SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

Yaxın  Şərq və Cənubi  Qafqazın  ən  unikal,  ən  möhtoşom  abidolorindon 
biri  vo  bəlkə də  birincisi  hesab etmək  olar.
Əkbər Bədəlov 
(əbədəlov59@ mail.ru) 
AMEA  Arxeologiya  və  Etnoqrafiya  Institutu 
Antik dövr  arxeologiyası  şöbəsi
M EYDANTƏPƏDƏ ARXEOLOJI  TƏDQIQATLAR
AMEA  Arxeologiya  və  Etnoqrafıya  İnstitutunun  Antik  Naxçıvan 
arxeoloji  ekspedisiyasının  Meydantəpə  yaşayış  yerində  apardtğı 
tədqiqatlar  Azərbaycanm  qədim  dövlətlərindən  olan  Atropatenanın 
tarixini,.  iqtisadiyyatını  və  modəniyyətini  öyrənmək  baxımından 
mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  Eyni  zamanda  Naxçıvanın  antik 
tarixinin,  hələhk,  öyrənilməmiş  problemləri  çoxdur  və  əldə  olunan 
arxeoloji  tapıntılar  bu  problemlərin  bir  çoxunun  həllino  kömək 
edəcəkdir.  Meydantəpə  olduqca  əlverişli  coğrafı  mövqedə  - 
N axgvan  çayın  sol  sahilində,  “Cin  dərəsinin”  Naxçıvançayla 
birləşdiyi 
yerdə, 
hündürlüyü 
8-10 
m 
olan 
(Naxçıvançayın 
səviyyəsindən)  yastı  təpənin  üzərində  yerləşmişdir.  Yaşayış  yerinin 
ərazisi  2  ha-dan  artıqdır,  mədəni  təbəqənin  qalınlığt  2,0-2,5  m-dir. 
Arxeoloji  qazıntılar  zamanı  yaşayış  yerinin  şiınal  tərəfində  uzunluğu 
31  m.  Eni  1,5  m  olan  müdafiə  divarı  aşkar  edildi.  Müdafiə  divarı 
kontforslarla təmin  olunmuşdur.  Kontrforsların  uzunluğu  2ın.  Eni  iso 
60  sm-dir.  Müdafiə  divarı  yaşayış ycrini  hərtərəfdən  əhatə ctmişdir.
2013-cü  ildə  aparılan  arxcoloji  qazıntılar  noticəsindo  yaşayış 
yerindo  ilk  dofə  olaraq  sonətkarlıq  cmalatxanası  aşkar edildi.  Əvvolki 
illərdə  Meydantəpodə  aparılınış  arxeoloji  qazıntı  işləri  nəticosindo 
qala  divarı  ilə  paralcl  bir  neçə  yaşayış  evinin  divar  qalıqları  aşkar 
edilmişdi.  Həmin  yaşayış  evlərinin  əsas  tikililəri  narınqalanın 
içərisinə  doğru  davam  edirdi.  Ona  görə  də  antik  dövrə  aid  yaşayış cvi 
kompleksini  tam  tədqiq  ctmək,  tikililorin  mcınarlıq  üslubunu  vo 
təyinatını  müəyyən  etmək  üçün  qazıntı  sahosini  şimal  müdaflo 
divarmdan  cənuba  tərəf  davam  etdirməyi  qərara  aldıq.  Ycni 
götürülən  qazıntı  sahəsinin  cni  11  m,  uzunluğöu  21,2  m-dir.  Qazıntı 
sahəsinin  ölçülərinin  standart  olmaması  abidənin  üstündə,  keçən

