Sezgi va idrok haqida umumiy tasavvurlar reja

3.3.Idrokda ob'ekt va fon

Idrokning o’ziga xos xususiyatlaridan biri idrok jarayoniga butun psixik hayot mazmunining (ya'ni butun ma'naviy boyligining) ta'sir etishidir. Yuqorida aytilganidek, idrok jarayoni odamning turmush tajribasi bilan bog’liq ekan, binobarin, idrok jarayoniga bilim boyligi odamning ishonch, e'tiqodlari, dunyoqarashi, qiziqish va ehtiyojlari hamda kasbi ta'sir qiladi. Psixologiyada idrok

jarayoniga odamning butun ma'naviy hayot boyligini ta'sir etishini appersepsiya deb yuritiladi. Appersepsiya - idrok jarayonini shaxsning oldingi bilimlari, shaxsiy va ijtimoiy tajribalari, qiziqishlari, motivasiyasi, ehtiyojlari va odatlari, umuman ruhiy hayotining barcha mazmuni bilan belgilanishidir. Appersepsiya hodisasi tufayli odamlar o’zaro idrokining mazmuni bilan bir-birlaridan muayyan darajada tafovutlanadilar, ya'ni ular aynan bir xil narsani uzining bilimi, saviyasi, nuqtai nazari, dunyoqarashi va ijtimoiy kelib chiqishiga asoslangan holda turlicha idrok qiladilar hamda aks ettiradilar. Masalan, daladagi gullab turgan paxtani oddiy bir talaba bilan tajribali agronom idrok qiladigan bo’lsa, albatta, ularning idroklari, ya'ni paxtani aks ettirishlari juda katta farq bo’ladi. Talaba shunchaki, odatdagi oddiy bir paxta sifatida aks ettirsa, agronom paxtaning qanday navi, taraqqiyotning qaysi bosqichda ekanligi, taxminan qancha hosil berishi va shu kabilar bilan birga chuqur hamda juda to’la idrok etadi. Pedagogik va psixologik bilimlarga ega bo’lgan tarbiyachi bilan bunday bilimlardan mutlaqo xabarsiz bo’lgan oddiy bir onaning bolalaridagi turli extiyojlar va harakatlarni idrok qilishlari o’rtasida keskin farq mavjud. Masalan, ildiz tushunchasini bolalar o’simliklarning moddiy asosi sifatida, matematiklar sonlarning ildizi ko’rinishida, ijtimoiy nuqtai-nazardan qarindosh-urug’chilik shaklida ko’z oldiga keltiradilar. Appersepsiya tushunchasi ba'zi hollarda idrokning aniqligi, to’liqligi, ravshanligi, predmetliligi, tanlovchanlik kabi sifatlarning ma'nosi o’rnida qo’llanilgan. Psixologik nazariyalariga ko’ra, appersepsiya hodisasi barqaror va vaqtincha (muvaqqat) deb yuritiluvchi ikki turga ajratiladi. Barqaror appersepsiya hodisasi shaxsning dunyoqarashi, qat'iy maslagi,
motivasiyasi, qiziqishi, bilim saviyasi, madaniy darajasi, xulq-atvori, ma'naviyati va kasbiy tayyorgarligiga bog’liq bo’lib, u o’ta murakkab tuzilishga egadir. Muvaqqat (vaqtincha) appersepsiya turi esa shaxsning faqat idrok qilishi jarayonidagi emosional holatiga, ya'ni uning kayfiyati, ruhlanishi, shijoati, stress, affekt ko’rinishidagi his-tuyg’ularida, ularning sur'ati, davomiyligi tizimida o’z ifodasini topadi.
