Sanoat portlashlarning tasnifi. Portlash vaqtida

Portlash vaqtida portlovchi moddaning bir turdan boshqa turga o’tish shakli. 
Portlash vaqtida portlovchi moddaning bir turdan boshqa turga o’tish
shakllariga quyidagilar kiradi: termik kuyib yemirilish, yonish va detonatsiya.
Termik kuyib yemirilish portlovchi moddalarni ularning alangalanish
haroratidan past haroratda qizdirganda kuzatiladi. Agar portlovchi moddaga
berilayotgan issiqlik miqdori undan ajralib chiqayotgan issiqlik miqdoridan katta
bo’lsa, portlovchi modda harorati ortib borishi natijasida reaksiyaning tezlashishi
kuzatiladi. Natijada issiqlik portlashini keltirib chiqaradi. Termik kuyib yemirish
hodisasi portlovchi moddalarni omborlarda saqlashda hisobga olinadi.
Yonish. Portlovchi moddalarni ularning alangalanish haroratidan yuqori
haroratda qizdirganda kuzatilib, nisbatan kichik tezlikda ( sekundiga bir necha mm
dan bir necha sm gacha) kechib reaksiya portlovchi modda alangalangan qismidan
ajralib chiqayotgan issiqlik hisobiga uning boshqa qismlariga uzatiladi. Yonish
tashqi muhitga bog’liq ( bosim va harorat).
Detonatsiya. Detonatsiyaning yonishdan farqi katta tezlikda kechadi va
tashqi muhitga deyarli bog’liq emas. Yonish va detonatsiya oralig’idagi hodisa
portlab yonish deyiladi. Portlab yonishning o’ziga xos xususiyati reaksiya
tezligining o’zgarib turishidir. Ma’lum sharoitlarda termik kuyib yonish yonuvchi
detonatsiyaga aylanishi mumkin.
Portlashning bajargan ishi. 
Portlovchi modda portlaganda ajralib chiqadigan issiqlik hajm o’zgarmas bo’lganda va hech qanday tashqi ish bajarmaganda uning umumiy energiyasini tavsiflaydi. Bunda ajralib chiqqan issiqlikning mexanik ishga aylanishi yetarlicha miqdorda yo’qotilishlar bilan kechadi. Portlash vaqtida portlovchi moddaning kimyoviy reaksiyaga kirishishi ham to’liq bo’lmaydi.
Portlashning to’liq issiqlik energiyasi deganda portlovchi modda portlash energiyasidan kimyoviy yo’qotilishlarni ayirmasi tushuniladi.Ushbu energiya ham issiqlik (termodinamik) yo’qotilishlar hisobiga to’liq mexanik ishga sarflanmaydi.
Portlashning bajargan ishini portlash mahsulotlarining atmosfera bosimigacha adiabatik kengayishi sifatida qarash mumkin.
Portlash mahsulotlarining atmosfera bosimigacha kengayishida bajarilgan ish portlashning to’liq ideal ishini (kJ/kg) tavsiflaydi va I.M. Chelsov formulasi bo’yicha quyidagicha hisoblanadi:
bunda Q – portlovchi modda potensial energiyasi (to’liq issiqlik energiyasi), kJ/kg;
V1 va V2– boshlang’ich va oxirgi solishtirma hajmlar,m3/kg;
- adiabat ko’rsatgichi bo’lib, bosim va hajm o’zgarmas bo’lganda issiqlik sig’imlari nisbatiga teng.
Formuladagi solishtirma hajmlar nisbati o’rniga portlashda hosil bo’ladigan gazlarning boshlang’ich р1 va ushbu gazlar A ishni bajargandan keyingi р2 bosimlar nisbatini qo’ysak, quyidagiga ega bo’lamiz:
Portlashning to’liq bajargan ishi PM potensial energiyasiga teng bo’lmaydi,
chunki portlash vaqtida portlash energiyasining kimyoviy va termodinamik
yo’qotilishlari kuzatiladi. Kimyoviy yo’qotilishlar portlash vaqtida PM zaryadining
to’liq reaksiyaga kirishmasligi bilan izohlanadi (odatda PM zaryadining yuqori
qismi reaksiyaga kirishishga ulgurmaydi). Termodinamik yo’qotilishlarni
quyidagicha izohlash mumkin: portlashdan so’ng hosil bo’ladigan portlash
mahsulotlari va portlash natijasida maydalangan tog’ jinslari qizib turgan bo’ladi,
ya’ni o’zida qoldiq energiyani saqlab qoladi.
Odatda portlash issiqlik energiyasining mexanik ishga aylanishi 40-60% dan
oshmaydi. Portlashning FIK i portlash energiyasining 15% i dan oshmaydi.
Atmosfera havosida zarbli to’lqin hosil qilish uchun portlashni amalga
oshirilganda portlash enrgiyasining 85% i to’lqinga o’tishi va qolgan 15% i
yo’qotilishi kuzatilgan. Portlash vaqtida energiya balansi professor A.F.Belyayev
tomonidan ishlab chiqilgan sxema asosida o’rganiladi. 
Portlashning to’liq issiqlik energiyasi deb portlashning portlash
energiyasidan kimyoviy yo’qotilishlar ayirmasiga aytiladi. Portlashning to’liq
bajargan ishi deb, portlashning to’liq issiqlik energiyasidan issiqlik yo’qotilishlar
va atrof muhitni qizdirishga issiqlik yo’qotilishlar ayirmasiga aytiladi. Portlashning
foydali mexanik ishlari deb, portlashning to’liq bajargan ishidan portlashning 
foydasiz mexanik ishlari ayirmasiga aytiladi.
portlashning FIKi bo’lib, uning qiymati 10-20% gacha.
Tadqiqot ishlarining ko’rsatishicha portlash vaqtida ajralib chiqadigan
issiqlik energiyasining 14-17% i tog’ jinsi massivini maydalashga, 3-6%i
maydalangan tog’ jinslarini uloqtirishga sarflanadi.
Portlash vaqtida portlash energiyasining maksimal foydalanish uchun PM
zaryadi konstruksiyasini o’zgartirish, yangi zaboyka turlarini ishlab chiqish, 1ta
seriyada ulangan zaryadlarni ma’lum ketma-ketlikda portlatish talab etiladi.