V.Lisiçkin əlamətlərinə görə proqnozlaşdırmanm 50 tipini gö
stərir. Bunlardan bir neçəsi ilə tanış olaq. Proqnoz söylənilən
hadisənin təsdiq olunması vaxtına görə proqnozun tipləri aşağı
dakılardır: cari, qısa m üddətli, orta m üddətli, uzun müddətli.
Proqnoz söyləyənin proqnozun obyektinə münasibətə gö
rə proqnozun 2 tipi var: aktiv proqnozlar, passiv proqnozlar.
Biliklər sistem inə görə proqnozun 2 tipi göstərilir: məi
şət proqnozu, elm i proqnoz.
N əticələrin ifadə olunmasına görə proqnozun 2 tipi qeyd
olunur: 1) kəm iyyət, 2) keyfiyyət.
Üm um iyyətlə, dərsliklərdə proqnozlaşdırmanm aşağıda
kı tipləri göstərilir: axtanş v ə yaxud kəşfiyyat proqnozları;
normativ: yəni nizamasalma proqnozları; analiz proqnozları;
xebərdaredici proqnozlar.
Axtanş proqnozlan hazırkı şərait və meyllər (onlar dey
işm əz götürülməklə) əsasında tədqiqat obyektinin gələcəyini
qabaqcadan söyləm ək m əqsədi güdür.
Normativ proqnozlaşdırma əvvəlcədən verilmiş məqsəd,
vəzifə və normalara müvafiq hadisə və hadisələr sinfinin arzu
edilən gələcəyini qabaqcadan söyləməkdir.
Analiz proqnozlaşdırması elm i m əqsədlər üçün edilir. Bu
proqnozlaşdırma gələcək tədqiqatın m üxtəlif metodlan və
tədqiqat vasitələrinin idrakı əhəm iyyətini müəyyən etmək
m əqsədi güdür.
Xəbərdaredici proqnozlaşıdırma - gələcəkdə güman edi
lən m ənfi hadisə v ə proseslərin vaxtında qarşısını almaq üçün
insanların şüur v ə fəaliyyətinə təsir etmək məqsədi güdür.
Proqnozlaşdırmada qabaqsöyləmə ilə onun həlli arasında
əks əlaqə mühüm rol oynayır. Ona görə də proqnozlaşdırmada
obyektiv və subyektv tərəflərin rolunu nəzərə almaq lazımdır.
Subyekt öz tədqiqat obyektinə ehtiyatla yanaşır.
Proqnozlaşdırmanm özünəməxsus metodlan var ki, bu
metodlann xarakteri də subyektin obyektə münasibətilə xarak
terizə edilir. Proqnozlaşdırmanm metodlarım aşağıdakı kimi
ayırmaq olar: elektropolyasiya (bir sahəyə aid edilən hadisənin
başqa sahəyə aid edilm əsi); tarixi anologiya; modelləşmə; gə
ləcəyin senarisi; ekspert sorğusu.
Lakin qeyd edək ki, bu bölgü şərtidir. Göstərilən metod
lardan hər birinin m üvəffəqiyyətlə həyata keçm əsi üçün digər
metodlann da fəaliyyəti tələb olunur. Qarşıya qoyulan məqsəd
və vəzifənin xarakterindən asılı olaraq bəzən bir neçə metod
birləşərək vahid proqnozlaşdırma yaradır.
Proqnozlaşdırma həmçinin m üəyyən funksiyanı yerinə
yetirir. Bunlar əsas idrakı və ideoloji funksiyadır. Proqnozlaş-
dırmamn bu funksiyalarla bağlı üç qrup sosial qanunu var: 1)
gələcəyi qabaqgörmənin aləti və təm əli kim i çıxış edən icti
m ai inkişaf qanunları; 2) gələcəyi qabaqgörmənin ehtimal qa
nunu; 3) proqnozlaşdırmanm xüsusi sosial fəaliyyət qanunlan.
Sosial proqnozlaşdırmanm xüsusi fəaliyyət qanunlan
bunlardır: proqnozun obyekti haqqmda məlumat bazasından
asılılığı qanunu; proqnozun etibarlılığının proqnozun alterna
tivlərinin sayından asılılığı qanunu; gələcəyin keçmişdən asılı
olmamasının müvəqqəti artması qanunu; proqnozun tamlığı
qanunu; proqnozun tabelik qanunu.
Bu v ə ya digər qanunu fəaliyyətnin ən azı üç digər qa
nunun fəaliyyətindən asılılığım qabaqcadan görmək qanunu.
Bu qanunlan öyrənib, onlan nəzərə alıb gələcək haqqm
da məlumat vermək daha əhəm iyyətli olur. Çünki belə qabaq
görmənin düzgünlüyü ehtimalı çox yüksək olur.
