Reja: Yerning shakli va uning quyosh tizimida tutgan o`rni

Mutloq vaqt (mln yil)
Tirik organizmlar taraqqiyotining muhim bosqichlari
Kaynazoy	Antropogen	0-1	Yerda hayot taraqqiyotining to’rtlamchi davri. Insoniyat taraqqiyoti.
	Neogen	1-25	Uchlamchi davr. Avstrolopeteklar
	Paleogen	25-70	Keng va igna bargli o’rmonlar. Maymunlar.
Mezazoy	Bo’r	70-140	Dinozavrlar qirilgan. Maymunsimonlar paydo bo’lgan.
	Yura	140-185	Dastlabki qushlar paydo bo’lgan.
	Trias	185-225	Masqarachi o’rmon qushlari paydo bo’lgan.
	Perm	225-270	Sudralib yuruvchilarning paydo bo’lishi.
	Karbon	270-320	Quruqlik umurtqalilarining paydo bo’lishi.
	Devon	320-400	Amfibiya,hashoratlar,qirqbo’g’inlar paydo bo’lgan
	Silur	400-420	Dengiz baliqlari,chayon va qirqoyoqlar paydo bo’lgan.
	Ordovik	420-4800	Zirhli baliqlar, dastlabki umurtqalilar paydo bo’lgan
	Kembriy	480-570	Quruqlik o’simliklari,bo’g’imoyoqlilar, igna tanlilar paydo bo’lgan.
Proterazoy	Siniy	570-1200	Ko’p hujayrali hayvonlar,zambrug’lar paydo bo’lgan.
	Yenisey	1200-1500	Ko’p hujayrali suv o’tlar paydo bo’lgan.
	Sayan	1500-1900	Hayot taraqqiyotining boshlanishi.
Arxey	Davrlarga ajratilmagan	1900-2700	Bir hujayrali suv o’tlar va bakteriyalar paydo bo’lgan.
Katarxey	Davrlarga ajratilmagan	2700-3500	Bakteriyalarga o’xshash bir hujayrali organizmlar paydo bo’lgan.

Geologlar keyingi vaqtlarga qadar ham hodisalardan qaysi biri oldinroq, qaysi biri keyinroq bo`lib o`tganligini aniq qayd qila olar edilar. Shuning uchun geologik sana (geoxronologiya) nisbiydir Yer po’stida tog jinslarining hamma qatlamlari guruhlarga, har bir grux sistemalarga, sistemalar esa bo`limlarga (seriyalarga)bo’linadi va hokazo. Bir guruhdagi tog’ jinslari qatlami hosil bo’lguncha o`tgan vaqtni era deb, sistema hosil bo’lguncha o`tgan vaqtni davr deb atashga kelishilgan. Kichikroq vaqt birliklari (tog’ jinslarining kichikroq komplekslari hosil bo`lgan kamroq vaqtlar) epoxa, asr deb ataladi va hokazo (bunda, masalan, asr epoxadan ko’ra kamroq davrni o’z ichiga oladi).
Absolyut geoxronologiya yaratish, ya'ni hodisalarning qancha vaqt davom etganligini absolyut vaqt birligida ifodalash uchun qilingan ko`pdan-ko`p harakatlar radioximiya metodi qo’llanilgandan keyingina real asosga ega bo`ldi. Bu sohadagi yutuqlar hali katta emas va nisbiy geologik sanani surib chiqara olmaydi (nisbiy geologik sana avvalgidek hukmrondir), lekin Yer po’sti tarixida vaqtning ba'zi bir umumiy miqdorlari hozirdanoq aniqlandi; bu era va davrlarning qancha vaqt davom etganligi haqida ma'lumot berishimizga va biron geologik era hozirgi zamondan necha million yil ilgari o`tganligini ko’rishimizga imkon berdi.
Jinslarning yoshini hisoblab chiqarishning radioximiya metodi shunga asoslanganki, minerallardagi radioaktiv elementlar o’z-o`zidan yemiriladi va yemirilish natijasida bir qancha oraliq mahsulotlar hosil qilib, muayyan vaqtdan so`ng radioaktiv bo`lmagan, boshqa barqaror elementlarga aylanadi. Masalan, uran qo’rg’oshini va toriy qo’rg’oshini, uran va toriyning yemirilishidan hosil bo`lgan so`nggi mahsulotlardir, kaliyning radioaktiv xili yemirilishi natijasida argon dosil bo`ladi va hokazo.
Yerning geologik yoshi, ya'ni Yer po’stidagi eng qadimgi otqindi jinslarning yoshi taxminan ikki milliard yil hisoblanadi. Yerning kosmogonik yoshi, ya'ni uning planeta shaklida tarkib topganligidan buyon o`tgan davr 5-6 milliard yil deb hisoblanadi.
5. Yer tuzilishi hamda taraqqiyotida bir butunlik, uyg’unlik, takrorlanish, zonallik va azonallik
Yer gallaktikadagi barcha jismlar bilan bog`liq, holatda harakatda bo’ladi. Yerdagi ko`p hodisalar magnit maydonlari, havoning ionlashishi, atmosferada yuz beradigan fizik va kimyoviy hodisalar, atmosferaga koinotdan kirib keladigan nurlar va zarralar ta'sirida paydo bo`ladi. 1909-yilda rus olimi V.I.Vernadskiy Yerning fizik va kimyoviy evolyusiyasi ustida tadqiqotlar olib borgan hamda dastlab, yer o’ta sovuq, bo`lganligi, keyinchalik esa radioaktiv elementlar atomlari ta'sirida qizigan, bu esa suv bug’lari va gazlarning paydo bo`lishiga sabab bo`lgan, degan xulosaga kelgan.
1915-yilda nemis geofizigi A.Vegener qit'alarning paydo bo`lishi to`g`risida suz yuritib, karbon davrida Pangeey (grekcha "Butun yer") nomli yagona quruqlik bo`lganligini, keyinchalik u ikki quruqlikka, ya'ni Lavraziya va Gondvanaga ajralib ketganini; 135 million yil ilgari Afrika Janubiy Amerikadan ajralganligini, 85 million yil muqaddam Shimoliy Amerika Evropadan ajralganligini, 40 million yil ilgari esa Hind quruqligi Osiyo bilan tutashganligini va natijada Tibet Ximoloy tizmalari paydo bo`lganligini bashorat qilgan.
Zonallik landshaft qobig’ining eng harakterli struktura xususiyatidir. Zonallikning asosiy sabablari - Yerning shakli va Yerning quyoshga nisbatan tutgan holatidir. Quyoshdan keladigan nur energiyasi zonalar hosil qilinganligidan temperatura, bug’lanish va bulutlar, yog’inlar, barik relef va shamollar, iqlim, nurash va tuproq, hosil bo’lish jarayonlari, gidrografik tarmoqlari tavsifi, o’simlik va boshqalar zona-zona bo`lib tarqalgan. Quruqlik va dengizlarning bir tekisda taqsimlanmaganligi, sovuq, va iliq, oqimlarning mavjudligi va yer relefining xilma-xilligi zonalarning joylashishini buzadi.
Dokuchayev zonallikni yerni yuzasida ko’ramiz, yerning ichki qismida zonallik kuzatilmaydi. Yerning tebranishi, zilzila, bulqon otilishi, tog’ning burmalanishi hodisalari azonal hodisalardir. Azonal hodisalar yerning ichki qismidagi harakatlarga bog’liq.