Tabiiy gaz tarkibidagi nordon gazlarni fizik-kimyoviy usul bilan ajratish jarayonini takomillashtirish

1.5. Tabiiy gazni tarkibidan olinadigan xom-ashyolar va ularning xossalari.
Qurilma maxsuloti bо‘lib, nordon komponentlardan tozalangan tabiiy gaz hisoblanadi. Texnik nomi – tozalangan regeneratsiya gazi. Savdodagi nomi – tozalangan tabiiy gaz.
O’zDSt 948:1999 bо‘yicha, SOT II-blokining AYOGOT-1 quritish tozalash tizimi bо‘yicha magistral gazо‘tkazgichga uzatiladigan yonuvchan tabiiy gazning sifatiga bо‘lgan talablar 3– jadvalida keltirilgan.
3 -jadval. “Shо‘rtan» konidan uzatiladigan tabiiy gazning fizik-kimyoviy tavsifi

№ t/b	Kо‘rsatkichlar nomi	Me’yor		Sinov uslubi
		yozda	qishda
1	2	3		4
1	Eng past yonish issiqligi, MJ/m^3 (kcal/m^3) 20 °S va 101,325 kPa da	Meyorlanmaydi. Aniqlash majburiy		GOST 22667 bо‘yicha
2	Vobbe soni miqdorlari sohasi (yuqori), MJ/m^3 (kcal/m^3)	Shuning о‘zi		GOST 22667 bо‘yicha
3	Vodorod sulfidining massa konsentratsiya, g/m^3, kо‘pi bilan	0,007		GOST 22387.2 bо‘yicha
4	Merkaptanli oltingugurtning massa konsentratsiyasi, g/m^3, kо‘pi bilan	0,016		GOST 22387.2 bо‘yicha
5	Kislorodning hajm ulushi, %, kо‘pi bilan	0,5		GOST 23781 bо‘yicha
6	1 m^3 da mexanik aralashmalar massasi, g, kо‘pi bilan	0,001		GOST 22387.4 bо‘yicha
7	Tomchilash nuqtasi harorati, °S, kо‘pi bilan: namlik bо‘yicha uglevodorodlar bо‘yicha	0 0	-5 0	GOST 20060 bо‘yicha GOST 20061 bо‘yicha

Qishgi davr 1 noyabrdan 30 martgacha.

Yozgi davr 1 apreldan 30 oktabrgacha.
Boshlang‘ich xom-ashyo, yarim mahsulotlar va reagentlarning asosiy sifat tavsiflari 4-jadvalda keltirilgan.

4-jadval. Tayyorlanadigan mahsulotlar, yarimmahsulotlar va reagentlar tavsifi

№ t/b	Kо‘rsatkichlar nomi	О‘lchov birligi	GOST, OST, TSH, loyiha bо‘yicha meyor	Jarayonda foydalanilishidan oldin tekshirilishi majburiy bо‘lgan kо‘rsatkichlar
1	2	3	4	5
1	Boshlang‘ich xom-ashyo Seolitli oltingugurttozalash qurilmasining regeneratsiya gazi Gazdagi nordon komponentlar miqdori: - vodorod sulfidi - uglekislotalar - azot - CnHm Harorat Bosim Rangsiz, yonuvchan, zaharli, xavflilik guruhi – 3	% ob. % ob. % ob. % ob. ^○S MPa	Loyiha bо‘yicha 1,1 - 1,26 2,2 - 3,5 0,9 Qolganlari 45-55 4-5	Vodorod sulfidi va uglekislotalar miqdori % ob. da
2	Yarim mahsulotlar Vodorod sulfidli (nordon) gaz, oltingugurt ishlab chiqarish uchun xom-ashyo О‘rtalashtirilgan tarkib: H2S CO2 CH4 H2O Harorat Bosim Rangsiz, yonuvchan, zaharli, xavflilik sinfi – 2 Qurilmadan mash’alaga boradigan ekspanzer gazlar О‘rtalashtirilgan tarkib: H2S CO2 CnHm H2O Haroratda va bosimda tо‘yingan Rangsiz, yonuvchan, zaharli, xavflilik sinfi – 4	% ob. % ob. % ob. % ob. ^○S MPa % ob. % ob. % ob. % ob. ^○S MPa	12,8 82,3 0,48 4,42 45-60 0,06-0,08 0,4 3,51 83,24 12,85 60-65 0,4-0,6	Komponentlar miqdori % ob. Komponentlar miqdori % ob.
1	2	3	4	5
3	Reagentlar Dietanolamin DEA miqdori Harorat: -qaynashi -о‘zidanalangalanishi - chaqnashi - kristallanishi Yot aralashmalarsiz och-sarg‘ish tiniq suyuqlik, yoki och-sariq kristallar Kimyoviy formulasi C4H11 O2N Yonuvchan, zaharli, xavflilik sinfi– 3 IFXANGAZ-1 antivspenivateli Tashqi kо‘rinishi – о‘ziga xos hidli och-jigarrang rangdagi tiniq suyuqlik. 20 ^○S da solishtirma og‘irligi 20 ^○S da sinish kо‘rsatkichi Molekulyar og‘irligi Uglevodorodlarda aralashuvchan, suv bilan birga qattiq emulsiya hosil qiladi «AG-3» faollashtiruvchi kо‘mir - sochilish zichligi - fraksiyali tarkibi: Elaklar о‘lchamiga kо‘ra massa ulushi № 36 № 28 № 15 № 10 taglikda - yeyilishda mustahkamligi - namlikning massa ulushi - suv bо‘yicha bо‘shliqning yakuniy hajmi - benzol bо‘yicha dinamik faolligi Tо‘q-kulrangdan qora ranggacha bо‘lgan zarralarni о‘z ichiga oladi. Faol kо‘mir changgi yonuvchan. Harorat - kо‘mirli changlarning о‘zidanalangalanishi - qatlamda kо‘mirning о‘zidan qizishi - qatlamda kо‘mirning о‘zidan alangalanishi (tutashi).	% og‘irlik ^○C g/sm^3 g g/dm^3 % og‘irlik % og‘irlik % og‘irlik sm^3/g min ^○S	TU 6-09-2652-86 kamida 98 270 405 220 25,7 dan kam emas TU 38-40800-77 0,849-0851 1,449-1,451 292-297 GOST 20464-75 400-500 kо‘pi bilan 0,4 kо‘pi bilan 3,0 kо‘pi bilan 86,0 kо‘pi bilan 10,0 kо‘pi bilan 0,6 kamida 75 kо‘pi bilan 5,0 kamida 0,8 kamida 40 610 182 210	Asosiy modda miqdori % og‘irlikdan.

