baycan filıalmın Lüğətlər İn stitu tu tərəfindən çap edilmiş bu lüğə-
tin red ak to ru akadem ik H .H üseynov olm uşdur. «Azərbaycanca-
rusca lüğət»də 17 m inə qədər baş söz vardır. Baş sözlər əlifba sıra-
sında, başqa sözlərlə, xüsusən köm əkçi fellərlə işlənən sözlər isə
əsas sözün yuvasm da verilmişdir. L eksikoqrafık və leksikoloji ba-
xım m dan onda oJan bütün ciddi n ö q sanlara baxm ayaraq, bu lüğət
nisbətən çoxlu söz əhatə edən kütləvi azərbaycanca-rusca lüğət ya-
ratm aq sahəsində ilk təşəbbüsdür. Lüğətin ən yaxşı cəhəti bir də
ondan ib arətdir ki, A zərbaycan dilinin ən çox işlənən frazeologiya-
sım göstərm ək üçün edilən təşəbbüsdür. Lüğətdə misallara və fra-
zeologiyaya geniş yer verilm işdir [217, 308].
B ununla belə, lüğətə daxil edilən sözlərin seçilməsində müəyyən
prinsipin, habelə q ram m atik izah və sözlərin işlənmə dairəsini və
sərhədini müəyyənləşdirəcək üslubi işarələrin olm am ası onu ciddı
m ənada n o rm ativ lüğət kimi qəbul etm əyə im kan vermir. Belə gö-
rünür ki, sözləri lüğətə daxil edərkən tərtibçilər m üasir və klassik
A zərbaycan dilini, habelə bədii və elmi dilimizin leksikasmı əks
etdirən müəyyən b ir kartotekaya isnad etməmişlər. Bu lüğətin ən
zəif cəhətidir. B una görə də bir çox a k tu a l sözlər kənarda qaldığı
halda, lüğətə bir sıra dialekt, məhəlli, loru sözlərin və arxaizmlərin
düşməsi heç də təəccüblü deyildir [217, 308].
Bu dövrün ən sanballı leksikoqrafik əsəri 1940- 1946-cı ıllərdə
H .H üseynovun redaktəsi ilə çıxmış dördcildlik «Rusca-azərbay-
canca lüğət»dir. Lüğət o dövrdəkı rus dilinin leksikasını çox geniş
əks ctdirərək, 90 m indən artıq sözü əhatə edir.
Ikıdilli lüğətçiliyin, xüsusilə rusca-türkdilli lüğətlərin elmi prin-
siplərinin işlənməmiş olması, habelə lüğətçilik məsələlərinə dair heç
bir nəzəri işin olm am ası, əlbəttə, bu lüğətin də quruluşuna təsir
etm əyə bilməzdi.
Lakin bu n a baxm ayaraq göstərilən lüğət Azərbaycan lüğətçi-
liyinin inkişafı tarixində yeni və yüksək bir pillə təşkil edir. Eyni
zam anda bu lüğət, ümumiyyətlə, izahlı lüğət elementlərinə malik
böyük, həm də m ükəm məl rusca millı lüğətlər yaratm aq sahəsində
ilk təcrübə idi. M əlum olduğu kimi, bu lüğət 1948-ci ildə SSRİ
Dövlət m ükafatm a layiq görülmüşdü.
Bu böyük və çox əhəmiyyətli dördcildlik «Rusca-azərbaycanca
lüğət» D .N .U şak o v u n lüğəti əsasm da yaradılm ışdır. Əlbəttə. bu
lüğət rus dilini öyrənənlərə köm ək etməklə bərabər, müxtəlif clm
sahələrinə, ictimai-siyasi və bədii ədəbiyyata dair müxtəlif əsərlə-
rin tərcüməçilərinin də stolüstü kitabı olm uşdur.
Bu soraq-m əlum at nəşrinin m üsbət cəhətləri ilə bərabər nöq-
sanları da vardır.
İlk növbədə belə bir nöqsan nəzərə çarpır ki, lüğətçilər rus söz-
lərinin m ənalarını vermək üçün ana dilimizin söz ehtiyatından lazı-
m m ca istifadə etməmışlər. Digər tərəfdən, dördcildlik «Rusca-azər-
b aycanca lüğət»də sözlərin üslubi və qram m atik xarakteristikası
cəhətdən vəziyyət qeyri-qənaətbəxşdir. İsimlərin tək, ya cəm olma-
sını, cinsini göstərən işarələrdən başqa, lüğətdə heç bir üslubi. qram-
m atik ışarə yoxdur, həmçinin sözlərin, onların m ənalarının tərcümə.
fo rm a və üsullarım göstərən əyani m aterial və misallar da verilmə-
m işdir. Bu lüğətdə bir sıra digər qüsurlar da vardır [217, 31].
Bu əhəmiyyətli lüğətdən əvvəl «R usca-azərbaycanca lüğət»in
bircildliyi də M .İ.Ağabəyov, M.S.Babayev, H.Ə.Bakıxanov, H.C.Qa-
farov, M .Ə .K ərim ov, S.D .M əlikov, Y .A .M irbabayev, M .Ə .M ura-
dov. R .M .N urullayev, Ə .H .O rucov və H .N .H üseynov tərəfm dən
tərtib edilmiş və 1941-ci ildə 652 səhifə həcm ində çap olunm uşdur.
Y uxarıda haqq m d a danışdığım ız dördcildlik «Rusca-azərbaycanca
lüğət»in (1940-1946-cı illər) birinci cildi (A - Z hərlləri) çox sayda
m üəllitlər
-
M .S.Babayev,
H .Ə .B akıxanov,
H .C .Q afarov.
Ə .Ə .Ə bdürrəhim ov, C.Ə.Əzizov, Il.Ə .Ə lizadə, A.Ə.Əfəndiyev,
M .K am il,
M .Ə .K əıim ov,
Y .A .M irbabayev,
M .Ə .M uradov,
R .M .N urullayev, R .K .H üseynov, H .N .IIüseynov və H.Q.Şərifov
tərəfindən tərtib edilmişdir.
' «R usca-azərbaycanca lüğət»in ikinci cildi (İ
N hərlləri) də
akad. II.H üseynovun redaktorluğu ilə 1941-ci ildo 782 səhitə həc-
m ində nəşr edilmişdir. Bu cildi Ə .İ.A bbasov, Z.H .Abdullayev,
M.S.Babayev, II.Ə .Bakıxanov, X.II.Vəzirov, H.C.Qafarov, Ə.Ə.Əb-
dürrəhim ov,
M .Y .Ə hm ədov,
Ə .C .Y olçinski,
R.M .Y üzbaşov.
Y .A .M iıbabayev, M .Ə .M uradov, R .M .N urullayev, Ə .H .O rucov,
V.I-Lıcıoğlu, H .N .H üseynov tərtib etmişlər. Dördcildliyin III cildi,
O - P hərflərini əhatə edir. 1022 səhifə həcmində olan bu lüğət
1943-cü ildə keçmiş SSRİ EA A zərbaycan Filialının nəşriyyatında
çap olunm uşdur. Bu cildin tərtibində H .Ə .Bakıxanov, Ə .Ə .Ə bdür-
rəhim ov, Y .A .M ırbabayev, R .M .N urullayev, Ə .H .O rucov və
FI.N .IIüseynov iştirak etm işlər [1 9 2 ,10].
\
«R usca-azərbaycanca lüğət»in IV cildi R - Y hərflərini əks et-
dırır. 1946-cı ildə çap edılmiş bu cildi H .Ə .Bakıxanov, Y .M irbaba-
43