TabiÎ gaz projesi Hazırlayanlar : Korkut Özal (X)
Yüklə 84,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Seneler Memleketler 1955 1965
- Taş kömürü eş değeri (ton/sene)
- Primer S E N E I
- Şehir 1965 Maliyet Tahmini (Dolar) Nüfusu «A» Plânı «B» Plâm
- (Milyon dolar) Yılları Irak Türkiye Toplam 0 1
| TABİÎ GAZ PROJESİ Hazırlayanlar : Korkut ÖZAL (x) Demir ALAMUR (xx) 1. Giriş : Hidrokarbonların hafif molekülleri normal basınçlarda gaz halinde bulunur lar. Tabiatta muhtelif karışımlar halinde bulunan parafinik gazların karışımına (Tabiî gaz) adı verilmektedir. Tabiî gaz genel ismiyle adlandırılan ve jeolojik ta bakalarda yüksek tazyikler altında bulunan gaz içinde hidrokarbonlara ilâveten, hidrojen sülfür, azot, karbon dioksit ve diğer gazlar da bulunabilmektedir. Genel bir ifade ile tabî gaz (1) petrol içinde çözülmüş olarak (solution gas) (2) petrol rezervinin üstünde serbest gaz olarak tepe gazı (cap gas) (3) veya müs- takilen serbest gas olarak (dry gas) bulunabilmektedir. Tabiî gaz içinde bulunan önemli hidrokarbonların bazı fizikî ve kimyevî özel likleri aşağıda özetlenmiştir : Tablo 1: Hidrokarbon gazlarının özellikleri: Adı
Metan Etan
Propan Butan
Formülü C H
4 C 2 H 6 C , H
8 C 4 H 1 0 Molekül
Ağırlığı 16.04
30.05 44.06
58.12 Sıvı halde Ö2.gul Ağır lığı gri cm 3 0.42
0.56 0.59
0.60 Havaya göre Özgül Ağırlığı 0.56
1.04 1.52
2.00 Gross Kalori Değeri Kcal/Kg
13.300 12.400
12.000 11.800
Kaynama (Atmosferik basınçta) C ' — 161.5
— 88.5 — 44.5
— 0.5 Tabiatta çok büyük rezervler halinde bulunabilen tabiî gaz'ın ihtiva ettiği yüksek kalorifik değer, petrokimya sanayii için ucuz bir h a m madde olması, Üre tim, aakil, depolama ve dağıtım teknolojisinin her sene biraz daha ekonomik ha le gelmesi tabiî gazın kullanılmasını her sene biraz daha geliştirmektedir. Bazı memleketlerde tabiî gaz kullanma nisbetlerindeki önemli ve dikkat çekici gelişmeler tabiî gazın istikbal için arzettiği büyük imkânlara işaret etmektedir. Tablo 2 : Batı memleketlerde tabiî gazın gelişmesi : (Kullanılan tabiî gazın toplam yakıt enerjisine oranı) % olarak Seneler Memleketler 1955 1965 Avusturya 4.0 10.3 " K a n a d a 5.2 18.0 Fransa 0.7 5.0 Pakistan 5.0 25.0 TJ. S. A. 235 31.0 Rusya 2.3 18.0
Tabiî gaz çeşitli maksatlar için kullanılmaktadır. Bunların başlıcaları aşağıda özetlenmiştir. a. Ev ihtiyaçları: Havagazı yerine ve ondan çok daha yüksek enerji taşıyan bir yakıt olarak evlerdeki çeşitli kullanma ve ısıtma hizmetlerinde. b. Endüstriyel ihtiyaçlar: Metalürji sanayii, çelik sanayii, seramik, cam sa nayii, çimento sanayii ve diğer sanayii dalları, c. Elektrik enerji üretimi : Buhar ve gaz türbinli santrallerde, d. Kimyasal ürünler : Tabii gazdan üretilebilecek çeşitli kimyasal ürünler arasında, petrokimya ürünleri ve muhtelif kimyasal gübreler zikredilebilir. e. Diğer yerler : Petrol istihsal sahalarında ikinci kurtarma ameliyeleri (Se condary recovery), benzin kalitesinin yükseltilmesi, protein sentezi. 1963-65 seneleri arasında dünya tabiî gaz üretiminde % 40 bir artış olmuştur. Yapılan tahminlere göre 1965 itibarile dünya tabiî gaz tüketiminin 0/
