2022 № 1 832
ADABIYOTLAR RO’YXATI VA MUHOKAMA . Ruboiy (arabcha –
to`rtlik) – Sharq mumtoz she`riyatida keng tarqalgan lirik janr, hazaj bahrining
axrab va axram shajaralarida yozilib, ko`proq a-a-b-a tarzida qofiyalanuvchi
mustaqil lirik asar.[1] Hazrat Navoiyni o`zbek adabiyotida ruboiy janrining
asoschisi desak mubolag`a bo`lmaydi. Lekin, 8-sinf adabiyot darsligida turkiy
adabiyotga birinchilarda bo’lib ruboiy janrini olib kirgan shoir sifatida Mavlono
Lutfiy ko`rsatilgan.[2.] Dilmurod Quronovning “Adabiyotshunoslik lug`ati”
kitobida esa Lutfiy to`rtliklari ramal bahrida yaratilganligi aytilgan.[B-261]
Demak,
Lutfiy
to`rtliklari
ruboiy
bo`la
olmaydi.
Chunki,
Yoqubjon
Is’hoqov:”Biror to`rtlikni ruboiy deb atash uchun unda tugal mazmun, ruboiy
shakli bo`lishidan tashqari ruboiy vazni ham bo`lishi kerak. To`rtlik qanchalik
chuqur ma`no va go`zal shaklga ega bo`lmasin, agar u ruboiyning maxsus vazniga
tushmasa, ruboiy bo`la olmaydi” – deydi.[3.] Bu haqda Navoiyning o`zi ham
yozgan edi: “Ruboiy vaznikim, oni “dubaytiy” va “tarona” ham derlar, hazaj
bahrining axram va axrabidan istixroj qilibdurlar va ul vaznedur asru xushoyanda
va nazmedur bag`oyat raboyanda”.[4.]Shuningdek Xondamir o`zining
“Makorimul-axloq” asarida: “Ko`rinishicha, ul hazratdan ilgari hech kim turkiy
tilda ruboiy aytmagan”[5.], – deya Navoiy haqida fikr bildiradi. Ushbu ilmiy
dalillarga asoslangan holda biz yuqoridagi fikrga keldik. Lekin Lutfiy to`rtliklari
o`zbek yozma adabiyotida klassik ruboiy janrining shakllanishida muhim bosqich
bo`lgan. Ammo, bu faktlar bilan “Navoiygacha ruboiy janrida hech kim ijod
qilmagan ekanda?” – degan fikrga kelish noto`g`ri, albatta. Ruboiy so`zining kelib
chiqishi arabcha bo`lsa-da, bu janr dastlab fors adabiyotida paydo bo’lgan.
Keyinchalik esa arab va turkiy adabiyotga ham ko`chgan. Fors adabiyotida bu janr
asoschisi sifatida Rudakiy ko`rsatiladi. Keyinchalik esa, Shahid Balxiy ijodida ham
ko`zga tashlangan. Turkiy adabiyotimizda ruboiy janrida xo’p va ko’p baytlari
bilan o’zbek adabiyotiga benazir hissa qo’shgan Navoiyning lirik merosi bilan
o’ziga xos o`rin egallaydi. Alisher Navoiyning turkona ruboiylarining 133 tasi
“Xazoyin ul-maoniy”ning birinchi devoni – “G`aroyib us-sig`ar”ga, “Badoye` ul-
ISSN: 2181-3337
SCIENCE AND INNOVATION INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL