―Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək

46 

 

vergilərin in toplanılması və  mərkəzi divana təhvili  ilə  məĢğul olurdular.  Gənclərin 

idarəsi iĢi kənd rəislərinə həvalə edilmiĢdi. 

Ölkənin  dini  iĢlərinin  idarəsi  baĢ  ruhani  təĢkilatının  sərəncamında  idi.  Bu 

təĢkilata  elxanın   xüsusi  fərman ına  əsasən  təyin  olunan  qazı  əl-qü zzat  (qazılar 

qazısı)  baĢçılıq  edird i.  Mərkəzi  din i  təĢkilatda  dörd  aparıcı  qazı  mövcud  idi. 

Onların  hər  biri  islamın  ən  ço x  seçilən  təriqətlərindən  birini  (Ģafeiləri,  malikiləri, 

hənəfiləri  və  hənbəliləri)  təmsil  edirdi.  Qazı  əl-qüzzat  həmin  qazıların  tərkibindən 

seçilirdi.  Dövlətin  baĢ  qazısı  dini  mühakimələrin  aparılması,  beyt  əl-malın 

(xəzinənin)  mühafizəsi, vəqf gəlirlərinin toplanılması və  məsrəfı üzərində nəzarəti, 

kəbin kəsilməsi, ölkədə islamın in kiĢafı və s. vəzifələri yerinə yetirirdi.  

Vilayət və Ģəhərlərdə vilayət və Ģəhər qazıları  mövcud idi.  Nahiyə və  kənd 

qazıları  mühakimə  iĢlərinə  baxmaq  hüququna  malik  deyildilər.  Ġcma  halında 

yaĢayan  qəbilə,  tayfa  və  ya  qrupların  xüsusi  qazılan  (qaziye  xeyl -xane)  vard ı. 

Müsəlman  əhlindən  zəkatın  toplanılmasına  zəkat  amili,  qeyri-müsəlmanlardan 

cizyə  toplanılmasına  cizyə  mütəsərrifi  cavabdeh  idi.  Ehtisab  təĢkilatı  və  onun 

baĢçısı  mühtəsib  təqribən  Ģəhərin  bütün  ictimai-iqtisadi,  mədəni  və  mənəvi 

həyatına nəzarət edirdi. 

Dövlətin  mərkəzi  din i  təĢkilatında  vəqf  divanı  mövcud  idi.  Vəqflər  dövlət 

vəqfləri  və  seyid  vəqfləri  olmaq la  iki  yerə  bölünürdü.  Dövlət  vəqfləri  qazı  əl-

qüzzatın  nəqibi  tərəfindən,  seyid  vəqfləri  isə  seyidlərin  baĢ  nəqibi  (nəqib  ən -

nüqabai  sadat)  tərəfindən  idarə  olunurdu.  Ayrı-ayrı  vəqflər  mütəvəllilərin 

ixtiyarında idi. Vəq fin əmlakı beyt əlmal adlanan xəzinələrdə saxlan ılırd ı. 

XIII-XIV  əsrlə rdə  Azərbaycanda  Ya rğu  və  ġəriət  məhkə mə ləri  fəaliyyət 

göstərirdi.  Əslində  onlar  dövlətin  vahid  məh kəmə  sisteminin  mü xtəlif  qolları  idi. 

Hər  iki  məhkəmənin  sədrləri  elxan  tərəfindən  təyin olunurdu.  Yarğu  məhkəmələri 

Çingiz  xanın  " Yasa"sının  tələblərinə  əsasən  mühakimə  aparır  və  monqol-türk 

qəbilələrinə  məxsus  Ģəxslər  arasında  baĢ  vermiĢ  mübahisələri  həll  edirdi. 

Monqollarla  yerli  əhali  arasındakı  mübahisələrə  də  Yarğu  məhkə mə lərində 

baxılırdı.  Yarğu  məh kəmələrində  elxan  müstəsna  səlahiyyətə  malik  idi  və  hər  bir 

məsələni  ö z  iradəsinə  uyğun  surətdə  müstəqil  həll  edə  bilərdi.  Mühüm  dövlət 

əhəmiyyəti  kəsb  edən  məsələlərə  qurultayda  baxılırdı  və  belə  hallarda  elxan  baĢ 

hakim  mövqeyində dururdu. Hərbi bölmələrdə  mühakimə  iĢlərinə baĢ əmir, tü mən 

əmiri  və  yarquçilər  baxırdılar.  Məhkəmələrdə  isfəhsalar,  Ģəhnə  və  b.  məmurlar 

iĢtirak  edirdilər.  Məhkəmələrin  qərarları  yu xarı  məqamlar,  mühüm  hallarda  isə 

elxan ın özü tərəfindən təsdiq olunmalı id i. 