o 63'ü A.B.D., % 16'sı Rusya, % 7'si Güney Amerika, % 7'si Orta-doğu'da, geri kalan % 7'si ise diğer ülkelerde yer almaktadır. 1985 enerji temininin % 25 ini tabiî gazın temin edeceği tahmin edilmektedir. Memleketimizde yapılan aramalarda, ekonomik değerde tabiî gaza, Dodan gazı hariç, bugüne kadar rastlanamamıştır. Bugünden sonra yapılacak araştırmalarda bir tabiî gaz keşfi yapılması her zaman mümkündür. Siirt ilk merkezinin 25 km kadar kuzey batısında bulunan Dodan'da 1965 senesinde bulunmuş olan Dodan gaz rezervi esas itibarı ile karbon dioksit gazmdan teşekkül etmektedir. Halen bu gazın Batı Raman ağır petrollü sahasında ikincil kurtarma (secondary re covery) maksatları ile kullanılması için araştırmalar yapılmaktadır. II. Irak'taki tabiî gaz durumu : Komşumuz Irak'ta, gerek petrol ayrışım gazı, gerekse kuru gaz rezervleri bu lunmaktadır. Yapılan tahminlere göre Irak'ın bilinen petrol sahalarında çözülü- mün ve tepe gazı olarak toplam 800 milyar m 3 bir rezerv bulunduğu tahmin edil mektedir. Buna ilâveten bugün bilinen serbest kuru gaz sahalarında da en az 40-50 milyar m 3 bir rezerv bulunduğu asgari bir tahmin olarak verilmektedir. Halen Irakta ham petrol istihsali çerçevesinde elde edilmekte olan tabiî gazın önemli bir kısmı yakılmak sureti ile ortadan kaldırılmaktadır. 1966 senesinde böy lesine boşuna yakılan gazın hacmi 2 milyar m 3 civarında idi. Kerkük ve Rumeyla'dan çıkan gazların terkibi Tablo 3 de verilmektedir. Tablo 3 : Gazlar Metan
Etan Propan
Butan Pentan
Heksan Kerkük ve Rumeyla gazlarının terkibi (Hacim olarak yüzdeler) Karbon dioksit Hidrojen sülfür Azot
Toplam Rumeyla
79.00 11.50
4.40 1.60
0.50 0.30
1.50 —
100.00 Kerkük
53.70 21.00
7.10 5.80
2.60 1.30
2.10 6.40
— 100.00
76 Kerkük petrol sahalarında üretilen tabiî gazın kısmen değerlendirilmesi mak sadı ile bir proje Irak'ça ele alınıp 1968 sonunda işletmeye açılmıştır. Bu proje ile Kerkük'teki tabiî gazın cüz'i bir kısmı önce bir kükürt giderme tesisinden geçiril mekte, kükürtü alınıp (sweet) tatlı hale getirilen gaz ise bir boru hattı ile Bağdat'a getirilmektedir. Bağdat'ta metan ve etan gazları gaz halinde, bütan ve propan gazları ile sıvı- laştırılarak kullanılmaktadır. Bu cüz'i kullanma dışında istihsal edilen tabiî gaz tamamen boşa yakılmak tadır. III. Türkiye'de tabiî gazin pazarı : Türkiye bugün enerji bakımından süratli bir gelişme ihtiyacı içindedir. Geç miş senelerdeki hızlı gelişmeye rağmen memleketimiz halen fert başına enerji kullanmasında diğer dünya memleketlerine göre zayıf bir durumda bulunmaktadır. Türkiye II nci Genel Enerji Kongresi ana raporunda 1965 de fert başına ener ji istihlâki taş kömürü eşdeğeri elarak aşağıdaki gibi verilmiştir. Tablo 4 : Muhtelif memleketlerde fert baş',na enerji kullanılışı (Ticari Enerji) Memleketler Amerika Fransa
Avusturya Yugoslavya Japonya İtalya
İspanya Türkiye
Taş kömürü eş değeri (ton/sene) 9200
2930 2630
2330 1783
1787 1023
400 (x) Türkiye birim olduğuna göre indeks 23.0
7.3 6.6 5.7 4.5 4.5 2.5 1 (x) Bu değer ticari enerji olup buna 286 kg gayri ticari enerjinin de eklen mesi icap eder. — Kaynak (TGEE) Toplam ticari enerjinin ikmâl şekilleri senelere göre şöylece değişmiştir. Tablo 5 : Toplam ticari enerjinin dağılımı ( % )