Proqnozlaşdırmanm yuxanda adlan çəkilən funksiyaları
çox mühüm əhəm iyyətə malikdir.
Proqnozlaşdırmanm funksiyalarının abstrakt təfəkkür
formalan ilə əlaqəsinin müəyyən edilm əsi idrakın inkişaf qa-
nunauyğunluqlannı, obyektiv həqiqətə nail olmağın yollarını
başa düşmək üçün böyük əhəm iyyətə malikdir. Proqnozlaş-
dırmanm idrakı və ideoloji funksiyaları onun qnaseoloji təbiə
tini üzə çıxarmağa kömək edir.
Proqnozlaşdırmanm idrakı əhəm iyyəti ondan ibarətdir
ki, o ümumi həqiqətlə konrket çoxcəhətli gerçəklik arasında
olan mürəkkəb əlaqə vasitəsidir. Proqnozlaşdırma təfəkkürün
inkişaf etməsinə daim kömək edir. Proqnozlaşdırmanm idrakı
funksiyasının düzgün başa düşməsi yalnız həyata keçirilm əsi-
290
291
nin mümkünlüyünü deyil, həm də zəruri olduğunu göstərir.
Proqnozlaşdırmanın idrakı funksiyası ondan ibarətdir ki,
o; təfəkkürün nəzəri fəallığını artıtır, elmi nöqteyi-nəzərdən
mümkün olan hadisə və proseslərin gələcək inkişafını qabaq
cadan söyləm əyə və onu tədqiq etm əyə imkan verir.
'
Nəzəriyyə elmi-tədqiqat prosesinin müəyyən istiqamətdə
yönəltməyə və onun gedişinə nəzarət etməyə imkan verirr. Pro
qnozlaşdırma isə həm nəzəriyyəni, həm də praktikanı qabaqlayır.
Proqnozlaşdırmanın nəzəriyyəsi və praktikası, onun ha
zırlanması qanunları v ə üsulları haqqında elm proqnostika ad
lanır. Bu termin 1960-cı illərdə yaranmışdır. Proqnostikanm
əsas vəzifəsi proqnozlaşdırmanın xüsusi metodologiyasım in
kişaf etdirməkdir.
Müasir dövrdə gələcəyin öyrənilm əsi, sosial proqnoz
laşdırma bu v ə ya digər konkret elmin hüdudlarından kənara
çıxır. Ona görə də m üxtəlif elm sahələri qabaqsöyləmə ilə
məşğul olur. Bu isə onu göstərir ki, sosial proqnozlaşdırmaya
maraq günbəgün artır.
292
KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR
Ön s ö z ...........................................................................................3
Fəsil 1. Sosiologiya cəm iyyət haqqında elmdir..................... 6
§1. Sosiologiya elm inin meydana gəlm əsi və inkişafı........... 6
§2. Sosiologiyanın predmeti...................................................... 9
§3.Nəzəri və tətbiqi sosiologiya...............................................14
§4. Sosiologiyanın funksiyaları.................................................17
§5. Sosial qanunların mahiyyəti və təsnifatı.
Sosiologiyanın kateqoriyaları....................................................22
§6. Sosial-siyasi v ə humanitar elm lər sistemində
sosiologiyanın y e r i..................................................................... 26
Fəsil II. Cəm iyyət sosial sistem dir..........................................33
§1 .Cəm iyyət bütöv sosial sistem dir.........................................33
§2.Cəm iyyətin təşəkkülü və təşkilinin tarixi tipləri............. 41
F əsil III. Şəxsiyyətin sosiologiyası.........................................54
1. Şəxsiyyətin m ahiyyəti və tipləri........................................... 54
2. Şəxsiyyətin sosiallaşm ası...................................................... 59
3. Şəxsiyyətin sosiallaşması prosesində sosial n ə z a rə t......63
Fəsil IV . Cəm iyyətin sosial stukturu və sosial
stratifikasiyası..............................................................................69
§1.Sosial struktur anlayışı ........................................................ 69
§2.Sosial strukturun tərkib hissələri .......................................74
§3.Sosial stratifıkasiya.............................................................. 85
Fəsil V. Sosial - etnik münasibətlərin sosiologiyası........... 91
§l.Sosial-etnik münasibətlərin mahiyyəti və səciyyəvi
cəh ətləri...................................................................................... 91
§2.Müasir dövrdə sosial-etnik münaqişələrin
kəskinləşm əsinin səb əb ləri......................................................95
§3.M illi-etnik problemlərin h əlli yollan ............................... 98
Fəsil VI. Sosial ərazi birlikləri................................................ 104
Fəsil V lI.Sosial institutlar....................................................... 114
§1. Sosial institutlann m ahiyyəti..........................................
