Zehin və Məntiq
İkinci mərhələ: məchulun növü.
Məchulu məluma çevirmək
istəyindən sonra mütləq məchulım növü aydmiaşmalıdır, yoxsa
onu məluma çevirmək mümkün deyil. Yəni məchulun hansı eknlə
və hansı sahə Uə bağh olduğu aydınlaşdırılmalıdır.
Üçüncü mərhələ: hərəkət.
Yəni zehnin məsələni həll
etməkdən ötrü münasib məlumatlar seçmək üçün ana məlumatlar
məkaruna daxil olması. Hər bir sahə ilə bağh məlumatlar beyində
qrup şəklində toplandığmdan, zehin müvafiq qrupa daxü
olmalıdır.
Dördüncü mərhələ: axtarış.
Bu mərhələ zehnin ən çətin
keçdiyi mərhələdir. Çünki məchul üçün hər məlumatı seçmək
olmaz. Saysız zehni məlumatlar arasmdan münasib məlumat
seçilməlidir. Məchulla, onu həll etmək üçün seçilən məlumatlar
arasmda uyğunluq olmalıdır. Bu uyğunluğu düzgün seçməmək,
nəticənin yanhş olmasma səbəb olur. Bəzən zehin bu mərhələdə
saatlar və günlər keçirir. Bəzən də bımu bir anda başa vurur. Bu da
məchulun növündən, zehnin gücündən və s. amillərdən asılı olur.
Beşinci mərhələ: qruplaşdırma.
Zehnin məlumatlar məka-
nmdan xaric olaraq, həmin məlumatları qruplaşdırıb nəticəyə
çatması.
Misal: "Aləm əzəhdir, yoxsa sonra yaramb?" Bu məchul
yuxarıda dediyimiz dörd təfəkkür formasmdan dördüncüsü ilə
bağlıdır. Yəni təfəkkürün "əqli nəticə" formasıdır. Bu suala uyğun
olaraq, zehnin yuxarıdakı beş mərhələli hərəkətinə baxaq:
Birinci mərhələdə bu sual bizim üçün məchuldursa, onu
məluma çevirmək istəyəcəyik. Bımdan sonra ikinci mərhələdə bu
suahn hansı elmə aid olduğımu aydınlaşdırırıq və əqli elmlərlə
bağlı olduğunu görürük. Üçüncü mərhələdə sualımız əq-
təəssübkeşlik və s. üzündən alim kimi göstərir. Bu da sonrakı mərhələlərin icrasının
qarşısını alır, yəni belə insan üçün məsələ həll olunmadan həll olunmuş kimi qəbul olunur
(Diqqət).
41
Məntiq ____________________________________________________________
li sual olduğundan, aydındır ki, zehnimizdə əqli elmlərlə bağlı
məlumatlar ön plana keçir və zehin bu məlumatlar məkanma daxil
olur. Dördüncü mərhələdə zehnimiz bu sualı cavablandırmaq üçün
daxil olduğu məlumatlar arasmda gəzərək axtarış aparır və "Aləm
dəyişkəndir", "Bütün dəyişkənlər sonradan yaramr" - kimi münasib
məlumatları seçərək oradan xaric olur. Nəhayət, beşinci mərhələdə
zehnimiz bu iki məlumatı "Aləm dəyişkəndirsə və bütün
dəyişkənlər sonradan yaramr- sa" - kimi qruplaşdıraraq "Deməli,
aləm sonradan yaramb" - nəticəsini alır.
Bir daha qeyd edək ki, hər hansı bir sahədəki (təfəkkürün
sahələri başlığı) təfəkkür dörd formada ola bilər. Ya hər hansı bir
ümumi məfhumun yaradılması, ya həmin məfhumun mahiyyətinin
düzgün ifadə edilib, ona tərif verilməsi, ya həmin məfhumun xarici
nümunələri üzərində düzgün bölgü aparılması, ya da ağıl vasitəsi
ilə bu məfhumla bağlı hər hansı bir hökmün ələ gətirilməsi zamam.
Təfəkkürün bu formalarmdan birincisi "mücərrədləşdirmə", ikiacisi
"tərif", üçüncüsü "bölgü", dördüncü isə "əqli nəticə" adlamr.
Bunlardan birincisini çıxmaq şərti ilə, hər birində yuxarıda qeyd
edilən beş mərhələdən keçməmiş nəticə almaq obnaz. Çünki birinci
təfəkkür forması olan mücərrədləşdirmə ümumi xarakter daşıyır,
belə ki, zehin qarşılaşdığı bir neçə əşyadan, sadə təfəkkür sayəsində
müəyyən bir məfhum ala büər. Bir az diqqət etməklə zehnin, qalan
üç təfəkkür formasmda, həqiqətən də, bu mərhələləri qət edərək
nəticəyə çatmasım hamunız təsdiqləyə bilərik. Bu haqda gələcək
bəhslərdə geniş damşılacaq.
Sonda
bir
məsələyə
aydmlıq
gətirməklə
bəhsimizi
yekunlaşdırırıq. O da bundan ibarətdir ki, bir qrup insanlar qeyd
etdiyimiz məsələdən müstəsnadırlar. Yəni belə insanlar nəticəyə
yetişmək üçün heç də bu "beş mərhələ"ni qət etmirlər, əksinə, onlar
nəticəni birbaşa əldə edirlər. Belə şəxslər aşağıdakılardır:
42
Zehin və Məntiq
a)
Peypmbdrbr (
3
) və imamlar (ə).
Çünki onlar ilahi ilhama,
vəhy idrakma,
"lədıınni
malikdirlər.
b)
Ariflər.
Onlar AUah dostları; bütün şirk növlərindən uzaq
olan şəxslər; tövhidin ən ali məqamma yetişənlərdir.^® Ariflər, bəzi
həqiqətləri
“hüzuri idrak''\a
dərk edirlər, yəni həqiqətlərin özünü
dərk edirlər; haqqmda damşdığımız beş mərhələ mövzusu isə
"hüsuli"^^
idraklar qrupuna aiddir. "Hüsuli" idraka malik olanlar isə
alim adlanırlar.
c)
Güclü, qeyri-adi əqli qüvvəyə malik olan insanlar.
Belə insanlar
üçüncü və dördüncü mərhələyə ehtiyac duymurlar. Bu cür təfəkkür
bəzən hər insanda baş verir və bumm, bir növ, ilhama yaxm
olduğunu söyləmək olar. Onun ali forması, qeyd efdiyimiz kimi,
öncə peyğəmbərlərdə (ə), sonra imamlarda (ə), daha sonra isə
ariflərdə olur.
SUALLAR:
1.
Quranda fəfəkkür haqqmdakı ayələrdə hansı təfəkkürdən
söhbət gedir; aləmin quruluşu haqqmdakı təfəkkürdən, yoxsa,
ümumiyyətlə, təfəkkürdən?
2.
Təfəkkür nə üçün əhəmiyyətlidir?
3.
Müxtəlif mövzularda olan hər bir təfəkkürün sxemdə
gösfərilən təfəkkürün "bəyənilən" üç sahəsinə aid olduğunu
göstərin.
4.
İdeoloji və məchullu təfəkkürü necə başa düşürsünüz?
5.
Təfəkkürə necə tərif verə bilərsiniz?
6.
Kompüterin zehindən fərqi nədir?
7.
Kompüterin düşünmə prosesinin mexaniki hərəkət olması
haqqmda nə bilirsiniz?
Lədunni - Allah tərəfindən vasitəsiz olaraq verilən elm.
Bu haqda kitabın ortalarında və xüsusi ilə də IV hissədə danışılacaq.
Bax: III dərs
43