Kaynak 1950 Tan kömürü 67 Linyit 13 Pet. (vc tabii gaz) 20 Hidrceektrik — Toplam 100 ,
I960 45
20 34
1 100
1967 ~ 28 ~~ 18 52
2 100
1972 _ 22 15 58
5 100
1977 17
17 61
4 100
1982 13
15 66 6 100
Kaynak : Türkiye Genel Enerji Raporu 1950-1967 seneleri arasında ticari enerjimizin ortalama yıllık artış nisbeti % 8 olmuştur. 1967 senesinde toplam ticari enerjimizin takriben % 25'i dışarıdan ithal edil miş idi.
Yerli kaynaklarımız için yap:Ia n tahminler gelecek yıllardaki enerji ihtiyaçla rımızın karşılanmasında büyük bir ithal talebi olacağını göstermektedir. Ham pet rol ve tabiî gaz için yapılan tahminler Tablo 6'da gösterilmiştir. Tablo C: Türkiycnin ham petrol ve tabii gaz ithal talepleri (Milyon ton olarak) Seneler 1968
1972 1977
1982 1987
1992 Yıllık
Talepler 4 6 9 32
47 67
Diğer enerji kaynaklarına, göre tabiî gazm enerji olarak üstünlükleri aşağıdaki rrkildo sayılabilir: — Tabiî gazın kalorilik değeri takriben ham petrole eşit olduğu halde (yani 1 ms gaz = 1 kg ham petrol) rafinaj veya diğer işletme masrafları olmadan nak ledildiği yerde olduğu gibi kullanılabilir. — Yakıt olarak diğer yakıtların hepsinden kolay yanar ve yanma verimi % 100 e yakındır. Bu verim bazı linyitlerde % 15'e kadar düşmektedir. — Hava kirlenmesinin ciddi olarak tehdit ettiği bazı şehirlerimizde yakıt ola rak tabiî gaz kullanılması bu problemi çözecektir. — Mukayeseli hesaplarda tabiî gazın diğer enerji şckülc/ir.den ucuza mal edi leceği görülmektedir. Yukaııda sayılmış olan ana üstünlükler, enerji ithal etmesi sorunlu olan Türkiye'ye Irak'ta boşa yakılmakta olan tabiî gazin getirilmesini daha avantajlı kılmaktadır. Bugün için dünya memleketlerinde varılan sonuç aynı şekildedir. Bilim vo tclrv lojinin gelişmiş olması tabiî gazı sıvıiastırarak da nakletmeyi mümkün hale getirmişti:. Sıvılaştırılmış tabiî gaz (LNG : liquified natural gas) bugün Cezayi' - ve Libya'dan Avrupa'nın bir çok memleketlerine özel tankerlerle nakledilip tekrar gaz haline dönüştürülerek kullanılmak durumundadır. Ancak boru hattı ile nakliye bugün için sıvıiastırarak tankerle nakletmeden daha ekonomik gözükmektedir. Yapılmış olan etüdlcrc göre boru hattı pı ojesi için Türkiye'deki tabiî gaz pa- zaıı Tablo 7'dc özetlenmiştir. Toplamları verilen hacimler güzergâh boyunca çe şitli yerlerde başlıca çimento, demir çelik, tekstil, gübre sanayileri, teknik cant- rallar ve havagazı şebekelerini kapsamaktadır. 78
Tablq 7: Boru hattı projesi, için Türkıyede mevcut tabiî gaz pazarının senelere jgöre değişimi : İşletme senesi Günlük Ortalama Yıllık Toplam (milyon m») (milyar m3) 1 2
4 5 6 7 8 9 10 11
12 13
14 15
16 17
18 19
20 21
7.2 7.7
9.3 10.3
10.8 11.8
12.7 13.1
13.4 13.8
14.1 14.8
15.3 15.8
16.3 16.9
18.0 18.6
19.2 19.9
20.6 2.6
2.8 3.4
3.8 3.9
4.3 4.6
4.8 4.9
5.0 5.1
5.4 5.6
5.8 5.9
6.2 6.6
6.8 7.0
7.3 7.5
IV. Projenin ana hatları: •>. j
