yanvar oyida umumiy bulutlik
bo‘yicha bulutli kunlarning takroriyligi 53-63% atrofida o‘zgaradi.
Pastki qatlam bulutlarining takroriyligi O‘zbekistonning tog‘ oldi tumanlarida
30-40% tashkil qiladi. Iyul oyida esa tog‘ oldi tumanlarida barqaror kam bulutli
havo kuzatiladi.
Toshkent shahrida yanvar oyida umumiy bulutlik kunlarning o‘rtacha ko‘p
yillik takroriyligi 64 foizga, pastki qavat bulutlik kunlarining takroriyligi esa 28
foizga teng bo‘ladi. Toshkent shahrida iyul oyida umumiy bulutlik kunlarning
o‘rtacha ko‘p yillik takroriyligi 11 foizga, pastki qavat bulutlik kunlarning
takroriyligi esa 2 foizgagina teng.
Tekisliklarda bulutlikning sutkalik o‘zgarishida bulutli osmonning takroriylik
maksimumi qishda (65-67%) kunduzgi muddatlarda ro‘y beradi. Ba’zi tog‘ oldi
meteorologik stansiyalarda (Toshkentda) maksimum ertalab kuzatiladi.
Tekisliklarda o‘rta qavat buluti As eng ko‘p takrorlanadi (21-24%).
Toshkentda qishda patsimon bulutlar Ci (68%) va yuqori to‘p-to‘p bulutlar As
(55%) afzal bo‘ladi.
Yozda patsimon bulutlarning takroriyligi 39-48% gacha kamayadi, ammo
vertikal rivojlanish bulutlari Cu ning takroriyligi esa kuchayadi.
Yog‘in beradigan yomg‘irli qatlam bulutlar sovuq yarim yillikka xos (17%),
yomg‘irli to‘p-to‘p bulutlar esa aprel-may oylarida vujudga keladi.
Dostları ilə paylaş: |