Ul sababdan haqqa sig`nib keldim mano
Dereklerde kelitiriliwinshe, Xoja Axmad Yassaviy n`0 jil piyrinin` xizmetinde bolip, onnan sufizmnin` barliq
sirlarin teren` u`yrenedi.
Kamalat shoqqisina shiqqan Axmad xalifaliq (orinbasar) xirqasin (ton ma`nisinde) piri, mashaixlar ustazi
Yusuf Xamadaniydan kiyip, onin` o`liminen son` ber neshe jil Buxarada turadi, keyin xalifaliq waziypasin
Adulxoliq «`ijdivoniyg`a tapsirip o`z jurti-Yassige qaytadi.
Yassaviya tariyxatinda bul du`n`ya islerine oppozitsion ko`z qaraslar u`stin keledi. Buni to`mendegi qosiq
qatarlari tastiyqlaydiU`
Jondan keshgan chin oshiqlar Dune demas
Nafsi wlik, obu taom g`amin emas
Bu duneda sudu zien bulsa bilmas
Dune kelib jilva qilsa bokkani ywq
Sonin` ushin Axmad Yassaviy o`z zamanasindag`i sotsialliq ha`m moralliq illetlerge qarsi shig`adi ha`m o`z
hikmetlerine qatti kritikalaydi. Bul kritikadan mola iyshanlarda, a`meldarlarda shette qalmaydi.
Yassaviya tariyxatinda bayliq, bul du`n`ya la`zzetleri inabatqa alinbaydi, kerisinshe qaralanadi. Sebebi olar
insannin` qudayg`a umtiliwi jolinda artiqsha, kesent etiwshi na`rse dep tu`siniledi. O`tkinshi bul du`n`yag`a,
bayliqqa ha`wes qoyiw alla taalag`a ha`wes qoyiwg`a kesent etedi dep esaplaydi. Sol sebepli bul du`n`yanin`
ta`shwishlerinen waz keshiw kerek. Basqasha aytqanda Yassaviya tariyxatinda qoldi da, kewildi de bul du`n`yadan
ajiratip alip qudayg`a bag`ish etiw kerek dep esaplaydi. Sol sebepliU`
Jondin kechub elg`iz Haqni jonga qwshum
Ondin swngra dare bwlib twlub toshdim
«`Lamakonni»` sayr etibon maqom oshdim
Dune wqbin yuz ming taloq qwdim mano
dep u`q jasinda ilahiet ashig`i bolip jer astina kirip taot-ibidatqa beriledi. Yassaviy pikirinshe Alla tala
jamalina erisiw tek g`ana uzlat-xilvatta, zikru samoda dep esaplaydi.
Xoja Axmad Yassaviy tek g`ana ataqli ulama bolip qalmastan, jaqsi shayir ha`m ag`artiwshi filosof ta
bolg`an.
Xoja Axmad Yassaviy ko`p g`ana sha`kirtler jetistirip shig`arg`an. Olardan en` ataqlilari Mansur ata, Sayyid
ata, Swfi Muxammed donish, Hakim ata (Sulayman Baqirg`aniy) Lar bolg`an.
Xoja Axmad Yassaviydin` to`rtinshi sha`kirti Hakim ata Tu`rkistan mashayxlarinin` ustazi bolip tuwilg`an
jeri Xorezm bolg`an. Sulayman Baqirg`aniy xaliqti hu`rmet etiw ha`m qa`dirlew, ha`mde waqitti g`a`nimet biliw
kerekligi haqqindaU`
Har kim ko`rsen` Qizir bil
Ha`r tu`n ko`rsen` Qa`dir bil
Xoja Axmad Yassaviy tariyxati Orta Aziya ha`m Iranda ken` tarqalg`an.
Bekkemleu ushin soraular
q. ßññàâèÿ òàðèéõàòû íåøèíøè 1ñèðäå ïàéäà áîëäû
w. ßññàâèÿ òàðèéõàòûíäà2û áóë ä6íüÿíû ò1ðèê åòè7 äåãåí ñ5çèíè4 ì1íèñè íå
e. ßññàâèÿ òàðèéõàòûíäà èíñàíûéëû3 1äàëàòëû3 ìèéíåò ñ6éè7øèëèê ï1çèéëåòëåðè íåëåðäåí èáàðàò
A`debiyatlar.
I.A.Karimov. Ma`naviy yuksalish ywlida. T.Wzbekiston. 1998.