Irak'taki çoz.ulrr.üş haldeki tabii gazı ve gerektiği zaman kullanılmak üzere kum gazları Türkiye'ye nakletmenin bugün için en ekonomik yolu bir boru hattı ınşaasıdır. Burada bu proje uç ana bölümde incelenecektir. 1 —.İstihsal ve ayırma sistemlerj. 2 — Depolama ve taşıma sistemi i ı .3 — Dağıtım sistemi 1 — İstihsâl ve ayırma sistemleri : Güney Irak'ta Zubeyr ve Rumeyla sahalarında halen yakılmakta olan petrol ayrışım 1
boru Hattı rie Nakledilmeğe 'hazır hale getirilecektir. jZùbeyr^tp^sma sistemi 14.1 km. uzunluğunda 12" çapında ve 28.2 km. uzun luğunda, 20" çapında iki branr-t^ajmuteşekkıldir. t
Güney Rumeyla sahasındaki toplama sistemi ise 5 km. 24", 9.1 km. 36" ve 18.1 km. 42" olmak üzere üç branştan müteşekkildir. Bu sistemlerle petrol istihsal sahalarında petrolden ayrışan gaz alınarak Ru meyla sahasında*tesis edilecek'Olan ana proses tesisinde, işlenecektir. «Bunlardan ayn -olasak petrol istihsalinde yuku bulabilecek herhangi bir azal manın gaz istihsalini de etkileyeceği düşünülerek icabında bütün projeyi de etki- 79 leyeceği düşünülerek icabında bütük projesi besleyebilecek bir kuru gaz rezervi nin geliştirilmesi plânlanmıştır Bu gaz sahası aynı zamanda depolama tesislerinin de bulunacağı Ratawi sahası olacaktır. Kuzey Irak'ta ise Kerkük'te mevcut olan toplama ve ayırma sistemleri bugün işlenen bütün gazı ve proje için gerekli ilâve gazı toplayabilecek kapasitededir. 2 — Depolama ve taşıma sistemi: İstihsal olunan ayrışım gazının günlük ve mevsimlik değişmeler göstermesi bir depolama sistemi tesis edilmesini zorunlu kılmaktadır. Tabu gazın depolanma sı üç şekilde mümkündür. a — Yeraltı depolaması b — Sıvılaştırarak depolama c — Gazometreler içinde depolama Sayılan üç sistemden en uygunu yeraltı tabii gaz depolamasıdır. Diğer şekil lerde yapılacak bir depolama tesisinin maliyeti çok yüksek olmaktadır. Jeolojik olarak yapılan araştırmada mevsimlik istihsal değişmelerini karşıla mak üzere tesis edilmesi gereken yeraltı depolaması için en uygun yapı olarak Güney Irak'ta Ratawi sahası görülmüştür. Bu sahanın döşenecek boru hattına ya kınlığı ayrı bir üstünlük sağladığı gibi yapının hacmi de diğer muhtemel sahala rın üstündedir. Günlük değişmeleri ve vuku muhtemel teknik arızaları karşılamak üzere daha büyük hacimde bir depolama sahası olarak şimdilik Adana civarında Bulgurdağ seçilmiştir. Ancak Türkiye'de daha büyük hacimde bir saha bulmak üzere çalış malar devam etmektedir. Yukarıda açıklanan sistemlerle toplanacak olan gaz karada en ekonomik bir taşıma şekli olan bir boru hattı ile Türkiye'ye sevkedilecektir. Böylece Irak - Tür kiye tabii gaz boru hattı Güney Irak'ta Rumeyla gaz ayırma istasyonundan baş layarak İstanbul'da son bulmaktadır. Ana boru hattının uzunluğu 2324 km. dir. Buna ilâveten 373 km. uzunlukta branş hatları, ayırma ve depolama tesislerine hizmet eden sair hatlar mevcuttur. Eoru hattı güzergâhı üzerinde 11 büyük nehir geçişi, 7 büyük hendek ve kanal geçişi, 20 büyük karayolu, demiryolu ve boru hattı geçişleri mevcut olup ayrıca takriben 1700 m. uzunlukta boğaz geçişi bulunmaktadır . Optimum boru çapları 12 ayrı alternatif incelenerek seçilmiştir. Bu alternatif ler ilk ve nihaî yatırım miktarlarının bugünkü değerleri mukayese edilerek ince lenmiştir. Her alternatifte, ilk sistem 1971'de işletmeye konmuş ve 1973'de pazar ihtiyacının pik değerlerini karşılayacak şekilde hesaplanarak 1973'den itibaren her iki senede bir ilâveler yapılmak suretiyle 1979'da nihaî proje kapasitesine yani 1981 pazarının pik değerlerine göre hesaplanmıştır. Bu alternatifler arasında pazarın tahminlerin üstünde artması ihtimali ve iş letme kolaylıkları göz önüne alınarak 4 No. lu alternatif seçilmiştir. Rumeyla'daki gaz istihsalinin değişimi sebebiyle her alternatifte Rumeyla pro ses ünitesinden Ratawi depolama ünitesine kadar olan kısmın optimum çapının 42 inç olması gerekmektedir.
Toplam ana boru hattının 32 km. si 42" çapında ve 11 mm et kalınlığında olup API 5LX 60 kalitesindedir. Bundan sonraki 1538 km. 30" çapında, 10 mm et kalınlığında ve API 5LX 52 kalitesindedir. Son 754 km. 26" çapında 8 mm et ka lınlığında ve API 5LX 52 kalitesindedir. Çalışma basıncı 70 Atmosfer civarında olacaktır. Bu tesislerden başka muha beratta kullanılmak üzere mikrodalga ve VHF radyo sistemleri, her istasyonda telefon sistemleri tesis edilecektir Ayrıca Irak'ta iki ve Tükiye'de üç yerde bakım istasyonları kurulacaktır. 3 — Dağıtım sistemleri : Türkiye'de halihazırda üç büyük şehirde havagazı dağıtım şebekesi bulun maktadır. Bunlar Ankara, İstanbul ve izmir'dir. Projenin ilk safhalarında Ankara ve istanbul şehirlerinin sistemlerinin tabii gaza tahvili düşünülecektir. Ankara'nın ciddi bir hava kirlenme problemine maruz bulunduğu bilinmekte dir. Bunun bir sebebinin kullanılan yakıtlar olduğu aşikârdır. Mevcut havagazı şebekesinin tabii gaza tahvili ve yalat olarak gaz kullanılması hava kirlenmesinin geniş ölçüde önüne geçmiş olacaktır. Bunun için gerekli yatırım tahminen 1.1 milyon dolardır. Şehrin ilerde geniş lemesi ve yükün büyümesi sırasında ilâve olarak 1 milyon dolarlık bir yatırıma ihtiyaç olacaktır. Ankara şebekesinin daha eski bir tarihe sahip olan İstanbul'daki havagazı şe bekesini (Beyoğlu, İstanbul ve Kadıköy) tabii gaza tahvil etmek üzere yapılması gereken ilk yatırım 1.9 milyon dolar ve ilerdeki gerekli tevsiat için de 1.6 milyon dolar olarak tahmin edilmektedir. Mevcut havagazı şebekelerinin tahvilinden başka diğer şehirlerde kurulacak olan dağıtım şebekeleri için tipik büyüklükte üç şehir ele alınıp avan proje hazır lanarak maliyet tahminleri yapılmıştır. Bunlar Tablo - 8 de verilmiştir. A plânına göre yapılan tahmin şehirlerin merkezî kısmını, B plânı ise bütün şehiri kapsa maktadır. Tablo-8 : Tipik büyüklükte üç şehrin gaz şebekesi için maliyet tahminleri :
Adana 290 000 1000 000 3 000 000 Eskişehir 190 000 1050 000 3100 000 İzmit 90 000 300 000 1300 000 Eskişehir'in nüfusunu Adana'nınkindcn daha az olduğu halde saha olarak bi raz daha fazla yayılmış olması Tablo - 8'deki maliyet tahminlerinin birbirine ya kın olmasına yol açmıştır. Şehirlerdeki gaz dağıtım şebekelerinden beslenmesi zor olan veya ekonomik olmayan, ekseriya şehir dışına kurulmuş bulunan ana sanayi ise boru hattından çekilecek olan branş hatları vasıtası ile ve yüksek basınç regülâtörlerle düşürü lerek beslenebilecektir.
