Demek bayliqqa ha`wes qoyiw na`psi qa`lewlerine erk beriwden kelip shig`adi. Sonin` ushin Attor baylar
ha`m saray a`meldarlarin na`psi ba`lesine joliqqanlar dep ta`riypleydi.
Bunnan sonday juwmaq shig`ariwg`a boladi, na`psige jol berip bayliqqa intiliw insandag`i jaqsi
pa`ziyletlerdi joq etip, oni ruhxiy jaqtan gedey etip qoyadi. Na`psige jol bermeslik bul pa`klik girewi.
Sufizmnin` movlaviya mazqabina derek Jaloliddin Rumiydin` moralliq ko`z-qaraslarinda da na`psi
ma`selesi u`lken orin tutadi. Onin` pikirinshe, na`psi bul insannin` haywaniy pa`ziyletlerinen esaplanadi. Sonin`
ushin insan hesh qashan na`psinin` quli bolip qalmaslig`i kerek, yag`niy o`zindegi haywaniy pa`ziyletlerdin` u`stin
keliwine jol qoymaslig`i kerek, bolmasa ol qorqinishli haywaniy ku`sh duzag`ina tu`sip qaladi. Ra`wyatlarda bilay
delingen G`Sizin` en` u`lken dushpanin`iz-bul na`psi. Onin` menen ba`rqulla gu`resiwin`iz za`ru`r, oni tutqinliqta
uslap qamap qoyin`. Ol azat eken, siz azat emessiz. Na`psige qarsi gu`res insannin` o`z azatlig`i ushin gu`resi bolip
tabiladiG`.
Joqarida aytilg`anlardan kelip shiqqan halda, soni aytiw kerek, sufiylar na`psi degende tek g`ana jep
ishiwdi na`zerde tutpag`an, bul tu`sinik ken`eyip ha`m teren`lesip, bayliq, mu`lk, taj-taxt ma`selelerine jalg`anip
ketedi.
Sufizm filosofiyasinda insanlardi tayipalarg`a bo`liwde de na`psi tiykarg`i o`lshem sipatinda
paydalaniladi. Sufizm insanlardi u`sh tayipag`a bo`ledi.
Birinshi tayipa insanlarg`a sezimlerge beriliwshen` insanlar kiredi. Ol martabai nafs dep ataladi. Bunday
insanlar Qurang`a, Muhammad payg`ambarg`a, Alla taalag`a isensede a`melde oni orpinlay almaydi ha`m
sezimlerge berilip jasaydi. Olar na`psi ha`m sezimlerdin` quli esaplanadi. Olardin` orni dozaqta delinedi. Biraqta
olar dozaq azabinan qutiliwi mu`mkin . bunin` ushin olar na`psini jilawlap sezimlerge berilmesligi, ta`wbe etip
Alla taalag`a siyiniwi kerek.
Ekinshi tayipag`a qa`lb a`mri menen is ju`rgiziwshi insanlar kiredi, yag`niy martabai qalb. Og`an ruwxiy
ha`m aqliy ta`repten ka`mil insanlar kiredi. Olar sezimlerge berilmeydi, na`psi talaplarinan u`stin turadi. Olar Alla
talani ha`m qurandi ta`n aladi, Muhammed payg`ambardi ta`n aladi. Olar kalamdi ilahiy bilim ekenligin. Onin`
qu`diretin ulig`laydi. Bul toparg`a kiriwshilkr Alla talani barliq na`rselerde ba`rqulla sezip turadi. Bunday insanlar
qa`telespeydi ha`m haq so`zdi so`yleydi. Olar Alla taalag`a jaqin bolip ilahiy nur menen suwg`arilg`an.
U`shinshi tayipag`a Rux adamlari kiredi, yag`niy martabai Rux. Bul toparg`a kiriwshi insanlar ha`r
qa`demde ha`m ha`mme na`rsede Alla talani tikkeley ko`rip turadi. Olar ushin insanlar Alla talani
sa`wlelendiriwshi ayna bolsa, Alla tala bolsa, o`z na`wbetinde insanlardi sa`wlelendirip turiwshi ayna esaplanadi.
