Shaxsning emotsional – irodaviy jarayonlari

SHAXSNING EMOTSIONAL – IRODAVIY JARAYONLARI

Lekin vatanparvarlik, javobgarlik, mas'uliyat, vijdon, mehr-oqi- bat, sevgi-muhabbat singari yuksak xislatlarni emotsiya tarkibiga kiritish g'ayritabiiy hodisa hisoblanadi. Ushbu emosional kechinmalar o'zining mohiyati, kuch-quvvati, davomiyligi, ta'sirchanligi, yo'nal- ganligi bilan bir-biridan keskin farq qilishlariga qaramay, ularni emotsiya sifatida talqin qilish oddiy safsataga aylanib qolgan bo'lar edi. Shu boisdan ularning o'zaro eng muhim farqi shundaki, birisi ijtimoiy (hissiyot), ikkinchisi esa (emotsiya) individual, xususiy ahamiyat kasb etadi.
His-tuyg'ularning kechishi subyekt alohida his etayotgan psixik holat sifatida gavdalanadi. Bunda biron-bir narsani idrok etish va tushunish, biron-bir narsa to'g'risida bilib olish idrok etilayotgan, tushunib olinayotgan, ma'lum yoki noma'lum narsalarga nisbatan shaxsiy munosabat bilan birgalikda ro'y beradi. Ana shu hollarning barchasida his-tuyg'ularning boshdan kechirilishi xususida, kishining alohida emotsional holati haqida gapiriladi. Shu bilan birga, his- tuyg'ularning kechishi o'z rivojlanishiga ega bo'lgan joriy va o'zgarib turadigan psixik jarayondir. His-tuyg'uni boshdan kechirishning turli shakllari - emotsiya, affekt, kayfiyat, kuchli hayajonlanish (stress holati) ehtiros va nihoyat, tor ma'nodagi his-tuyg'ular kishi xulq-atvorini tartibga solib turadi. Bilishning jonli manbai bo'lib, odamlar o'rtasidagi murakkab va ko'p qirrali munosabatlarning ifodasi hisoblanadi.
Kishi uchun subyektiv hisoblangan his-tuyg'ular uning ehtiyojlari qondirilish jarayoni qanday kechayotganligining belgisi sifatida na- moyon bo'ladi.
His-tuyg'ular voqelikni aks ettirishning o'ziga xos shakllaridan biridir. Agar bilish jarayonlarida narsalar va voqelikdagi hodisalar aks etsa, his-tuyg'ularda esa subyektning o'ziga xos ehtiyojlari bilan qo'shilib, o'zi bilib olayotgan va o'zgartirayotgan narsalarga va voqelikka nisbatan uning munosabati aks etadi.
Emotsiyalar tashqi ko'rinishga xosligi va muvaqqat xususiyatga ega ekanligi bilan hissiyotdan farqlanadi. Shuni aytib o'tish joizki, hissiyot hayvonot olamiga xos kechinma emas, u aql-zakovat subyekti sanalmish hazrati insongagina xos, xolos. Chunki empatik (hamdard- lik) his-tuyg'ular shaxsning mukammallik bosqichiga ko'tarilishiga kafolat negizidir. Ehtiyojlarning qondirilishi yoki qondirilmasligi kishida turli xil shakldagi o'ziga xos kechinmalarni: emotsiyalarni, affektlar (emotsio- nal buhronlar)ni, kayfiyatlarni, kuchli hayajonlanish (stress holat- lari)ni va his-tuyg'ularni hosil qiladi. Emotsiyalar. Emotsional jarayonlar, holatlar yoki tor ma'noda emotsiyalar emotsional kechinmalarning o'ziga xos jihatga ega shakl- laridan biridir. Emotsiya u yoki bu hissiyotni insonning bevosita kechirishidan iborat. Masalan, shaxsning musiqani sevishi emotsiyani vujudga keltirmaydi, balki buning uchun musiqani eshitish, ijrochi mahoratiga tasanno aytish, undan hayajonlanish yoki asar ijrosi yoq- masa, g'azabli emotsional kechinma hosil bo'lishi ijobiy yoki salbiy emotsiya deyiladi.