Nazarov U. Qadriyatlar falsafasi. T.Ma`naviyat. 1998
Maxmud Asad Jwshan. «`Tasvvuf va nafs tarbiyasi»`. T.1998
Muxammedxojaev A. Gnoseologiya sufizma»` Dushanbe. 1997
Stepanyants A.». «`Filosofskie aspekti sufizma»`. M. Nauka. 1998
Sufizm v kontekste musulmanskoy kul`turi. M.Nauka. 1998
Trimengem Dj. «`Sufiskie ordena v islame»` M.Nauka. 1999
Yassaviy Axmad. Hikmatlar. Toshkent. 1990
Islam (spravochnik) Toshkent. 1999
Iskandarov B. Tasavvuf falsafasi. T. 1995
Komilov N. Tasavvuf. Toshkent. 1994
6.
Bahawatdin Naqshband ha`m onin` Naqshbandiya tariqati
Jobasi
1. Naqishbandiya tariyxatinin` o`zinen aldin`g`i sufistlik ta`liymatlardan o`zgesheligi.
2. Naqishbandiya tariyxati ha`r-ta`repleme jetilisken diniy, filosofiyaliq ta`liymat sipatinda.
Bahawatdin Naqshband (Saiyd Muhammad ibn Jololiddin, a`qa`h-a`qh9)
–
ulli shayx, o`z ati menen
naqishbandiylik ag`imi, yag`niy tariqatinin` tiykarin saliwshi. Buxara janindag`i Kasri Hijduvan awilinda
tuwwilg`an ha`m usi jerde qaytis bolg`an.
Naqishband jasliq gezlerinen baslap aq sufizm jolina kirgen, yag`niy «`insan quday menen»`, «`insan quday
ushin»`, «`insan qudayg`a»` degen aqiydalarg`a (dogmalarg`a) tiykarlang`an ha`m tasauuif dep atalatug`in diniy-
filosofiyaliq ag`img`a o`zin bag`ishlag`an. Ol tasauuif sirlarin u`yrene baslag`an, Qurani Karim, tafsir, hadislerdi
puxta iyelegen.
Naqishband tariqati orayinda moral`diq ha`m a`dep-ikramliq qag`iydalarina izbe-iz a`mel etiw ideyasi
turadi. Ol insanlardi hadal, pa`k boliwg`a, o`z miyneti menen ku`n ko`riwge, mu`ta`j adamlarg`a ja`rdem beriwge,
kemtar ha`m aq kewil boliwg`a shaqiradi. Ol islamdi tazalaw, buring`i taza halina qaytariw ideyasin alg`a su`rgen,
insanlardi faqrlikke, kambag`alliqqa shaqiradi, lekin qayir soraw esabinan emes, al tek te o`z miyneti menen jasawdi
jaqlaydi. «`Dilin` allahda, qolin` miynette bolsin»` deydi. Usi qag`iydag`a a`mel qilg`an Naqishband diyxanshiliq
penen shug`illanadi, sonnan alg`an o`nimler na`tiyjesinde ku`n keshiredi. Keyin bolsa shayi gezlemelerdi ren`li
gu`ller menen bezegen, atasi menen birlikte temir ha`m mis buyimlarqa tu`rli nag`islar salg`an. «`Naqishband»`
laqabi sonliqtan onin` ka`sibi-ka`rin de bildiredi.
Naqishband tasauuifti ken` na`siyatlap, Arabstan, Iran ha`m Orayliq Aziyanin` ko`p qalalarinda bolg`an. O
lbu du`n`ya islerinen ju`z burmasliqti, joqari iyman ha`m iqtiqatqa iye boliwdi, mudami dilinde qukdaydi oylap
miynet etiwdi, haram-iplas islerden o`zin tiyiwdi na`siyat etedi, urliq, o`tirik so`ylewshilik, da`mego`ylik, bayliqqa
qizig`iw kibi illetlerdi qaralaydi, adamlardi birlikke ha`m dosliqqa, mudami sa`wbette boliwg`a shaqiradi.
Bahowatdin Naqishband ha`m onin` ta`liymati Orayliq Aziya ja`miyetlik filosofiyaliq, diniy-etikaliq ha`m
ko`rkem pikir rawajlaniwina a`sirler dawaminda unamli ta`sir ko`rsetip keldi, mustaqil Uzbekiston ha`m o`zbek
milletinin` o`tmishi, filosofiyaliq ha`m ma`na`wiy mirasin u`yreniwge ha`m milliy tikleniwimizge xizmet etti.