Idrok xususiyatining yana bir o’ziga xos xususiyati uning konstantligidir. Idrokning konstantligi deganda biz idrok qilishdan ongimizda hosil bo’lgan obrazning real voqelikdagi bizga ta'sir etib turgan narsaning tabiiy holatiga har jihatdan mos bo’lishini tushunamiz.⁷ Ma'lumki, narsalarning hajmi (katta yoki kichikligi) shu narsalarni qanday masofadan (uzokdan yoki yaqindan) idrok qilayotganimizga qarab o’zgarib turadi. Lekin shunday bo’lsa ham idrok qilishdan hosil bo’lgan narsalarning ongimizdagi obrazlari hamma vaqt shu narsaning tabiiy holatiga mos bo’ladi, masalan, katta yo’lda ketayotib, uzoqdan gugurt qutichasidek kichkina bo’lib kelayotgan avtobusni ko’rib, "kichkinagina avtobus" kelyapti demaymiz. Uzoqdagi avtobusni idrok qilishda ongimizda hosil bo’lgan obraz avtobusning real hajmiga teng bo’ladi. Yoki tepamizdan katta balandlikda uchib ketayotgan hozirgi zamon yirik passajir samolyotlarini ko’rib, kichkina samolyotchalar uchib ketishayapti, deb aytmaymiz. Biroq shu narsani aytish kerakki, idrokning konstantligi hususiyati ham odamning turmush tajribasi bilan bog’liqdir. Chunonchi, umrida hech qachon hozirgi zamon katta passajir samolyotlarini ko’rmagan odam baland uchib ketayotgan samolyotni idrok qilib, uning real hajmini (qanchalik kattaligini) tasavvur eta olmaydi.
Ko’rishda masofa, rang, shakl, hajm konstantliklari ro’y beradi. qalamni 20 va 1sm masofadan idrok qilish, doskani 1 va 10 m masofadan idrokqilish, oq qog’oz yoki quyoshda, xona ichida, koridorda ham oq idrok qilinadi. Konstantlik hodisasida odam narsalarni ko’z shuur pardasiga tushgan suratiga aynan muvofiq ko’rmaydi, balki ular haqiqatdan qanday mavjud bo’lsa, shunday ko’radi. Bu kishining tajribasi, ommaviy faoliyati jarayonida vujudga keladi. Atrofimizdagi dunyo, uning ob'ektlari va hodisalari, sezgi organlariga ta'sir qilib, bizga ularning shakli, rangi, hidi haqida ma'lumot yuboradi. Ushbu ma'lumotni tahlil qilib, biz atrofdagi dunyoning ushbu ob'ektlari va hodisalari haqida tasavvur hosil qilamiz, boshqacha qilib aytganda, uni idrok etamiz. Shunday qilib, idrok - bu atrofimizdagi dunyodan oladigan sezgilar to'plami. Ushbu hislar orqali biz ob'ektlar va hodisalarni idrok etamiz, atrofimizdagi dunyoni bilib olamiz.
To'g'ri, aniqroq aytganda, idrok shunchaki biron bir narsadan oladigan sezgilar yig'indisi emas. Idrok-bu o'tmishdagi tajribalarni, fikrlash, his-tuyg'ular, his-tuyg'ular ishiga asoslangan murakkab jarayon. Bu bizning sezgilarimizga ta'sir qiladigan ob'ektiv voqelik ob'ekti yoki hodisasining hissiy aksidir. Biror narsani idrok etish orqali biz idrok etayotgan narsa ma'lum bir ob'ektning xususiyatlari yoki fazilatlari ekanligini tushunamiz. Biz ushbu mavzu o'zimizga ta'sir qiladigan ta'sirlarning manbai ekanligini tushunamiz. Shuning uchun, idrok etishda, bizga ta'sir qiladigan va ushbu ob'ektning tasvirini yaratadigan ob'ektning xususiyatlari, chunki biz bu xususiyatlarni ob'ektga bog'laymiz. Shunday qilib, idrok voqelikni bilish shakliga aylanadi.
Idrok murakkab aqliy jarayon deb ham ataladi, chunki idrok etilayotgan ob'ekt yoki hodisaning har bir qismi hech bo'lmaganda ma'lum darajada, lekin bu idrok nima, qanday boshqa narsalar yoki hodisalar bilan o'ralganligiga bog'liq. Shuning uchun, idrok etishda ob'ektning haqiqiy qiyofasini buzishi mumkin bo'lgan turli xil illuziyalar paydo bo'lishi mumkin. Shunday qilib, ko'pincha biz ob'ektning kattaligi illyuziyasiga duch kelamiz, agar u bizga u bilan o'ralgan narsaga qarab kichikroq yoki kattaroq bo'lib tuyulsa. Xuddi shu narsa parallel yoki parallel bo'lmagan chiziqlar illyuziyasida ham sodir bo'ladi. Shunday qilib, ob'ektni ob'ektiv idrok etish uchun uni idrok etishning barcha shartlarini, uning atrofini, qismlarining o'zaro ta'sirini hisobga olish kerak.