Iroda haqida tushuncha Insoniyat ijtimoiy tarixiy taraqqiyotning yirik namoyandalari ijodi va faoliyatiga taalluqli ma'lumotlar, qarorga kelish namunalari ular- ning ijtimoiy psixologik qiyofalarini aks ettirish imkoniyatiga egadir. Masalan, buyuk sarkarda Amir Temurning «Kuch adolatdadir» degan hikmati, Alisher Navoiyning «Zanjirband sher-yengaman der» xitobi, Cho'lponning «Xalq dengizdir, xalq to'lqindir, xalq kuchdir» cha- qirig'i shular jumlasidandir. Ular javobgarlikni yuksak his etgan holda, o'z xalqining xohish- irodasini ifoda qilib, qat'iy irodaviy xatti-harakatlarni amalga oshir- ganlar. Shu bilan birga, ular o'zlarining ma'naviy, ruhiy qiyofalarini chuqur va ko'p yoqlama ochib berishga musharraf bo'lganlar. Ijtimoiy tarixiy sahifalarimizda, yaqin o'tmishimizda va istiqlol davrida ko'p- lab vatandoshlarimiz irodaviy xatti-harakatlarning namunaviy ko'ri- nishlarini namoyish qilganlar, bular rasmiy manbalarda va badiiy adabiyotlarda keng ko'lamda yoritilgan.
Insonga tug'ilishdan beriladigan tabiiy mayllardan, aqliy va axlo- qiy imkoniyatlardan unumli foydalanmasdan turib, yuksak ma'na- viyatli, farosatli, ijodiy izlanuvchan shaxslarni voyaga yetkazib bo'lmaydi. Xuddi shu boisdan insonni bolaligidan tortib to ijtimoiyla- shuviga qadar davr oralig'ida o'zini o'zi boshqarish usullari, vositalari bilan tanishtirish qat'iyatlilikni vujudga keltiradi. Odatda, iroda insonning o'z xulqi va faoliyatini ongli ravishda boshqarishi sifatida baholanadi, maqsadga yo'naltirilgan xatti-harakat va xulq-atvorning amalga oshishida tashqi, ichki qiyinchiliklarni yengib o'tishi tariqasida ta'riflanadi. Yoshlarning irodasi, eng avvalo, shaxsning ijtimoiy faolligida, mehnat faoliyatida, ijtimoiy tajribasida va ta'lim jarayonida namoyon bo'ladi. Borliqni aks ettirish, faoliyatni muayyan yo'nalishda tashkil qi- lish, muammolar yechimini egallash yuzasidan ma'lum bir qarorga kelish, uni amalga oshirish jarayonida qiyinchiliklarni yengish hara- katlar yordami bilan ro'yobga chiqadi. Turli ehtiyojlar (shaxsiy, jamoaviy, tabiiy, madaniy, moddiy, ma'naviy) tufayli vujudga kela- digan, maqsadga yo'nalganlik xususiyatini kasb etadigan shaxsning faolligi o'zining tuzilishi, shakli rang-barang bo'lgan sa'y-harakatlar yordami bilan tabiat, jamiyat tarkiblarini maqsadga muvofiq kelma- ganligi sababli qayta quradi, takomillashtiradi, ezgu niyatga xizmat qildirishga bo'ysundiradi.
Ehtiyoj, motiv, qiziqish, anglashilmagan, anglashilgan mayllar ne- gizidan kelib chiqadigan barcha ko'rinishdagi harakatlar o'zlarining yuzaga kelishiga ko'ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy turkumlarga ajratiladi. Odatda psixologiyada ixtiyorsiz harakatlar anglanilgan yoki yetarli darajada anglanmagan istak, xohish, tilak, mayl, ustanovka va shu kabilarning ichki turtki ta'sirida paydo bo'lishi natijasida ro'yobga chiqadi. Mazkur istak