SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
qoşun hissəsi gəldi [31, s. 62]. Kalbalı xanın, Ədib bəyin, Abbasqulıı bəy Şadlinskinin başçılığı ilə yerli azərbaycanlılar crməni qııldur dəstələrinə layiqli cavab verdilər və İrəvanın 8 km-liyinə qədər çatdılar [30, s. 274]. Türkiyə milli azadlıq hərəkatının liderləri Antantanın işğalçılıq planlarına qarşı mübarizədə yeganə müttəfıq Sovet Rusiyasını görür və onunla yaxınlaşmağa can atırdı. Sovet Rusiyası ilə Türkiyə arasında əlaqənin, ancaq Naxçıvan ərazisi vasitəsi ilə mümkiin olacağını başa düşən Mustafa Kamal hökuməti Azərbaycanda bolşevizmin hakimiyyətə gəlməsində maraqlı olmuş, XI Ordıı ilə sıx əlaqə yaradılmışdı. 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti devrildi və bolşeviklər hakimiyyətə gəlməklə Şiırıali Azərbaycan sovetləşdirildi. Aprel çevrilişindən sonra Ermənistan hökuməti bildirdi ki, əgər Azərbaycan Şərur-Dərələyəz qəzasından və Naxçıvan rayonundan imtina edərsə, o da Qarabağ və Zəngəzurun Azərbaycana birləşdirilməsinə razılıq verər. Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri N.Nərimanov bu təklifı rədd edərək, Culfa və Naxçıvanın sovet qoşunları tərəfindən dərhal tutulmasmı və Azərbaycana birləşdirilməsini təkidlə tələb edirdi. Erməni basqınlarından cana doymuş yerli əhali 1920-ci ilin iyulunda məktubla N.Nərimanova və Q.Orconikidzeyə müraciəl etdi. Məktubda deyilirdi: “Yerli əhali öz qüvvəsi ilə daşnaklardan müdafiə olunur, Qırmızı ordunun köməyi ilə bizim diyarı azad etməyi və Azərbaycanla birləşdirməyi təırıin etınəyi təvəqqe edirik” [22, s. 252]. Beləliklə, iyulun 28-də Naxçıvanda sovet hakimiyyətinin qurulması ilə Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikası elan edildi və respublikanın ali hakimiyyət orqanı - Naxçıvan İnqilab Komitəsi (M.Bektaşov, A.Qədimov, A.Bağırov, F.Mahmudbəyov, Q.Babayev, Q.Əsgərov, N.Nəcəfov) yaradıldı. Avqustun 10-da Naxçıvan İnqilab Komitəsi Azərbaycan SSR XKS-in sədri N.Nərimanova göndərdiyi məktubda deyilirdi: “Naxçıvan camaatının çox böyük əksəriyyətinin qərarı ilə Naxçıvan diyarı özünü Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının aynlmaz tərkib hissəsi hesab etmişdir” [20, v. 3]. 1920-ci ilin oktyabrında G.Əsgərov Naxçıvan İnqilab Komitəsinin sədri təyin olunur və 10 şöbə yaradılır. Bu dövrdə Sovet Rusiyası yenə ikili siyasət yeridirdi. Bir tərəfdən erməni daşnak qüvvələri ilə müharibə aparır, digər tərəfdən isə onlarla danışıq aparırdı. Məhz Sovet Rusiyasımn təşəbbüsü ilə 1920- ci il avqustun 10-da daşnak Ermənistanı ilə barışıq sazişi imzalandı [2, v. 171-172]. Sazişə görə tərəflər hərbi əməliyyatları dayandırmalı, erməni qoşunları Şahtaxtı-Xok-Əznəbürd-Sultanlı, daha sonra Küküdən şimala və Bazarçaydan qərbə uzanan demarkasıya xəttində dayanmalı, sovet qoşunları isə