1.6. Gaz sanoati korxonalaridagi chiqindilardan sulfat kislota olish.
Hozirgi vaqtda umumbashariy global miqyoslardagi ko’p jabhali о‘zaro munosabatlar bilan bog‘lik bо‘lgan atrof-muhit muammolari muhim о‘rin tutadi. Bu muammolar insonning hayot faoliyatini tabiiy resurslar va ularni qayta ishlab hosil qiladigan mahsulotlari bilan ta’minlashdagi murakkabliklarga bevosita bog‘liq bо‘lgan xom-ashyo, energiya, oziq-ovqat, yengil sanoat, dunyo okean muammolaridir. Atmosferada korbanat angidrid gazining tо‘planishi, gaz sanoati korxonalaridan chiqayotgan SO₂ (oltingugurt-IV oksidi) gazi, radiatsiya fonining ortib borishi, ozon qatlamidagi о‘zgarishlar, mineral xom ashyolarning kamayishi, yashil о‘simliklar qoplamiga ega bо‘lgan maydonlarning keskin kamayib borayotganligi, atrof muhitning ifloslanishi kabi global о‘zgarishlarning sodir bо‘lishi bilan bog‘liq bо‘lgan holda ekologik muammolarning tadqiq qilishning ahamiyati ham tobora ortib bormoqda. Zero, prizidentimiz, I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, "Hozirgi paytda ekologik muammolar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib butun insoniyatning umumiy muammosiga" aylangan. Insonlar texnika taraqqiyotining salbiy oqibatlarini bartaraf qilish bilan bog‘liq bо‘lgan muammolar jumlasiga atrof muhitni ishlab chiqarish tarmoqlarining ya’ni yengil va og‘ir sanoat korxonalari shu jumladan, Muborak va Shurtangaz kimyo majmuasining oltingugurt olish sexlarida oltingugurt IV-oksidini zararli chiqindilari bilan ifloslanishidan muhofaza qilish ham diqqatga sazovordir. Atrof muhitni muhofaza qilish nafaqat о‘ta muhim, ijtimoiy vazifa bо‘lib qolmasdan. ayni paytda u ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning jiddiy omili hamdir [20].
Kam miqdordagi chiqindilarni yо‘qotishni hamda tutovchi gazlarni qо‘shimcha tozalashni hisobga olgan holda maxsus tayyorgarliklar ishlab chiqilmoqda. Kimyo sanoatida, qishloq, xо‘jaligida eng^- ko’p foydalaniladigan maxsulotlardan biri sulfat kislota olishga kontakt usuli eng katta ahamiyatga ega. Bu usul bilan istalgan konsentratsiyasidagi H₂S0₄ ni, shuningdek oleum mahsulotini, yaish S0₃ ning H₂S0₄ dagi eritmasini olish mumkin. Ayniqsa oltipgugurtdan xom-ashyo sifatida foydalanilganda oltingugurt (IV)-oksid va sulfat kislota bug’lari bо‘lgan gaz qoldiqlari bir muncha xavfli hamdir.
Muborak gazni qayta ishlash zavodi, Sho’rtan gaz konlari boshqarmasi va Sho’rtan gaz kimyo majmuasiniig oltingugurt olish sexlaridan atmosferaga chiqarib yuborilayotgan oltingugurt (IV) oksidi (S0₂) gazi sulfat kislotasini kontakt usulida olish jarayonining 1-bosqich mahsuloti va II-bosqich xom ashyosi sifatida qо‘llanishi mumkin. Bizga ma’lumki, gaz sanoatida ishlab chiqarilgan elementlar oltingugurtning qariyb 90% kimyoviy korxonalarda sulfat kislotasini ishlab chiqarishga sarflanadi ya’ni
S+0₂=S0₂ (1) 2 S0₂+0₂=2 S0₃ (II) S0₃+H₂0=H₂S0₄ (III) reaksiyalari bо‘yicha sulfat kislota olinar edi.
Bizning loyihamizga kura III bosqichda bajariladigan jaren II bosqichda bajariladi. Tayyor holdagi 80₂ ni oksidlab 80₃ ga aylantirish va 80₃ ya N₂80₄ ni olish kо‘zda tutilgan, ya’ni
2 S0₂+0₂=2 S0₃ (I) S0₂+H₂0=H₂S0₄ (II)
reaksiyalari bo’yicha sulfat kislota olish mumkin.
Bu texnologiyani qо‘llashdan maqsad, ekologik muammolarni hal qilishda atrof muhit oltingugurt (IV) oksid (S0₂) gazidan tozalanadi va kimyoviy texnologiya asosida ishlayotgan korxonalar uchun noyob bо‘lgan sulfat kislotasi ishlab chiqish mahalliy xom-ashyolardan olinishi kо‘zda tutilib, kо‘plab iqtisodiy va ekologik Samara berishi yaqqol seziladi [21].