5
Tezin dördüncü bölümü XIX. yüzyıl Rus tarihi içinde İdil bölgesindeki geri
dönüş hareketini incelemektedir. Özellikle XIX. yüzyılda sahada misyon görevini ifa
eden misyonerlerin günlükleri bu dönemin en önemli kaynaklarındandır. Bu çerçevede
Malov’un tuttuğu günlükler, Timofeyev’in tuttuğu notların aktarılması, İlminskiy’nin
eserleri karşımıza çıkmaktadır ve özellikle XIX. yüzyıl ve kurumsallaşan misyon
hareketinde ana kaynakları oluşturmaktadır. E. Malov’un notları özel arşivi hariç,
Sbornik Statey’de “Missyonerstvo sredi Muhammedan i Kreşennih Tatar” adıyla 21
Eylül 1892 yılında Kazan Üniversitesi yayınları arasında çıkmıştır. Bu notların tamamı
460 sayfadır. Birinci bölüm 5–61 sayfaları arasında olup Müslümanlar arasında dört
gün ismini taşımaktadır ve müslüman köylerine Malov tarafından yapılan araştırma
gezisinin notlarını içermektedir. İkinci bölümde, 62-100’üncü sayfalar arasındadır ve
müslüman köylerine yapılan 6 günlük ziyaret anlatılır. Üçüncü bölüm ise, bir mollayla
sohbet adını taşımaktadır ve 101 ila 114’üncü sayfalar arasındadır. Yine dört ve beşinci
bölümler de bu ziyaretin devamıdır. Altıncı bölüm, 1865 yılında Tatar köylerinin
durumlarına ayrılmış ve 131 ile 155. sayfalar arasındadır. Malov yedinci bölümden
itibaren Kreşen Tatarlarını anlatmaya başlar ve ilk olarak Buinsk bölgesi Kreşen
köylerine yaptığı ziyareti anlatır ve 165’inci sayfaya kadar bu bölgenin köyleri anlatılır.
Daha sonra 218. sayfaya kadar İdil bölgesindeki Kreşenlerin dinî durumları anlatılır.
Malov bu bölümden sonra da Kreşenler arasında misyon amaçlı yaptığı işlerden
bahseder, Kreşen kiliselerini, Kreşen Tatarlarının sosyal ve dinî hayatlarını tekrar ele
alarak 332. sayfaya kadar bu konulara yer verir. On beşinci bölümden yirmi birinci
bölüme kadar da (333–379) yine misyonerliğe hazırlanma ve Kazan Kreşen Tatarları
hakkında bilgiler vermektedir. Daha sonra da (379–462) sayfalar arasında bölge bölge
İdil boylarındaki Kreşenler hakkında istatistikî bilgiler yer alır. Malov’un istatistikî bilgi
sunumu dinî bölge yani yeparhiyalara göredir. Bu doğrultuda; İdil bölgesi Kazan,
Simbirsk Vyatskiy, Samara, Ninniygorod, Ufa, Orenburg, Perm, Tambov, Penza,
Saratov ve Astrahan olarak belirlenmiştir.
11
Yine İlminskiy’nin misyoner program için yaptığı bütün çalışmalar sağlığında
bizathî kendisi tarafından okul müdürüne yazdırılmıştır, biz araştırıcılar için bu
çalışmalar çok önemlidir ve Kazanskaya Tsentralnaya Kreşeno-Tatarskaya Şkola adıyla
11
E. A., Malov, Missyonerstvo sredi Muhammedan i Kreşonnih Tatar, Kazan 1892.
6
1887 yılında Kazan’da basılmıştır. Bu eser İlminskiy’nin misyoner çalışmaları hakkında
ta başlangıçtan ölümüne kadarki bütün faaliyetlerini içermesiyle yine devletin misyon
faaliyetini özel kurumlar nakletmesi sürecini ayrıntılarıyla göstermesiyle önemlidir.
Ayrıca İlminskiy’nin mektuplarını da kapsar ve çalışanlara farklı kaynakları tarama
zahmetinden kurtarır. Peter Znamenskiy tarafından 1892 yılında hazırlanan ve İlminskiy
sistemine ait dokümanlar ve Guriy Kardeşlik Cemiyetinin 25. yılının anısına
kuruluşundan 1892 yılına bütün faaliyetlerin dökümünü veren Na pamiat o Nikolaye
İvanoviçe İlminskom adlı çalışma da bir diğer önemli kaynaktır. Tezimizde bu rapor
niteliği taşıyan eser, İlminskiy bölümünün en önemli kaynaklarından birini teşkil
etmiştir.
12
Yine Çiçerina, Afanasyev, Petrov ve Vitevsikiy’nin İlminskiy’nin ölümünün
25. yılı anısına İlminskiy sistemi ile ilgili yazdıkları makaleler bu dönemi çalışanlar için
çok önemlidir.