Qarabağ, Zəngəzur və Naxçıvanı tutmalı idilər. Gümrü-Şahtaxtı-Culfa dəmiryolundan ermənilər qeyri- hərbi məqsədlər üçün istifadə edə bilərdilər. Beləliklə, Azərbaycanın iştirakı olmadan onun torpaqlarının məsələsi müzakirə olunur, Ermənistanla danışıqlarda Sovet Rusiyası onun adından çıxış edirdi. Erməni tərəfi Dərələyəz, Zəngəzur, Ordubad, Şərur, Şahtaxtı ərazilərinə basqınlar edir, onları tutmağa çalışırdı. Türk və sovet qoşunları ilk dəfə olaraq ermənilərə qarşı birgə döyüşə girdi və daşnakları məğlub etdilər. 1920-ci ilin noyabr-dekabr aylarında bütün Şərur qəzası ermənilərdən təmizləndi [32, s. 264]. 1920-ci il dekabrın 2-də Gümrüdə Türkiyə ilə Ermənistanın daşnak hökuməti arasında müqavilə imzalandı. Müqavilənin ikinci və on ikinci maddələri bilavasitə Naxçıvanla bağlı idi. İkinci maddəyə görə Naxçıvanın ərazisi və statusu aşağıdakı şəkildə müəyyənləşdirilirdi: Kükü dağı - Həməsür dağı Qurdqulaq kəndi - Saat dağı - Arpaçay evləri - Gömürlü dağı - Saray bulağı - Ararat stansiyası - Araz çayı - Aşağı Qarasu çayının töküldüyü ycrdən keçən zolağın cənubundakı (Naxçıvan, Şahtaxtı, Şərur) ərazisinə, daha sonra refcrcndumla təyin olunacaq idarə formasına və bu idarənin əhatə edəcəyi torpaqlara Ermənistamn müdaxilə etməyəcəyi, bu ərazidə hələlik Türkiyənin himayəsində yerli idarə yaradılması nəzərdə tutulmuşdu. On ikinci maddəyə görə isə Türkiyə Şərur- Şalıtaxtı-Naxçıvan-Culfa yolu və İran-Maku-Ermonistan tran z it yolıınun tohliikosizliyino tominat vcrirdi [3, v. 86; 27, s. 4-5]. Çox qoribo idi ki, Naxçıvanda olan bolşevik ordıısu Erm ənistanla miiharibə apardığı halda, həırı də onlarla siyasi və diplom atik damşıqları davaırı etdirirdi. Bu danışıqlarda Azərbaycanın miibahisəsiz torpaqlarının Ermənistana verilməsi mosoləsi m üzakirə olunurdu. Bunu bilən Nəriman Nərimanov Leııinə göndərdiyi məktubda yazırdı: “Dəhşətli vəziyyət yaranmışdır. M ərkəz Gürcüstanın və Ermənistanın müstəqilliyini. Azərbaycanın istiqlaliyyətini tanımış, lakin eyni zamanda lıəmin m ərkəz Azərbaycanın tamamilə mübahisəsiz ərazilərini Ermonistana verir...” [21, v.l; 39, s. 103]. Sovet Rusiyası Ermənistanı öz tərəfıno çokmok, öz nüfuz dairəsinə almaq üçün Azərbaycanm əzəli torpaqları olan Naxçıvan və Zəngəzuru Erırıənistana verməyi planlaşdırırdı. Bıı yolla həm də Ermənistanı sovetləşdirmək istəyirdi. Sovet Rusiyasının Azərbaycanın bu bölgəsinə dair planlarını İ.Stalinin 1920-ci ilin noyabrın 9-da Bakıdakı çıxışında dediyi bu sözlor do təsdiqləyir: “Əgər Zəngəzur və Naxçıvanın kimə məxsus olmasını bilmək istəyirlərsə, onları Ermənistanın indiki hökumotino vennək olmaz, orada sovet hökuməti yaranarsa vermək olar” [15, v. 30]. İ.Stalinin bu fikri özünü çox gözlətmədi. 