Təxəyyül və yaradıcılıq
Yüklə 65,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ədə biyyat
- Təxəyyülün 2 əsas növü vardır
- Tipikləşdirmə
| 1
və yaradıcılıq Plan: 1.
Təxəyyül haqqında anlayış. Təxəyyül insana məxsus ali psixi funksiya kimi.
2. Təxəyyülün fizioloji əsasları. Təxəyyül surətlərinin yaradılması prosessi.
3.
Təxəyyülün növləri. Bərpaedici və yaradıcı təxəyyül
onların başlıca xüsusiyyətləri.
4. Bədii elmi yaradıcılıqda təxəyyülün rolu.
Ədə biyyat: 1.
Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. Bakı, 2002.
2. Əlizadə Ə.Təxəyyül. Bakı. 2007.
3. Əliyev R.İ. Psixologiya. Bakı, 2003.
4. Ümumi psixologiya. (A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə). B., “Maarif”, 1984.
Şəxsiyyətə məxsus psixi idrak prosesləri içərisində özünün spesifik xüsusiyyətləri ilə seçilən ali psixi funksiyalardan biri təxəyyül
adlanır.
Təxəyyül və ya fantaziya ictimai-
əmək fəaliyyəti prosesində tarixən meydana gəlmişdir. Təxəyyül şəxsiyyətə məxsus elə psixi törəmələrdən biridir ki, o, indiki halda olan təlabatların çərçivəsindən kənara çıxır, gələcəyə doğru yönəlir.
Təxəyyül surətləri özlərinin gələcəyə yönəlməsi baxımından keçmişlə bağlı olan hafizə obrazlarından və indiki anla bağlı olan qavrayış obrazlarından fərqlənir.
Təxəyyül alimə öz tədqiqatının fərziyyəsini qurmaq üçün, rəssama yeni əsərin eskizlərini yaratmaq üçün, yazıçıya irəlicədən ədəbi personajları göz önündə canlandırmaq üçün, müəllimə yeni dərsə hazırlaşarkən onun gedişini,
2 şagirdlərin reaksiyasını fikrən təsəvvür etmək üçün lazımdır. Bir çox elmi ixtira və kəşflər də məhz təxəyyülün nəticəsidir.
Coğrafiyanı öyrənən şagird onun üçün yad olan təbiəti təxəyyülündə canlandırır. İnşa yazılar, xəritə üzərində işləyərkən, rəsm çəkərkən təxəyyül fikri fəaliyyət, yaradıcı təfəkkür rolunda çıxış edir. Bədii əsəri oxuyan şagird ədəbi qəhrəmanın ideal obrazını göz önünə gətirməyə açlışır və bu yalnız təxəyyülün sayəsində mümükündür. Təxəyyülə sahib olan insan başqasının keçirdiyi hissləri öz üsərində hiss etməyi, özünü onun yerinə qoymağı bacarır.
arzu adlanır. O da yeni obrazların müstəqil olaraq yaradılmasını nəzərdə tutur, lakin arzu həmişə gələcəyə yönəlmişdir və insanın istəklərini ifadə edir. Arzunun da xeyirli və zərərli olmaqla iki əsas növü fərqləndirilir. Xöşbəxtlik arzusu hər bir insanın çatmaq istədiyi bir diləkdir.
Təxəyyül insanın psixi proseslərinin inkişaf səviyyəsindən və şəxsiyyətin xüsusiyyətlərindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Məsələn, qorxu hissi insanın yaratdığı təxəyyül surətlərində öz izini qoyur. İradəli adam işgüzarlıqla çalışır, qarşısına qoyduğu məqsədə nail olmağa can atır. Şəxsiyyətin yüksək əqli q abiliyyətləri onun yaratdığı təxəyyül surətlərinin zənginliyində özünü əks etdirir.
Şəxsiyyətin psixoloji xarakteristikasında yaradısı təxəyyülün müstəsna rolu vardır. Belə psixi vəziyyətlərdən biri ilhamdır.
O, yaradıcı fəaliyyətə böyük güc və zəngin hisslər bəxş edir.