Tezin beşinci bölümü, İlminskiy ve sistemine aittir. İlminskiy, gayrı Rusların
hıristiyanlaştırılması ve dolayısıyla Ruslaştırılmasında yeni metotu getiren misyoner
olarak en önemli isimdir. Rus Ortodoks misyonunun devlet tarafından kiliseden alınıp
özel kuruluşlara devredilmesini sağlamış ve getirdiği misyoner eğitim modeliyle de
etnik milliyetçiğini tesis ederek bölgenin Ruslar tarafından yönetilmesinde büyük bir
katkı sağlamıştır. Bu bölümde de kaynaklarımız günlükler ve İlminskiy’nin bıraktığı
eserler olmuştur. Ayrıca yetiştirdiği öğrencilerinin makaleleri yine birinci derecede
kaynaklarımız arasındadır. Beşinci bölümün devamı niteliğinde olan İlminskiy sonrası
misyoner eğitimi başlığıyla Rus devletinin bölgede açtığı misyon karakterli okullar
incelenmiştir. Yine kaynaklarımız bu bölüm içinde farklılık arz etmez, ancak daha sonra
bölgedeki eğitimi inceleyen A. F. Efirov’un Neruskiye Şkola Povoljya, Priuralya i
Sibiri adlı eseri metodoloji açısından önemlidir. Yine o dönemin tutulan şehir ve okul
istatistikleri de yeri geldikçe kullanılmıştır.
13
Tezin son bölümü, 1910 yılında yapılan misyoner kongresinin müslüman
bölümüne ait tutanaklarına ayrılmıştır. Bölümün M. A. Maşanov’a hazırlattığı raporun
tamamı incelenmiş ve müslümanların misyon hareketine karşı nasıl tavır aldıkları yine
misyonerlerin düşüncelerine göre aktarılmaya çalışılmıştır. Misyoner kongre
12
P. Znamenskiy, Na pamiat o Nikolae İvanoviçe İlminskom: K letiyu Brastva sv. Guriya, Kazan 1892
7
tutanaklarının bir diğer önemli özelliği de, katılımcıların listesini vermesidir. Yine
katılımcıların aldığı sözler de, kayda geçtiği için bireysel düşüncenin misyon içindeki
yeri de tespit edilebilmektedir.
14
Coğrafî, dinî ve idarî adlandırmalar
Tez, şüphesiz dönemin mülkî ve resmî organizasyonuna göre kurgulanmak
durumundaydı bu nedenle, bölgedeki misyoner faaliyetler, mülkî erki temsil eden
guberniya “vilayet”, uyezd ve okrug için “kaza” (district) volost için ise merkezi köy
terimleri kullanılmıştır.
Rus devletinin mülkî organizasyon şemasının yanında kaynakların kilise ve
çevresinde yazılması bir diğer organizasyon şemasının da kullanılmasını gerekli
kılmıştır. Bu çerçevede yeparhiya “piskoposluk”, piskoposluğun bir alt birimi olan
prihod, “ruhani daire”, ve ruhani daireye bağlı selo kelimesi çin de “merkezî köy”,
drevniya kelimesi için de “köy” terimi uygun bulunmuştur. Tezde uygulana bu sistem
dönemin dinî ve mülkî idaresinde uygulanan sistemdir ve herhangi bir tasarruf
kullanılmamıştır. İlk dönemler için en temel birinci kaynak olan Mojarovski’nin
misyonerlik faaliyetlerini bölgeye atanan rahip, piskoposların atanış tarihine göre kayda
aldığı , İzlojeniye Hoda Misyonerskago Dila po Prosşenyu Hristiyanstvom Kazanskih
İnorodtsev, s 1552 po 1867,( Moskva 1880, 261s.) adlı eser, bu belirlemede başvuru
kaynağı olmuştur.
Bu çerçevede Kazan başta olmak üzere Simbirsk, Vyatka, Samara,
Ninniygorod, Ufa, Orenburg, Perm Tambov, Penza yeparhiya veya guberniyaları İdil-
Ural Bölgesinin alt birimlerini oluşturmaktadır. Bu tanımlama Malov ve diğer
misyonerler için de geçerlidir. Burada yeri gelmişken ifade etmekte fayda vardır: Bizim
araştırdığımız dönemde İdil-Ural Bölgesi tarihî ve coğrafî adlandırması kaynaklarda yer
almaz, bunun yerine İdil kıyıları veya havzası tabiri yer alır, ancak kapsadıkları alan
Ural ardı hariç hemen hemen aynıdır. Nitekim çağdaş Rus ve Türk tarihçiler bizim
13
A. J. Efirov, Nerusskie Şkolı, Povoljya, Priuralya i Sibirii, Moskva 1948.
14
Missionerskiy svezd v gorede Kazani 13–26 iyuna v gordı Kazani 1910 goda,” Protokolı otdıla po Musulmanstvu
Missionerskogo syezda”, Kazan 1910.
Dostları ilə paylaş: |