ŞAHİN ƏHMƏdov

 
39 
Бу щалда озоносфер гцтбцндян озон ахыны башламалы вя 60 – 
70
0
  ъ.е. даиряси  хяттиндя  йыьылмалыдыр.  Анъаг  беля  бир  баланс 
йохдур. 
Озонун  цмуми  мигдары  башга  ен  даиряляриндя  дя  хейли 
азалмышдыр.  1983  –ъц  илдя  онун  орта  иллик  мигдары  Йер 
кцрясинин  щяр  йериндя  сон  30  илдя  апарылан  юлчцлярин  орта 
гиймятиня  нязярян  4%  ашаьы  дцшмцшдцр.  Бу  1982  –ъи  илин 
апрелиндя Мехсикада Ел-Чичон вулканынын эцълц пцсэцрмяси 
нятиъясиндя  баш  вермишдир.  Бир  илдян  сонра  тяркибиндя  хлор, 
щидроэен  вя  щидроксил  олан  бу  газлар  бцтцн  йер  атмосфери 
бойунъа  сяпялянмишдир.  1984  –ъц  илдя  озонун мигдары орта 
гиймятиня  чатмышдыр.  Лакин  1985  –ъи  илдян  озонун 
мигдарынын  гейри-тропик  йерлярдя  илдя  0,5  –  1,0%,  бащар 
вахты  ися  2  –  4%  азалмасы  мцшащидя  олунмушдур.  Беля 
азалманын сябяби ахыра кими мялум дейил. Лакин дяйишмянин 
йаваш 
сцрятля 
эетмяси 
атмосферя 
атылан 
щалоэен 
карбощидроэенлярин 
артмасы 
вя 
стратосфердя 
хлор 
бирляшмяляринин олмасы иля баьлыдыр. 
Озонун  стратосфердя  азалмасы  иля  йанашы,  онун  Йерин 
ашаьы  тропосфериндя  йяни  йер  сятщиндя  1  –  1,5  км 
щцндцрлцкдяки мигдарынын артмасы мцшащидя олунуб. 
 
  
2.5.  Atmosfer  çirkləndiricilərinin  təsnifatı  və 
çirklənmə mənbələri
 
  
Çirkləndirici  maddələrin  ətraf  mühitə  təsiri  lektruksiya  
(parçalanma) məhsullarının xüsusiyyətlərinin fiziki və kimyəvi 
xassələrindən,  onların  ətraf  mühitdə  olan  tullantılarının 
qatılığından  asılıdır.  Atmosferdə  çirkləndiricinin  yayılma 
miqyasını  müəyyən  edən  əsas  parametr  onun  atmosferdə 
mövcud olmadığının vaxtıdır. Buradan çirkləndirici maddələrin 
tullantılarının  yaxud  çirkləndiricilərin  özlərinin  üç  tipə 
bölünməsi ortalığa çıxır. 

---

 
40 
  qlobal  miqyasda  çirkləndiricilərə  gətirib  çıxaran-atılma 
yerindən  asılı  olmayan  qlobal  miqyasda  ətraf  mühitdə 
yayılmağa 
malik 
olan 
(karbon 
qazı) 
freonlar, 
parçalanma  müddəti  (aydan  çox  radionuklidlər), 
atmosferdə  uzun  zaman  mövcud  olan  (aylar,  yaxud 
illər) tullantı maddələri; 
  regional  miqyasda  çirkləndirmələrə  gətirib  çıxaran 
(region  bir  neçə  dövlətin  ərazisini  əhatə  edə  bilər)  – 
regionun  çirklənməsinə  gətirib  çıxaran,  atmosferdə 
məhdud  zaman  mövcud  olan  (adətən  bir  neçə  sutka) 
tullantı  maddələri  (kükürd  və  azot  oksidi,  pestisidlər, 
ağır metallar). Onların region həddindən çıxandan sonra 
qatılığı  sürətlə  azalır,  lakin  hər  tərəfdə  izləmə 
miqdarında müşahidə olunur. 
  lokal  miqyasda  çirklənmələrə  gətirib  çıxaran  (nisbətən 
kiçik  ərazidə)  –  atmosferdə  az  zaman  mövcud  olan 
maddə  tullantıları  (kobuddispersli  aerozollar,  sulfid 
turşusu və digər maddələlr və s.) 
 