Uşaqlar nağıl və fantaziya aləmini çox sevirlər. Onların oyun fəaliyyətində də təxəyyülün müstəsna rolu vardır. Məsələn, oyunda uşağın atlı rolunu ifa etməsi üçün bir çubuq kifayətdir. O, üç stulu ardıcıl düzüb qatar düzəldir.
Təxəyyül fəaliyyət növündən asılı olmayaraq bütün insanlara məxsusdur. Kətil düzəltmək üçün tələb olunan təxəyyül opera ariyası yazmaq üçün tələb olunan təxəyyüldən heç də az əhəmiyyətli deyildir. Yaşından asılı olmayaraq hər bir insan öz həyatında bu və ya dicər formada yeni bir şey yaratmağa səy göstərir. Bu mənada təxəyyül surətləri həm oyun, həm təlim həm də əmək kimi
3 fəaliyyət növlərində əks olunur. Həm elmin həm də bədii yaradıcılıqda təxəyyül yaradıcı fəaliyyətin zəruri şərti kimi özünü göstərir. S.Vurğun yazırdı.
Bəzə xəyalımda uğur buludlar.
Bir qətrə böyüyüb bir dəniz olur.
Dünyanın ölməyən bir qanunu var
Bir yandan boşalır, bir yandan dolur.
Rus şairi V.V. Mayakovski poeziyanın çətin bir yaradıcılıq növü olmasına işarə edərək yazmışdı.
Poeziya da radium tək
Çətin tapılır, çətin
Bir kəlmə söz üçün
Yüz gün əmək çəkirsən
Yüz ton söz külçəsini
Arayıb - axtarırsan,
Yazıb yerə tökürsən
Təxəyyül insan tərəfindən əvvəllər heç vaxt qavranılmamış cism və hadisələrin yeni surətlərini yaradılmasını əks etdirən psixi prosesdir. Bu mənada təxəyyülə həm də yaradııc təfəkkür də adlandırırlar. Lakin bu heç də o demək deyil ki, yeni yaradılan təxəyyül surətləri yox yerdən yaradılır. Əksinə, təxəyyül surətləri əvvəlki həyat təcrübəsi, təsəvvürlər əsasında yaranır. Hətta böyük yazıçıların özlərinin belə yaratdığı bədii obrazlar, tiplər həyatdan götürülür. (M.F.Axundov “Hacı Qara”, C.Məmmədquluzadə “Novruzəli”, “Qurbanəli bəy”,
“Kəblə Əzim” və s.)
Yeni cihaz və qurğular ixtira edən alimlər onların əsasını təbiətdən, həyatdan götürürlər. Msələn, Avtomobil, Ve rtalyot, Təyyarə, Pinqivin adlı, Tar maşını, Albatros adlı su süzgəcləri, Mobil telefon (balqabaq), Yarasanın modeli əsasında lokator yaradılıb.
4
A.S.Puşkinin “ Balıqçı və balıq nağılı”, Ə.Cəmilin “Can nənə bir nağıl de”, S.Rüstəmin “Ana və poçtalyon şerlərində zamanın təxəyyül surətləri vardır. İnsanın əlinin duyumu əsasında çoxlu əmək alətləri yaradılmışdır.
Şlyapa 8- ə qədər əşyanın bənzər idir. (şortik, kəpənək, lüstür, çaynikin üstündəki dəm alan, təkər, maska, dəvənin beli və s. )
Texniki bədii, elmi və xalq yaradıcılığının bütün sahələrində təxəyyül surətləri əhəmiyyətli yer tutur.