1920-ci il noyabrın 29-da Ermənistanda sovct hakimiyyəti qurulduqdan dorhal sonra Azərbaycan torpaqlarının Ermənistana verilmosi istiqaınətində konkret addımlar atılmağa başlandı. Ermənistamn bolşeviklərin nəzaroti altına kcymosi ilo olaqodar Azərbaycan Hərbi İnqilab Koıuitosi I dekabr 1920-ci ildo bəyanatla çıxış etdi [35, v. 6]. HİK-in sədri N.Norimanovun iınzası ilo yayılan bəyanat Rusiyanm diqtosi ilo yazılmışdı vo “ iki sovet rcspublikası arasında ərazi ınübahisolərinin” Azorbaycamn milli monafelərinə zidd şəkildo holl edilmosino yönolmişdi. Boyanatda deyilirdi: “ ...Bundan sonra heç bir orazi osrlor boyu qonşu olan iki xalqın qanının tökülınosino səbob ola bilmoz. Zongozur vo Naxçıvan qozaları Sovct Erınonistanının ayrılmaz hissosidir. Dağlıq Qarabağın zəhmətkeş kəndlilərinə iso öz müqəddəratını təyin etmək hüququ verilir” [35, v. 6]. Q.Orconikidze dekabrın 2-də Azərbaycan torpaqlarının Ermənistana verilməsi barədə Rusiya rəhbərliyinə məlumat verir və həmin gün RSFSR ilə Sovet Ermənistanı arasında bu bəyanatı “bəşəriyyət tarixində nümunəsi olmayan mühüm əhəmiyyətli tarixi akt “ adlandırır. Həmin gün RSFSR ilə Sovet Ermənistanı arasında səkkiz maddədən ibarət Gümrü sazişi imzalanır. Həmin sazişin üçüncü maddəsində göstərilirdi ki, Rusiya Sovet hökuməti Ermənistanın 1920-ci il oktyabrın 23-nə kimi sahib olduğu aşağıdakı ərazilərini - İrəvan quberniyasının, Qars vilayəti hissəsinin, Zəngəzur qəzasının, Qazax qəzası hissəsinin, Tiflis quberniyası hissəsinin “Sovet Erməni Respublikasımn” tərkibinə daxil olduğunu mübahisəsiz təsdiq edir [1, s. 63]. Bu məiumatdan xəbər tutan Naxçıvan əhalisi kəskin etirazlannı bildirir və buna yol verməyəcəklərini bəyan edirlər. Vəziyyətin gərginləşdiyini görən Azərbaycan rəhbərliyi Hərbi İnqilab Komitəsinin üzvü, Ədliyyə komissarı Behbud ağa Şahtaxtinskini dekabrın 15-də Naxçıvana göndərdi. B.Şahtaxtinski Naxçıvan şəhərində, Şərur və Ordubadda əhali ilə keçirdiyi görüşlərdə 1920-ci il 1 dekabr tarixli bəyanatı ilə əlaqədar əsil həqiqəti əhaliyə söyləməli oldu: “ Azərbaycan sizi torpağınızla birlikdə Ermənistana satıb, əgər mən Bakıda olsaydım, buna qəti surətdə razılıq verməzdim. Mən Azərbaycan İnqilab Komitəsinin üzvü kimi B.Vəlibəyovu vəzifəsindən azad edib, özümlə Bakıya aparacağam. Siz torpağınızla birlikdə öz müstəqilliyinizi saxlamaq istəyirsinizsə, burada istinad edə biləcəyiniz yeganə qüvvə Türkiyə qoşunlarıdır. Xalq bu qoşunların ətrafında sıx birləşməlidir. Sizin müstəqi 1 liyinizi və torpağımzı yalnız onlar qoruyacaqlar və sizi ağır fəlakətdən xilas edəcəklər” [36, v. 1]. B.Şahtaxtinskinin əhali ilə görüşləri və söhbətləri öz nəticəsini verir. Diyarın əhalisi Azərbaycanın himayəsi altında olmaqla Naxçıvanda müstəqil sovet respublikası yaradılmasını tələb edirlər. Naxçıvan əhalisinin qətiyyətli mövqeyi mərkəzin öz mövqeyini Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|