Atmosferi  çirkləndirən  2  növ  mənbə  mövcuddur:  təbii 
və antropogen mənbələr. 
 
Kosmik  toz  Yerin  atmosferində  yanmış  meteoritlərin 
qalıqlarından  əmələ  gəlir.  Hər  il  Yer  üzərinə  2...5  mln.t. 
kosmik toz düşür. Təbii tozda həmçinin yer atmosferinin tərkib 
hissəsidir.  O,  havada  mövcud  ən  xırda  bərk  olan  asılmış, 
zərrəciklərdən  10
-6
....10
-5
  radiuslu  və  orta    radiuslu  5·10
-6
m 
olan konvensasiya nüvəsindən ibarətdir.  
 
Təbii  tozun  hissəcikləri  üzvi  və  qeyri-üzvi  mənşəlidir. 
Aşağıda baş vermiş təbii vəziyyətlər nəticəsində əmələ gəlir: 
  dağ  sürüşməsi  və  torpaqların  dağılması  və 
aşması; 
  vulkan püskürmələri; 
  meşə, çöl və torf yanğınları; 
  dəniz səthindən buxarlanmalar. 

---

 
41 
Atmosferin  aşağı  qatlarını  tozla  çirkləndirən 
mənbələr arasında xüsusi olaraq susuz səhraları və gölləri qeyd 
etmək  lazımdır.  Atmosferdə  olan  toz  su  buxarlarının 
konvensasiyasına  və  yağıntıların  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olur.  
Həmçinin  birbaşa  günəş  radiasiyasını  udur  və  canlı 
orqanizmləri günəş şüalanmasından mühafizə edir.  
Maddələrin  bioloji  parçalanması  hidrogen  sulfidi, 
amiakın, karbohidrogenlərin, azot oksidlərinin, karbon oksid və 
dioksidlərin  və  s.  əmələ  gəlməsinə  və  atmosferə    külli 
miqdarda  artmasına  gətirib  çıxarır.  Təbii  və  antropogen 
mənbələrin  qüvvəsi  və  onların  atmosferin  bütövlüklə 
çirklənməsinə əlavə qoşulması bir çox tədqiqatların həmişə bir 
mənalı  nəticələnməyən  predmetidir.  Məsələn  il  ərzində 
vulkanlar  orta  hesabla  Yer  atmosferinə  30...150  metr  qaz  və 
30...300metr  kiçik  dirspersli  kül  tullayır,  halbuki  ABŞ-da  və 
SSRİ-də  stasionar  mənblərdən  il  ərzində  20...25  mln  t.  toz 
tullanırdı, 1980 ci  illərdə  isə dünya üzrə kükürdün antropogen 
tullantılarının miqdarı ildə 100 mln t. təşkil edirdi.  
Atmosferin 
antropogen 
çirklənməsinin 
əsas 
mənbəyi  sənaye,  kənd  təsərrüfatı  nəqliyyat  energetika    və  s. 
təşkil edir. Atmosferə təsir etmə antropogen birbaşa və qismən 
yaxud dolayı yolla. Qismi təsir – Atmosferin vəziyyətində əks 
olunan  ekoloji  tarazlığa  və  biosferin  digər  komponentlərinə 
insanın  pozucu    nəticəsidir.  Bura-böyük  sahələrdə  meşələrin 
məhdudlaşdırılması,  iri  məsafələrin  şumlanması,  iri  su 
hovuzlarının 
(anbarlarının) 
yaradılması; 
çayların 
axar 
istiqamətlərinin  dəyişdirilməsi;  meliorasiya  işləri;  açıq  üsulla 
faydalı  qazıntıların  hasil  edilməsi  aiddir.  Yer  səthinin 
əlamətləri və xüsusiyyətlərinin  dəyişməsi aşağıdakılara təsirini 
göstərir: 
Yer-atmosfer 
energetik 
sistemində 
mübadilə 
proseslərinə,    yer  səthinin  termik  xüsusiyyətlərinə  və  və 
bununla  əlaqədar  olan  atmosferə  istiliyin  verilməsinə,  səthin 
rütubət tərkibinə, hansı ki, dəyişdikdə planetin  səthi  ilə  zaman 

---