1)
Passiv (xəyal və təxəyyül)
2) Aktiv (bərpaedici və yaradıcı)
Təxəyyül bir psixi proses kimi şəxsiyyətin fəallığı ilə şərtlənir. Bununla belə, təxəyyüldən şəxsiyyətin ətraf mühiti
dəyişdirmək məqsədilə həmişə istifadə olunmur. Bəzi hallarda təxəyyül aktiv fəaliyyətdən uzaq onun əvəzedicisi kimi çıxış edir. Belə hallarda insan
müvəffəqiyyəti olaraq reallıqdan uzaq olan fantastik təsəvvürlər sahəsini qapılır. Burada fantaziya həyatda öz təcəssümünü tapmayan surətlər yaradır. Çox vaxt həyata keçirilməsi mümkün olmayan davranış proqramı yaratmış olur. Təxəyyülün bu forması passiv təxəyyül
adlanır. İnsan passiv təxəyyülü niyyətli olaraq fəaliyyətə gətirə bilər. Xəyal
gələcəkdə reallaşması mümkün olan arzu və istəklərdən ibarət olduğu halda, xülya reallaşması mümkün olmayan, ağlabatmaz fantastik istəklərdən ibarətdir. Arzu edilən gələcəyin surətlərini yaratmaqdan ibarət olan prosesdir. Bəzən xəyal xırda, eqoistik məişət səviyyəsində olur. Məsələn, qəşəng geyinmək, şuba almaq və s. müxtəlif səviyyəli xəyalları müqayisə edərək deyirlər: “Əgər xəyal uçuşdursa, bir var qartal uçuşu, bir də var toyuq uçuşu”. X əyal insana ilham verir, çətinliklərə qarşı mübariz olmağa, gələcəyi görməyə imkan yaradır. Belə hesab edirlər ki, əgər insanın xəyalı, arzusu, təxəyyülü olmasaydı, güman ki, heç bir incəsənət əsəri yaranmazdı, elmi - texniki kəşflər olmazdı. Nə isə sevincli, xoş və cəlbedici, şirin şeylər və hadisələr barəsində 5 xəyallara dalmaq bütün insanlara xasdır. Lakin xülya insanın təxəyyül prosesində üstünlük təşkil edərsə, bu qüsurlu bir haldır və passivlik əlamətidir. Əgər insan passivdirsə, daha yaxşı gələcək uğurunda mübarizə aparmırsa, indiki həyatı çətin və qüssəlidirsə, o, tez - tez özü üçün aldadıcı, uydurulmuş həyat yaradır ki, bu da onun tələbatlarını ani olaraq təmin etmiş olur. Passiv
təxəyyül niyyətsiz də yaradıla bilər. Bu, əsasən şüurun ikinci siqnal sisteminin fəaliyyəti zəiflədikdə, müvəqqəti fəaliyyətsizlik yarandıqda, mürgüləmə, affekt halında, yuxuda, şüurun pataloji pozğunluğu zamanı baş verir.
Passiv təxəyyüldən fərqli olaraq aktiv təxəyyül bərpaedici yaradıcı olmaqla meydana çıxır, düşüncə
və iradi fəaliyyətlə bağlı olur. Təsvirə müvafiq sürətlərin yaradılmasını təşkil edən təxəyyül bərpaedici təxəyyül
adlanır. Tədris ədəbiyyatı və bədii ədəbiyyatın qirayəti zamanı, coğrafi xəritələr və tarixi hadisələri öyrənərkən həmin mənbələrdəki cism
və hadisələrin təxəyyüldə canlandırılması
bərpa edilməsi daim zəruri olur. Bərpaedici təxəyyül təlim prosesində xüsusilə əhəmiyyətli rola malikdir.
Təlim materialını öyrənərkən şagird hadisələri təxəyyülündə canlandırır. Yaradıcı təxəyyül bədii əsərləri oxuyarkən mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
şagird onun köməyi ilə əsərin qəhrəmanlarını, hadisələri, təsvir onunan yerləri “canlı şəkildə görür”.
Bərpaedici təxəyyüldən fərqli olaraq yaradıcı təxəyyül yaradıcı fəaliyyət prosesində müstəqil şəkildə yeni surətlərin yaradılmasıdır. Yaradıcı
fəaliyyət orjinal və dəyərli məhsulların
hazırlanması, ictimai əhəmiyyətli fəaliyyətdir.