Naqishband do`retiwshiligin u`yreniw ha`zirgi O`zbekstan ushin ja`da` a`hmiyetli ma`selelerdin` biri. «a`p
sonda, o`tmish ajdadlarimiz oy-pikiri, shig`armalari, o`sir qag`iydalari, ta`liymatlarin u`yrenbey turip jan`a
O`zbekstannin` na`wbettegi waziypalarin, strategiyaliq rawajlanih jo`nelisi ha`m onin` basqishlarin belgilew qiyin.
Sol ta`repten ulli ajdadlarimiz o`miri ha`m ta`liymatlarin u`yreniw aktual waziypalardin` biri ekenligin ba`rshemiz
jaqsi bilemiz.
Lekin bunday oqiw u`yreniw ma`selenin` bir tamani. Ma`selenin` ja`ne de a`hmiyetlirek ekinshi ta`repi bar.
Biz ha`zirgi ku`nge shekem tiykarinan ulli oyshil ajdadlarimiz o`miri, xizmeti ha`m ta`liymatlarinin` tavsifi ha`m
ta`ripin beriw menen sheklenbektemiz. Bunday is te a`hmiyetli ha`m za`ru`r. Biz o`zimizge jan`a du`n`ya
ashpaqtamiz.
Ma`selenin` ekinshi ja`ne de a`hmiyetlirek tamani sonnan ibarat, biz o`tmishimizdegi oyshillar qanday
sebeplerdin` ta`sirinde zohidlikti, tarkidu`n`yaliqti (o du`n`yaliqti) na`siyatlawdi o`z ta`liymatlarinin` tiykari ha`m
omirtqa su`yegi etip alg`an, ne ushin Evropa alimlari pu`tkilley basqa ideyalardi alg`a su`rgen, bizin` oyshillarimiz
bolsa du`n`yanin` ta`shu`ishlerinen, turmis la`zzetlerinen waz keshiwdi uqitrg`an-mine usinday sorawlarg`a juwap
bermek lazim. Bunday izertlew ha`rbir talimattin` ha`m filosofiyaliq ko`z qarastin` usi territoriyada, usi xaliqta bar
shart-sharayatlarg`a, tariyxqa baylanisli ekenligin aniqlap beredi.
Bunday juwmaqtan logikaliq kelip shig`atug`in jan`a pikir sonnan ibarat, zaman o`zgeriwi menen o`mirge
bolg`an talap ha`i iqtiyalar da o`zgermegi lazim. Belgili tariyxiy sha`rt-sharayatlar xaliqtin` pikir-zikirin sipatlawshi
oyshillarimizdan zohidlikti, tarkidu`n`yaliqti na`siyat etiwdi da`wir waziypasi, dep olardi sol jo`neliske shaqirg`an
bolsa ha`s bul na`rse o`zbek xalqinin` milliy xarakteri, turmis ta`rizi ha`m mentalitetine unamli ta`sir ko`rsetip
kelgen bolsa, endi bul tarawda tu`pten o`zgeris jasaw ushin ba`rshe tiykar bar. Bunday tu`p o`zgerislersiz biz
aldin`g`i millet ha`m rawajlang`an ma`mleket bola almaymiz.
Tariyxiy dereklerdin` ko`rsetiwinshe Xoja Bahowatdin Naqishbandtin` shig`isi ata ta`repinen Haziret Aliyge,
anna ta`repinen bolsa Abu Bakr Sidiqqa barip taqaladi.
Bbdul Xolik «ijduvaniy ha`mde Bahowatdin Naqishband ta`repinen jaratilg`an, keyin ala «`naqishbandiya»`
tariqati de pat alg`an printsipler a`a` attan ibarat bolip esaplanadi.
1.
Xush dar dam-ha`rbir na`pesti xushyarliq penen aliw.
2.
Nazar bar qadam-ha`rbir qa`demdi abaylap basiw.
3.
Safar dar vatan-o`z wataninda, u`yinde bola turip pikiri zikri menen oy juwirtiw.
4.
Xilvat dar anjuman-o`zi xaliq ishinde a`nju`manda bola turip, xiluette (jer astinda) otirg`an siyaqli
Allanin` zikirinde boliw.
5.
Ed kard-til ha`m dil menen zikir etiw.
6.
Bozgasht-zikir payitinda ha`mme na`rseni yadtan shig`arip, Allanin` yadinda boliw.
7.
Nigoh dosht-bir na`peste «`Kalimai tayiyba»`ni dil arqali tilde takirar etiw.
8.
El dosht-Allani mudam yad etip, g`a`pletten saqlaniw.
9.
Vuqufi zamoniy-o`z halinan sergek bolip, shekir etip jasaw.
10.
Vuqufi adatiy-zikirlerde belgili a`detke bag`iniw.