V. Proje ekonomisi : Bu kısımda tabii gaz boru hattının ekonomik durumu üç ana bölümde müta lâa edilecektir. 1 — Maliyetler : Bu proje için yapılması gerekli tesislerin maliyetleri Irak ve Türkiye için ayrı ayrı hesaplanmıştır. Maliyet tahminleri, çeşitli ana malzemenin son fiyatlarına, bölgedeki hakiki inşaat ve sondaj maliyetlerine göre yapılmıştır . Tahminlerdeki direkt maliyetler istimlâk ve irtifak haklarını, ana malzeme ve tesis masraflarını, bakım vasıta ve cihazlarını kapsamaktadır. Indirekt maliyet ler ise, mühendislik hizmetleri, satmalma ve kontrol işleri, inşaat süresince olan faiz ve teşkilât idari giderlerini, ayrıca melhuz masrafları kapsamaktadır. Günde ortalama 12 milyon M 3 tabii gaz sevkedebilecek olan bir sistemin ilk tesis masrafları Irak ve Türkiye için toplam olarak 357 milyon dolardır. Sistemi günde ortalama 18.5 milyon M 3 kapasiteye çıkarmak için ilâve olarak 84 milyon dolar gerekmekte olup nihaî maliyet 441 milyon dolar olmaktadır. 2 — Yatırım plânı : Toplam olarak 441 milyon dolara baliğ olan nihaî yatırımın yıllara ve ülkelere göre dağılımı Tablo - 9'da özetlenmiştir. Tablo - 9 : Yıllara göre iki memleketteki yatırım miktarları İşletme Maaliyetler (Milyon dolar) Yılları Irak Türkiye Toplam 0
2 3
5 6
8 Toplam
3 — Geri ödeme plânı : Diğer yakıtların, bilhassa fuel oil'un bugünkü satış fiyatları göz önüne alına rak yapılan gelir tahminlerinde birinci sene 39 milyon dolar olarak tahmin edilen gelir onbirinci senede 74 milyon dolara yükselmektedir. Burada tabii gaz toptan satış fiyatı olarak vergisiz fuel oil fiyatları esas alın mış ve enerji santrallarına 30 0/1000 ft 3 diğer yerlere 40 2/1000 ft 3 kabul edilmiştir. Bu hesaba göre sistem beşinci seneden itibaren kârla çalışmaya ve bütün masrafları ile toplam yatırımı onaltı senede geri ödeyecek kadar gelir sağlamak tadır. Hiçbir k â r düşünülmeden yalnız geri ödeme ve masraflar düşünülürse sağ lanan gelir, yatırımı 14 senede ödemektedir. VI. iş programı : Irak Hükümetiyle nihaî anlaşma izmalandıktan ve finansman temin edildik ten sonra projenin ikibuçuk yılda tamamlanacağı tahmin edilmektedir. Bu esasa göre hazırlanmış olan iş programı taslağı şekil - 1 de verilmiştir, bu programa göre ilk sistemin çalışmağa başlaması 30'ncu ayın başında m ü m k ü n olacaktır. 182.5
22.2 — 15.7
0.6 17.9
— 5.4
244.3 174.0
11.2 1.3
6.2 — 3.8
— — 196.5
356.5 33.3
t.3 21.9
0.6 21.7
— 5.4
440.5 82 Yüklə 84,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|