Yaradıcı fəaliyyətin mənbəyi ictimai əhəmiyyəti olan, bu və ya digər məhsula yaranan təlabatdır. Yaradıcı təxəyyül əmək fəaliyyəti prosesində əmələ gəlir, elmi, texniki, bədii və s kimi yaradıcı fəaliyyətin ayrılmaz cəhətlərini təş kil edir. Orjinal dəyərli məhsullarında reallaşdırılan yeni sürətlərin müstəqil yaradılmasını təmin edən təxəyyül yaradıcı təxəyyül
adlanır. Təxəyyül prose sləri
bir sıra psixi proseslər –
qavrayış, hafizə və təfəkkür prosesləri kimi 6 təhlil - tərkib məz mununa malikdir. Məlumdur ki, qavrayış və hafizə proseslərində aparılan təhlil obyektin bi r çox mühüm, ümumi əlamətlərini fərqləndirmək, hifz etmək, mühüm olmayanları atmaq imkanı verir. Y aradıcı təxəyyül psixi proses kimi bərpaedici təxəyyüldən daha mürəkkəbdir. Hər hansı bir əşyanın, modelin, sxemin surətinin yaradılması, onun özünün yaradılmasından daha mürəkkəbdir. Bununla yanaşı, bərpaedici təxəyyüllə yaradıcı təxəyyül arasında kəskin sədd qoymaq da mümükün deyil. Aktyor rolun mahiyyətinə uyğun surət yaradır, ifaçı - musiqiçi hazır əsəri ifa edir. Yəni onlar başqası tərəfindən yaradılmış əsərə öz yaradıcılıqlarını əlavə edirlər.
Təxəyyülün təhlil - tərkib meyli artıq bərqərar olunmuş, hifz olunmuş təsəvvürləri dəyişdirməkdən ibarətdir ki, bu da tamamilə yeni, əvvəllər meydana gəlməmiş situasiyanın, modellərin yaradılmasına gətirib çıxarır. Məsələn, Köhnə tanışı illər keçsə də, geyimi, sifət cizgiləri dəyişsə də biz onu tanıya bilirik. Təxəyyül və fantaziya real gerçəkliyin yeni, gözlənilməz adət edilməmiş birləşmə və rabitələrdə inikasıdır.
Təxəyyül prosesində təsəvvürlərin birləşdirilməsi (tərkib olunması) müxtəlif formalarda həyata keçirilir.
Surətlərin tərkib edilməsinin ən elementar forması aqqlyutinasiya adlanır.
Aqqlütinasiya real həyatda bir - birinə birləşməyən müxtəlif keyfiyyətlərin , xassələrin, hissələrin bir - birinə “yanışdırılması”dır. Bir çox nağıl surətləri – su pərisi, div, təpəgöz, əjdaha belə yaradılır. Bundan texniki və elmi yaradıcılıqda da istifadə olunur.
Təxəyyül surətlərinin sintezində hiperbolizasiya da mühüm yer tutur. Bu cismin real ölçülərinin dəyişdirilməsi - böyüdülməsi və ya kiçildilməsidir. (Dağ boyda yekə adam və cırtdan).
Fantaziya surətlərinin yaradılmasında mühüm olan yollardan biri də hər hansı əlamətin kəskin şəkildə qabardılaraq nəzərə çatdırılmasıdır. (kəskin karikaturalar, dostluq jarşları).
7 Təxəyyül surətlərinin yaradılmasında sxematikləşdirmə mühüm bi r elementdir. Rəssam naxış elementlərini bitkilər aləmindən götürüb ornamentlər yaradır. Bu amildən xalçaçılıqda da geniş istifadə olunun.
- eyni növlü faktlarda müşahidə olunan mühüm cəhətlərin ayırd edilməsi və konkret surətdə təcəssüm etdirilməsidir. (Hacı Qara və s.).
Yaradıcı prosesdə çoxsaylı assosiasiyaların olması
zəruridir. L.N.Tolstoyun yazıçının “Anna Karenina” romanı üzərində işləməsini öz gündəliyində əks etdirmişdir.
Təxəyyülün fizioloji əsasını böyük yarımkürələrin aşağı şöbələri təşkil edir. Hipotalamus lambik sistem, beyin kötüyü. (Lambik sərhəd deməkdir).
İsteriya xəstələri –İ.Xristosun çarmıxa çəkilməsi. Flober-
xanım Bovari.
Didaktigen xəstəlik – müəllimin sarsıdıcı sözü. Yüklə 65,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|