Reja I. Kirish II. Asosiy qism
Yüklə 374,97 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
podsholigi tashkil topgan. Uning tarkibiga Baqtriya, So‘g‘diyona, Marg‘iyona, Parkana (Farg‘ona) kirgan. Yunon-Baqtriya davridagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzum haqida manbalarda batafsil ma’lumotlar saqlanib qolmagan. Jumladan, jamiyatda quldorlar, erkin jamoatchi dehqonlar, qaram kishilarning turli tabaqalari hamda qullar bo‘lganligi, shaharlar sonining o‘sib borganligi, siyosiy va iqtisodiy markazlar kengayib, hunarmandchilik rivojlanganligi haqida ma’lumotlargina mavjud. Yunon-Baqtriya podsholigining davlat apparati unchalik katta, murakkab va markazlashgan emas edi. Butun hokimiyat podsho qo‘lida to‘plangan bo‘lib, ko‘pchilik hollarda uning o‘g‘li ham podsho hisoblangan. Butun mamlakat satrapliklarga bo‘lingan edi. «Milinda-Panxa» (II asr) asarida ko‘rsatilishicha Yunon-Baqtriya davlatining Hindiston qismida yuqori harbiy boshliq, birinchi vazir, bosh sudya, xazina boshlig‘i, tantanali soyabon va qilichni ko‘tarib yuruvchilar haqida ma’lumot bor. Mazkur asarda «qishloq hokimi»ning vakolatlari haqida ma’siy va iqtisodiy markazlarning kengayishi, hunarmandchilikning jadal rivojlanganligi, qishloq hokimi qishloq ahlini jarchilar orqali o‘z huzuriga chaqirib turishi va uning chaqirig‘iga xonadon egasi yoki oila boshlig‘i yetib kelishi shartligi, cho‘rilar, qullar, xizmatkorlar, dehqonlar kelmasligi haqida ma’lumotlar bor. Parfyanlar podsholigining mustaqil davlat sifatida tashkil topishi va rivojlanishida Arshakiylar sulolasi vakillari hal qiluvchi rol o‘ynagan. Ushbu podsholikda o‘rnatilgan tartibga ko‘ra, davlat boshlig‘i albatta arshakiylar xonadonidan bo‘lishi shart hisoblangan. Shu bilan birga davlat boshqaruvida ikki kengash: qabila zodagonlari va kohinlar kengashlarining o‘rni katta bo‘lgan. Chunonchi, yangi hukmdor xuddi shu ikki kengash ishtirokida saylangan. Albatta, 1 N. A. Abdurahimova, M. Isakova, Z. M. Suleymonova – Davlat muassasalari tarixi. Toshkent. 2007. 74-b 9 bunda marhum hukmdorning vasiyati e’tiborga olingan. Boshqacha aytganda, taxtga vorislik bir sulola ichida kechsada, ammo muayyan tartib bo‘lmagan, ya’ni o‘tgan hukmdor o‘rnini uning o‘g‘li yo ukasi, yo bo‘lmasa Arshakiylar sulolasining bironbir namoyandasi egallashi mumkin bo‘lgan. Aftidan, bu masalada kengashlarning mavqei kuchli bo‘lib kelgan. Buni shundan ham bilib olish mumkinki, tarixiy hujjatlarga ko‘ra mazkur ikki kengash oliy hukmdorni taxtdan chetlatishga qodir hisoblangan. Arshakiylar saltanatni mulklarga (satrapiyalarga) bo‘lib idora etganlar. Shu bilan birga, barcha mulklar mavqei bir xilda bo‘lmaganini ta’kidlash lozim. Chunonchi, Girkaniya, Seyiston (Sakiston) yarim mustaqil mulk sifatida o‘z pullarini zarb etib kelganlar. Miloddan avvalgi II asrga kelib Markaziy Osiyo xalqlari tarixida siyosiy beqarorlik davri boshlanadi. Bu asrda Yunon-Baqtriya podsholigidan So‘g‘diyona ajralib chiqdi. Marg‘iyona parfyanlar tomonidan bosib olindi. Keyinchalik O‘rta Osiyo hududida Xorazm davlati bilan chegaradosh bo‘lgan Toxariston davlati tashkil topdi. Bu davlat ham keyinchalik kichik-kichik podsholiklarga bo‘linib ketdi. O‘sha vaqtlarda Xorazm davlati takribiga Xorazm, So‘g‘diyona va Choch (Toshkent) kirardi. Toxariston davlati tuzilishi va uni boshqarish shakli va ushbu davlatning markaziy va mahalliy organlari haqidagi ma’lumotlar bizgacha to‘lig‘icha yetib kelmaganligi sababli Azamat Ziyoning bu haqdagi fikr- mulohazalari bilan cheklanishimizga to‘g‘ri keladi. U shunday deb yozadi: «Toxariston boshqaruvi masalasiga kelsak, shimoldan kirib kelgan toharlar (yuechjilar) hamda mahalliy mavqedor doiralar faoliyati beshta siyosiy xonadon nomi bilan bog‘liq ekanligini ta’kidlab o‘tmoq kerak». Xitoylik mualliflarning fikricha, ular quyidagilardan iborat bo‘lgan: «Xyumi, Shuanmi, Guyshuan (Kushon), Xeytun, Gaofu. Ularning har biri ustidan turuvchi sardor yabg‘u (jabg‘u) unvoniga ega bo‘lib, har bir yabg‘u o‘z qarorgohida o‘tirgan. Masalan, Hyumi sardori (hokimi) Homo shahrida, Shuanmi hokimi Shuanmida, Guyshuan hokimi Xotzoda, Xeytun hokimi Gaofuda turgan. Aftidan, biron-bir xonadon ikkinchisining ustidan hukmronlik qilish imkoniga ega bo‘lmagan. Chjan Syanning «Daxya (Baqtriya) aslida oliy hukmdorga ega emas, har bir shaharning o‘z hokimi bor» qabilidagi guvohliklari shu xulosaga olib keladi. Fikrimizcha, Xitoy manabalarida tilga olingan «har bir shahar» mavjud besh siyosiy sulola boshliqlarining qarorgohlarini anglatishi kerak. Shu bilan birga, bu besh mulk (sulola) yuechjilarga qaram, yuechjilarning poytaxti esa Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan kabi ta’kidlarni ham e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi. Fikrimizcha, yuechjilar (toxarlar) keyingi davrdagi eftaliylar, chingiziylarga o‘xshab o‘lkani chetdan turib boshqarganlar. Buni tasdiqlovchi ma’lumotlarni xitoy manbalarida ham uchratish mumkin. Jumladan, katta yuechji aslida ko‘chmanchi davlat. Aholi mol-holi bilan bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib yuradi, urf-odatlari xunlarnikiga o‘xshash bo‘lganligi haqida ma’lumotlar keltiriladi. |