va uning boshqa shakllari impulsiv (lotincha impulsus - ixtiyorsiz qo'zg'alish ma'nosini anglatadi) xususiyatga ega bo'lib, inson anglamaganligi uchun ma'lum obyektga qaratish yuzasi- dan rejalashtirilmagan, hatto ko'zda tutilmagan bo'ladi. Insonning favquloddagi vaziyatda yuzaga keladigan sarosimalik affekti, dahshat, hayajonlanish, ajablanish, shubhalanish va shunga o'xshash boshqa mohiyatli, har xil shakldagi xatti-harakatlari ixtiyor- siz turkumdagilarga yorqin misoldir. Undagi atamalar ma'nosi, aks etish imkoniyati bundan oldingi hissiyot to'g'risidagi ma'lumotlarda keng ko'lamda bayon qilingan. Boshqa kategoriyaga taalluqli harakatlar ixtiyoriy harakatlar deb nomlanib, ular maqsad ko'zlash, maqsadni anglashni va uni amalga oshirishni ta'minlovchi operatsiyalar, usullar va vositalarni shaxs o'z miyasida tasavvur qilishni, samaradorligini taxminan baholashni taqozo etadi. O'zining mohiyati bilan tafovutlanib turuvchi ixtiyoriy harakatlarning alohida guruhini irodaviy harakatlar deb ataluvchi turkum tashkil qiladi.
Psixologik ma'lumotlarga asoslangan holda, ularga quyidagicha ta'rif berish mumkin: maqsadga erishish yo'lida uchraydigan qarama- qarshiliklarni bartaraf qilish jarayonida zo'r berish bilan uyg'unlash- gan, muayyan maqsadga yo'naltirilgan ongli harakatlar irodaviy harakatlar deyiladi.
Odamlar tevarak atrofdagi narsalar va hodisalarni bilib oladilar hamda o'zlarining shaxsiy ehtiyojlarini va ular mansub bo'lgan ja- miyat ehtiyojlarini qondirish jarayonida uni qayta o'zgartirishga qara- tilgan faoliyatda ularga nisbatan his-tuyg'uni boshdan kechiradilar. Iroda har doim boshqa psixik jarayonlar bilan uzviy bog'liqdir. Iroda kishining o'z oldiga qo'ygan maqsadlariga erishishda qiyin- chiliklarni yengib o'tishga qaratilgan faoliyati, xulq-atvorini ongli ra- vishda tashkil qilishi va o'zini o'zi boshqarishidir. Iroda shaxs faolligining alohida shakli, uning xulq-atvorini tashkil etishning u tomonidan qo'yilgan maqsad bilan belgilanadigan alohida turidir. Iroda tabiat qonunlarini egallab olgan va shu tariqa uni o'z ehtiyojlariga ko'ra o'zgartirish imkoniyatiga ega bo'lgan kishining mehnat faoliyatida paydo bo'ladi.

Iroda xakida tushuncha

• Tabiiy va madaniy, moddiy va ma'naviy extiyojlar tufayli yuzaga kеladigan va maqsadga muofiklik haraktеrini kasb etadigan shaxs aktivligi turli harakatlarda amalga oshiriladi. Oila shu harakatlar yordamida odam tеvarak atrofdagi olamni qayta o`zgartiradi. Manna shu harakatlarning xammasi ixtiyorsiz va ixtiyoriy harakatlardan iborat ikki katеgoriyaga bo`linishi mumkin.

Iroda akti va uning strukturasi

• Ixtiyorsiz harakatlar anglashilmagan yoki еtarli darajada anglanmagan mustaqqil (mayllar, kursatmalar vash u kabilar)ning paydo bo`lishi natijasida amalgan oshiriladilar. Bilan aql impulsiv haraktеrga ega bo`lib, ularning aniq rеjasi bo`lmaydi. Odamning sarosimalik affеkti, daxshat, ajalanish va shuning kabi boshka xolatdagi xatti harakatlari ixtiyorsiz harakatlarga misol bo`la oladi.