Yerli  əhaliyə  aid  olan  mübahisələrə  Ģəriət  qanunlarına  əsaslanan  qəza 

məh kəmələrində  baxılırdı.  Məhkəmə  prosesi  beĢ  mərhələdən  keçird i:  məh kəməyə 

---

47 

 

müraciət,  müqəssirin  məhkəməyə  cəlb  olun ması,  tərəflər  üçün  vəkillərin 

müəyyənləĢdirilməsi,  istintaq  və  üzləĢdirmə,  məh kəmə  hökmünün  çıxarılması. 

ġəriət  məh kəmələrində  kargüzarlıq  iĢləri  dar  ül-qəza  adlanan  orqanda  aparılırdı. 

Katibin  baĢçılıq  etdiyi  bu  orqanda  əmin  (nəzarətçi),  müvərrix  (salnaməçi-

mühafizəçi),  müd ir  (müstəntiq),  vəkil  və  b.  məmurlar  çalıĢırd ılar.  ġəriət 

məh kəmələri  müzalim d ivanında, ədliyyə idarələrində  (dar ül-ədl),  mədrəsələrdə və 

bu  məqsədlə  tikilmiĢ  xüsusi  binalarda  keçirilird i.  Məscidlərdə  məhkəmələr 

keçirmək  qadağan  idi.  Dini  məh kəmələr  öz  fəaliyyətlərində  müstəqil  olub,  yaln ız 

baĢ qazıya və elxanın ö zünə tabe idi. Yarğu əmirlərin in Ģəriət məh kəmələrinin iĢinə 

qarıĢması qanunla qadağan olunmuĢdu. 

 

II FƏSĠL 

XIII-XIV ƏSRLƏ RDƏ  AZƏ RBAYCANDA 

ĠCTĠMAĠ-ĠQTĠSADĠ QURULUġ  

 

Monqol  iĢğallarının  viranedici  nəticələri.  Monqol  iĢğalı  Azərbaycanın 

iqtisadiyyatına  çox  ağır  zərbə  vurdu.  Əhalinin  kütləvi  Ģəkildə  məhv  edilməsi 

monqol  qoĢunlarının  ilk  yürüĢlərinin  nəticəsi  idi.  Monqol  yürüĢləri,  iĢğalları  orta 

əsrlər ərzində görünməmiĢ terror və zü lm sisteminin tərkib hissəsi olmuĢdur. Xeyli 

maddi  dəyəri  və  insan  ehtiyatını  özündə  cəmləĢdirmiĢ  iri  ticarət-sənətkarlıq 

mərkəzləri - Ģəhərlər monqol qoĢunlarının baĢlıca hücum hədəfləri id i. 

Monqolların  birinci  və  ikinci  yürüĢləri  nəticəsində  Ərdəbil,  Bey ləqan, 

Marağa,  Gəncə,  ġamaxı,  Na xçıvan,  Xoy,  Səlmas,  Sərab,  ġəmkir,  Kağəzkonan, 

Bərdə,  Ucan  və  Qəzv in  Ģəhərləri  daha  böyük  dağıntılara  məru z  qald ı.  Yalnız 

Qəzv in Ģəhərində 40 minədək insan qətlə yetirildi.  

Ərdəbil və  Beyləqan Ģəhərləri 7-8  il ərzində əhalidən  məhru m o lmuĢ, viran  

edilmiĢ  vəziyyətdə  qaldı.  Bu  Ģəhərlər  XarəzmĢah  Cə laləddin in  dövründə  qismən 

bərpa  edildi.  Lakin  1257-ci  ildə  Beyləqan  Hülaku  xanın  ço xsaylı  qoĢunları 

tərəfindən  mühasirə olundu. 3 aylıq  mühasirədən sonra Ģəhər ələ keçirildi və yerlə 

yeksan edildi. 

XIII  əsrin  60-cı  illərindən  XIV  əsrin  50-ci  illərinədək  Azərbaycanın 

(xüsusilə ġirvanın ) ərazisi Hü laku qoĢunları ilə Qızıl Orda hərbi qüvvələri arasında 

geniĢ miqyaslı  müharibə  meydanına çevrilmiĢ, ölkənin  iqtisadiyyatına əsaslı  zərbə 

dəymiĢdi. 

Monqol  yürüĢləri  Azərbaycanda  mövcud  olmuĢ  süni  suvarma  Ģəbəkəsini 

xeyli  dərəcədə  sarsıtmıĢdı.  ġərq   ölkələrin in  əksəriyyətində  olduğu  kimi, 

---