Agar sensatsiya bizga mavzuning u yoki bu xususiyati to'g'risida bilim bersa, unda idrok bizga ushbu sezgilardan tashkil topgan yaxlit tasvirni taklif qiladi. Ammo biz allaqachon bilamizki, idrok sezgilarning oddiy yig'indisi emas, u bu sezgilar o'rtasidagi ba'zi bir o'zaro ta'sirga, ob'ekt yoki hodisaning turli tarkibiy qismlarining fazilatlari va xususiyatlarining o'zaro bog'liqligiga asoslanadi.
Shunday qilib, idrok ma'lum bir tuzilishga ega. Idrokda uni tashkil etuvchi operatsiyaning to'rt turini ajratish odatiy holdir: aniqlash, farqlash, aniqlash va aniqlash.
Aniqlash va farqlash sezgi harakatlarini, ya'ni hissiy ma'lumotni qabul qiladigan, aks ettiradigan va o'zgartiradigan, uni ob'ektning yaxlit tasviriga aylantiradigan harakatlarni anglatadi.
Aniqlash-bu idrok etishning ruhiy jarayonining birinchi operatsiyasi. Ushbu bosqichda odam faqat biron bir ob'ekt yoki hodisa tomonidan unga ta'sir qilish mavjudligini aniqlay oladi.
Diskriminatsiya operatsiyasi deb ataladigan ikkinchi bosqichda mavzuda ma'lum belgilar ajratiladi. Diskriminatsiya natijasi-bu mavzu-standartning idrok obrazining shakllanishi.
Standartning tasviri shakllanganda, identifikatsiya qilish harakatini amalga oshirish mumkin bo'ladi. Identifikatsiya harakatlariga quyidagi ikkita operatsiya kiradi - identifikatsiya va identifikatsiya.
Identifikatsiya operatsiyasi bosqichida idrok etilgan ob'ekt insonga allaqachon ma'lum bo'lgan namunalardan biri bilan taqqoslanadi.
Tanib olish bosqichida idrok etilgan ob'ekt inson tomonidan ilgari qabul qilingan ob'ektlarning ma'lum bir sinfiga tasniflanadi, ya'ni ob'ekt toifalarga bo'linadi.
Shunday qilib, aytish mumkinki, idrok ob'ekt yoki hodisaning asosiy muhim xususiyatlarini birlashtirishni va ularni o'tmishdagi tajribalar bilan taqqoslashni talab qiladi, ya'ni "idrok etish jarayoni miyaning yaxlit tasvirni sintez qilish uchun murakkab analitik-sintetik faoliyatidir".
Idrokning asosi hali ham hissiyotga asoslanganligi sababli, sezgi, idrok qanday analizatorlarning idrokda ishtirok etishiga bog'liq. Shuning uchun vizual, eshitish, teginish, hidlash, ta'mni idrok etish ajralib turadi. Albatta, har qanday idrokni sof shaklda kamdan-kam uchratish mumkin, chunki u odatda birlashtiriladi va bir nechta turli xil sifat sezgilarining kombinatsiyasi natijasida yuzaga keladi.
Ba'zi psixologlar fazoviy, vaqtinchalik va harakatni idrok etish kabi idrok turlarini ajratib ko'rsatishadi.


XULOSA
Organizmda dastlabki aks ettirishning vujudga kelishi tirik tananing ichki va tashqi stimullarining javob reaktsiyasiga anlab munosabatda bo`lish manbaidan kelib chiquvchi sezkanuvchanlikdan boshlanadi.
Bu psixikaga bo`lgan aks ettirishning sodda ko`rinishi bo`lib, u organiq dunyoni rivojlanish jarayonida sezuvchanlik qobiliyatiga ega bo`lgani tufayli sezgi vazifasini bajaruvchi birlamchi psixologik obrazlar paydo bo`la boshlaydi, ular organizm harakati ehtiyojini, fazoviy chamalash maqsadini amalga oshirish uchun xizmat qiladi.