Olar ha`r ta`repleme pa`klikke erisken shayxlar ha`m a`wliyeler.
Bunnan ko`rinip tur, sufizm boyinsha kamil insan-bul na`psi qa`lewlerine qul bolmag`an, aqildi
sezimlerden u`stin qoya alatug`in, ruwxi absolyut ruhxqa baylanisqan, payiz kramatqa bay, qa`lbi jaqsiliqlarg`a
toli pa`kize zatlar.
Sufizmnin` ko`rnekli wa`killeri ka`mil insan haqqinda pikir ju`riter eken, olar insanlardag`i rehimlilik,
miyrim-sha`pa`a`t, insanparvarliq siyaqli pa`ziyletlerdi ulig`laydi. Bunday pa`ziyletlerdi adamiyliqtin` nag`iz
ko`rinisi ekenligin atap o`tedi. Usi pozitsiyadan turip o`z zamanindag`i ha`kimlerdi xaliqparvarliqqa, miyrim-
sha`pa`a`tke shaqiradi.
Shayx Sa`diy bilay dep jazadiU`
Ba`rshe insanlar bir-birinin` ag`zalaridur, sebebi jaratilista olar bir ga`wharlan aling`an. Turmis bir
ag`zani awritqanda, qalg`anlari da zirqiraydi. Sonin` ushin sen basqalar turmisinan biyxabar bolsan`, onda sen
insan degen atqa ilayiq emessen`.
Xoja Axmad Yassaviy bul haqqinda bilay dep jazadiU`
G`ariblarni kwrgan erde og`ritmangiz
G`ariblarga ochig`lanib swz qotmangiz
Zaif kwrib g`ariblarga tosh otmangiz
Bu duneda g`aribliktek balo bwlmas
Xoja Axmad Yassaviy iyman tili menen insanparvarliqti ulig`laydi, desek qa`te bolmaydi. Allanin` qa`hri
g`a`zeblerinen qoriqpay insanlarg`a ziyan jetkerip, biysharalardin` ko`zinen jas ag`iziwshi bawritaslarg`a ol
iymansizlar dep qarag`an ha`m zulimliqlardi o`zinshe ayiplag`an. Onin` pikirinshe, musilman da, g`ayri din
wa`kili de ha`esh kimge azar bermesligi kerekU`
Sunnat ermish, kofir bwlsa, berma ozar
Kwngli qattiq dilozardon xudo bezor
Soni da aytip o`tiw kerek, sufizmdegi rehimlilik, qanaat, hu`jdan, namis, saqiyliq, wapa, dosliq,
biradarliq siyaqli moralliq qag`iydalar X a`sirdegi a`yemgi Hindistan ha`m Maverannahrde hu`kim su`rgen
javonmardlik ha`reketinin` moralliq talaplari menen uyg`inlasip ketken. Javonmardlik (futuvvat) ma`rtlik degendi
an`latadi. Futuvvat da sufizm de islamiy tariyxatlar bolip insandi pa`kleniwge, miyrim-sha`pa`a`t, saqiyliq ha`m
ma`rtlik pa`ziyletlerin iyelewge iytermeleydi. Usi ta`repinen ilahiyat ishqinda du`n`yadan waz keshken, denesin
ruwxiy kamalat jolina bag`ish etken darvish penen piradarliq, pidayiliq tuyg`ilarina sadiqliq ekewinde de
wyg`inlasqan.
Sufizm futuvattada ulli ideyalardin` a`meliy, sotsialliq ta`rtibin ko`rgen bolsa, futuvvat sufizmde ideyaliq-
teoriyaliq negizin tapqan edi. Sufiylar jalg`iz qudayg`a ashiq bolip, pa`niylik, ruwxiy pa`klik ushin gu`resse,
futuvvatshilar sufizm ta`liymatlarin qollawshilar siyaqli, sotsialliq ortaliqtan waz keshpedi, olar xaliq ishinde
ju`rip, qayir sahawat islerin islewdi dawam ettirdi.