---

əsrdə 
müxtəlif  obyektlərin 
salınması 
ilə 
bağlıdır. 
Yuxarıda 
Meydantəpə  yaşayış  yerinin  düz ortasından  salınan  Naxçıvan-Şahbuz 
avtomobil  yolunun  abidənin  mərkəzi  hissəsinin  dağıdılmasına  səbəb 
olduğunu  qeyd  etmişdik.  Bundan  başqa  abidənin  miixtəlif yerlərində 
bəzi  obyektlər  də  salınmışdır  ki,  onlar  da  abidənin  qismən 
dağılmasına  səbəb olmuşdur.  Bu  obyektlərdən  biri  yiiksək  gərginlikli 
elektrik  dirəyi,  digəri  isə  meteroloqların  qurduğu  ötürücü  aparatıdır. 
Yuxarıda  qeyd  olunan  obyektlər  2013-cü  il  qazıntılarının  düzgün 
kvadratlar üzrə  apanlmasına  mane  olduğundan  sahə  daha  çox  cənub- 
şərqə  tərəf genişləndirildi.
Qazıntı  sahəsinin cənub tərəfındə, 40 sm  dərinlikdə  eni  1,5  m  olan 
divar  aşkar  edildi.  Divar  çay  daşları  və  palçıqla  (gil  məhlulu  ilə) 
işlənmişdir.  Uzunluğu  16,4  m-dir.  Bu  divar  şimal  müdafıə  divarına 
paralel  yerləşir  və  onları  bir-birilə  eni  50  sm  olaıı  arkəsmə  divarlar 
birləşdirir  (Şəkil  1).  Keçən  ilki  qazıntı  mövsümündə  aşkar  etdiyimiz 
otaqlar da bu  arakəsmələrin  arasındadır.  Otaqların  tlivarları  1,3-1,5  m 
hündürlüyündə  salamat  qalmışdır.  Otaqları  bir-biı ilə  80  sm  enində 
qapı  yerləri  birləşdirir.  Qərbdən  birinci  otağın  cni  3,0  m,  ikinci  otağın 
eni  3,5  m,  üçüncü  otağın  eni  isə  5,1  m-dir.  Qazıntmın  cənub tərəfində 
aşkar  edilmiş,  eni  1,5  m  olan  divar  qədim  borpadan  əvvəlki  mədəni 
təbəqəyə  aiddir  (Şəkil  2).  Qazıntı  sahəsi  gcnişləndikcə  və  dərinə 
salındıqca  müxtəlif  dövrlərə  aid  tikili  qalıqlannın  nccə  yerləşdiyini 
aydın  şəkildə  izləmək  olur.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki.  qədim  bərpadan 
əvvəlki  dövrə  aid  tikililər  daha  keyfıyyətlə  işlənmişdir  (Şəkil  3). 
Qədiın  bərpa  vaxtı  əvvəlki  divarlardan  istifadə  olunsa  da  onların 
təyinatı  dəyişdirilınişdir.  Analoji  vəziyyət  əvvəlki  illərin  qazıntısı 
zamanı  da  izlənmişdi.  Belə  ki,  şimal  müdafiə  divarına  bitişik 
işlənıniş  tikililər  aşkar  olunsa  da  onların  təyinatım  ıniiəyyən  ctmək 
mümkün  olmamışdı.  Bəzi  tikililərin  yaşayış  ycrinin  müdafiə  sistemi 
ilə  heç  bir  əlaqəsi  yox  idi  və  əksinə,  bu  sistemi  pozurdıı.  Bclə 
tikililərə  müdafıə  divarına  bitişik  işlənmiş  pilləkəni,  maili  işlənmiş 
kanalı  və  kiçik  sahəli  otaqları  göstərınək  olar.
Bu  ilki  qazıntılar  vəziyyətə  nisbətən  aydınhq  gətirdi  və  qədim 
bərpadan  sonrakı  dövrə  aid  tikililərin  bir-birilə  əlaqədar  olduğunu 
göstərdi.
Yuxarıda təsvir  etdiyimiz,  eni  1,5  m  olan  divarın  şimal  tərəfı  daha 
çox  dağıntıya  məruz  qalmışdır.  Dağıntıuya  qədim  bərpadan  sonrakı 
dövrün  tikililəri  səbəb  olmuşdur.  Burada  2,8  m  uzunluğu,  1,8  m  eni 
olan  bir  sahədə  əhəhg  aşkar  edildi  (Şəkil  4).  Əhəng  qat-qat  (11  qat) 
tökülmüş  vəziyyətdədir. 
Əhəng 
qatlarının 
arasında 
3-5 
sm 
qalınlığında  torpaq  qatları  vardır  ki,  bu  da  qatların  eyni  vaxtda  deyil, 
müəyyən  zaman  keçdikdən  sonra  əmələ  gəldiyini  göstərir  (Şəlik  5). 
Əgər,  əhəng  buraya  saxlanmaq  üçün  tökülsəydi,  ətrafı  və  üstü  bağlı, 
yəni  balaca  otaq  kimi  bir  yer  olmalıydı.  Lakin,  əhəng  qatlarının 
dağınıq  şəkildə  aşkar edilməsi,  burada vaxtilə  istehsalla bağlı  hansısa 
bir prosesin  getdiyini  söyləməyə  əsas  verir.  Əhəng  qatlarından  1,2  m 
cənub  tərəfdə,  50-55  sm  dərinlikdə,  30X40  sm  ölçülərində  bir  tunel 
aşkar  edildi.  Tunel,  cənub-şərqə  tərəf  3m  uzanır  və  qazıntı 
sahəsindən  kənara  çıxır. 
Bu  tuneldə  əhəng  qalıqları 
aşkar 
edilmədiyindən  onun,  yuxarıda  təsvir  etdiyimiz  əhəng  qatları  ilə 
əlaqəsinin  olub-olmadığını  söyləmək  çətindir.  Lakin,  onların  eyni 
mədəni  təbəqədə yerləşdiklərini  və  eyni  dövrə  aid  olmaları  faktını  da 
nəzərə almaq  lazımdır.
Əhəng  qatlarından  1,3  m  cənub-qərb  tərəfdə  divar  qalığı  aşkar 
edildi.  Bu  divar  şərqə  tərəf 2,5  m  uzunluğunda  davam  cdir  və  kəsilir. 
Keçən  əsrdə  texnika  vasitəsilə  dağıdıldığ  aydın  görünür.  Divarın  eni 
1,1  m-dir.  Qərb  tərəfi  şimala  tərəf  112  sm  uzunluğunda  və  105  sm 
enində,  cənub  tərəfi  isə  40  sm  uzunluğunda  və  60  sm  cnində  salamat 
qalmışdır.  Bu  divar  əhəng  qatları  və  tuncllə  əlaqəsi  olmayan  hansısa 
bir tikilinin  qalığıdır.
Qazıntı  cənuba  tərəf  davam  etdirilərkən  qala  divarına  paralel 
üçüncü  bir  divar  aşkar  cdildi.  Bu  divar  da  əvvəl  təsvir  etdiyimiz 
divarlar  kimi  çay  daşı  və  palçıqla  işlənmişdir.  Uzunluğu  8,1  ın-dir, 
eni  hər yerdə  eyni  deyil.  Belə  ki,  qərb  tərəfdə  eni  70  sm,  şərq  tərəfdə 
isə  120  sm-dir.  Orta  hissəsindən  yuxarıda  təsvir  etdiyimiz  tunel  keçir 
və  bu  hissə  dağıdılmışdır.  Tunelin  keçdiyi  yerdə  divarın  cnində

---