114
293
§2.A ilə və nigahm so sio lo g iy a sı............................................ 117
§3.Təhsilin so sio lo g iy a sı......................................................... 122
§4.Dinin so sio lo g iy a sı............................................................. 127
§5.Siyasətin sosiologiyası ....................................................... 130
F əsil V III. Ə m əyin sosiologiyası........................................... 134
§1 Əməyin sosiologiyası haqqında ümumi anlayış............... 134
§2.Elm i-texniki tərəqqi v ə əm əyin m əzm unu..................... 137
§3.Əm əyə münasibətin m ahiyyəti və onun göstəriciləri ....140
§4. M üəssisənin sosial tə şk ili.................................................. 142
§5. İşçilərin əm əyə uyğunlaşması........................................... 144
§6. Əmək kollektivi birliyi p rosesi......................................... 149
F əsil IX. Sosial n əza rət............................................................155
§1.Sosial nəzarətin m ahiyyəti, növləri və
funksiyaları.................................................................................155
§2.Əmək sferasında sosial normaların rolu, funksiyalar
və təsn ifa tı..................................................................................162
§3.Sosial nəzarət funksiyası kimi əm ək intizamının
m öhkəm ləndirilm əsi................................................................166
Fəsil X . Sosial dəyişikliklər və sosial in k işaf...................... 170
§1.Sosial dəyişikliklər anlayışı. Sosial dəyişikliklərin
növləri .......................................................................................170
§2.Sosial dəyişikliklərin reallaşması form aları.................... 174
§3.Sosial in k işa f....................................................................... 181
§4.Cəmiyyətin sosial-tarixi inkişafı ..................................... 183
F əsil X I. Konflikt so sio lo g iy a sı............................................. 188
§ 1 .Konflikt a n la y ışı..................................................................188
§2.Konfliktin ümumi n əzəriy y əsi..........................................192
§3.Sosial konfliktlərin funksiyaları və təsn ifatı................... 194
§4 Konfliktin subyektləri v ə onun həlli m exanizm ləri.......196
F əsil XILİdarəetmənin sosiologiyası.................................... 206
§1.Cəmiyyətin idarə olunması ictimai zərurətdir.................206
§2.1darəetmədə rəhbərlik m ə s ə lə s i...................................... 208
§3.İdarəetmədə kadr m əsələsinin sosioloji tə h lili.............. 214
294
§4.İdarəetmədə kadr m əsələlərinin sosioloji təhlilinin
dünya təcrübəsi .........................................................................215
§5.Teşkilati - texnoloji quruluşun aspektləri...................... 222
Fəsil XIII. Hüquq sosiologiyası ............................................ 226
§ 1 .Hüquq sosiologiyasının predmeti......................................226
§2.Şəxsiyyətin hüquqi sosiallaşm ası....................................232
§3.Şəxsiyyətin hüquqi davranışı ............................................ 235
Fəsil XIV. İctimai rəyin formalaşma mexanizmi və
funksiyaları...............................................................................238
§ 1 .İctimai rəyin struktur ünsürləri .........................................238
§2.İctimai rəyin funksiyaları .................................................. 243
F əsil XV. M ədəniyyətin sosiologiyası.................................247
fel.M ədəniyyət sosial idrakın obyekti kimi ......................... 247
|2.M ədəniyyətin əsas ünsürləri............................................253
§3.M ədəniyyətin form aları................................................... 256
j'əsil XVI. Sosial ekologiya................................................... 261
§ 1 .Müasir m ərhələdə ekoloji problemlərin aktuallığı........ 261
§2. Sosial ekologiyanın inkişaf m ərhələləri ......................... 262
§3.Sosial ekologiyanın predmeti, obyekti və strukturu.......266
§4.Sosial ekologiya v ə digər elm lər..................................... 270
Fəsil XVII. Sosioloji tədqiqatların metodologiyası
və metodikası ........................................................................... 276
§1.Sosioloji tədqiqatin m etodologiyası................................ 276
§2.Sosioloji tədqiqatın m etodikası........................................280
Fəsil XVIII. Sosial proqnozlaşdırma.................................... 285
295
SOSİOLOGİYA
(Ali məktəb üçün dərslik)
(Təkrar nəşr)
СОЦИОЛОГИЯ
(Учебник для вузов)
Авторский коллектив
Вахидов Фазил Г., Теймурлу М агом ед А., Абдийева А д а -
лиат М., Алиев Сакит Г., Алиев Тофиг М., А гаев Тахир Б., Г у
сейнов Хаф из Ф., Зейналов Элмидар Г., М ам едов Гусейн
Dostları ilə paylaş: |