Hayvоnlarga mansub shakllarda ta’sirlanuvchanlikning yangi turi - sеzuvchanlik paydо bo`ladi. A. N. Lеоntеvning gipоtеzasiga ko`ra, sеzuvchanlik «gеnеtik jihatdan qaraganda, muhitning оrganizmni bоshqa ta’sirоtlar bilan bоg’lоvchi, оrganizmni muhitda mo`ljal оlishiga yordam bеruvchi, signal bеruvchilik vazifasini o`tоvchi ta’sirlarga javоb ta’siridan bo`lak narsa emas. Insоn оngining хayvоn psiхikasidan asоsiy farqini quyidagilarda ko`rish mumkin:
1.Insоn хayvоnlardan farq qilib o`z faоliyatining bo`lajak natijasini оldindan kura оlishi mumkin. Bundan tashqari, kishi o`z ishini оldindan rеjalashtiradi, uni bajarish uchun eng оsоn yul, usullarni tanlaydi.
Agar хayvоnlar atrоfdagi muхitga оngsiz ravishda maslashsalar, insоn esa o`z eхtiyojini Ko`prоq darajada qоndirish uchun muхitga оngli, rеjali ravishda mоslashadi. Bu mоslashish mехnat jarayoni оrqali bo`ladi.
2.Insоn shuning uchun o`z faоliyatini rеjalashtiradiki, оldindan kura biladiki, chunki u nutqka egadir. Uning nutqka ega bo`lishi хayvоnlardan ajratib turuvchi ikkinchi muхim farqidir. Dоimо boshqalar bilan munоsabatda bo`lish, kitоb o`qish, ishlab chikarish madaniyati bilan tanishish, tехnikani egallash tufayli insоn o`z оngini bоyitib, ustirib bоradi.
3.Insоnning хayvоnlardan yana bir muхim farqi shuki, u u jamiyat ichida, jamоa ichida yashaydi. Jamiyatda yashamasdan, jamоa a’zоlari bilan munоsabatda bo`lmasdan turib insоn shaхsi shakllanmaydi.
Insоnning оngi mехnat jarayonida, yangi-yangi mехnat kurоllarini yasash prоo`еssida usib bоradi.
Хulоsa qilganimizda, psiхоlоgiya insоn va хayvоnga хоs bo`lgan psiхik jarayonlarni, ularning paydо bo`lish yullarini va rivоjlanish хususiyatlarini o`rganadigan fandir. Psiхika esa bоsh miya va nеrv sistеmasining maхsulidir. U dоim usib, rivоjlanib bоradi. Psiхikaning eng yuksak shakli оng bo`lib, u faqat insоnlarga хоsdir. Sezgi a’zolari insoning eng asosiy sezishi uchun hizmat qiluvchi vositalar hisoblanadi.Biz biror bir sezgi organimizsiz bu hayotdan to’liqligicha rohat olib yashay olmaymiz missol uchun ko’rish sezgisini oladigan bo’lsak inson bu dunyoni turli hil ranglarda ko’radi.Agar insonda ko’rish Sezgisini yo’qotsa bu dunyoni ranglarini anglay olmaydi bu narsani tasavur qilishning o’zi insonda vahima tuyg’usini uyg’otadi.Yana oddiygina tam bilish sezgisining yo’qolishi insoni bu dunyoda lazzat olib istemol qilayotgan taomlarining mazzasini sezmay qolishiga sabab bo’ladi,bu insonga turli xil fizologik zararlarni ham keltirib chiqaradi yani misol uchun bilmasdan issiq choyni ichib yuborishi yoki issiq taomlarni istemol qilib qoyishi mumkin yoki judda achchiq bo’lgan narsalarni istemol qilib qoyishi mumkin buning barchasi inson organlari uchun salbiy tasir ko’rsatadi shuning uchun biz barcha sezgi a’zolarimizga etiborli bo’lishimiz kerak bunda zarar keltirishi mumkin bo’lgan odatlardan inson o’zini asrashi lozim deb bilaman.