Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sofistlər, məntiq və fəlsəfə
- (şeylər haqqında elm və ya yəqin əldə etməklə)
- Onlar, qədim Yunanıstanda meydana gələn, qəsdən sofizmdən (səhv) istifadə edərək
- (şeylər haqqında elm və ya yəqin əldə etmək)
- "bilik və yəqin mümkün deyil"
_________________________________________________________ Xaric oxu növündəndir ki, müxtəlif zamanlarda müxtəlif sahələri əhatə edir. Amma biz burada, əksər şərq və qərb filosoflarmm da nəzərdə tutduğu məşhur mənam nəzərdə tutmuşuq. Fəlsəfənin bu mənada aşağıdakı təriflərini vermək olar: -
Fəlsəfə - Aləm haqqmda əqli biliklər sistemidir. -
Fəlsəfə - Xarici aləmin əqli təfsirindən ibarətdir. -
Fəlsəfə - Gerçəklik alərrdrıin zehindəki inikasmdan ibarətdir. -
Fəlsəfə - Elə düşüncələrdən ibarətdir ki, bu düşüncələr sayəsində insan başqalarma nisbətən aləmin dərkində daha dərinliklərə varır. Tərif bəhsində məlum oldu ki, ümumiyyətlə, tam tərif vermək mümkün deyil. Buna baxmayaraq, yuxarıdakı təriflər fəlsəfənin mahiyyətini nisbətən göstərə bilir. Amma bu təriflərin hamısmı əhatə edən, nisbətən daha kamil tərifi, aşağıdakı kimi vermək olar:
- Zehnin, ağIm qabiliyyəti çərçivəsində, Aristotel məntiqi vasitəsi ilə varlıq haqqmda və ya varlığı insana hüsuli idrak vasitəsilə olduğu kimi tanıtdırmağa çalışan, əqli təfsirdən ibarətdir. İnşallah, növbəti kitablarda fəlsəfənin həqiqətini və onun sərhədlərini, imkanlarmı lazunmca aydmiaşdıracağıq. Sofistlər, məntiq və fəlsəfə: Məntiq və fəlsəfə insana, həqiqətə yol tapmaq üçün kömək edən iki eimdir. Belə ki, bu elmlər dəqiq əqli araşdırmalar nəticəsində, insanm təfəkkürünü həqiqətə tərəf istiqamətləndirir. Bu iki elm varlığm həqiqətinin mahiyyətini tam olaraq aça bilməsə də (bu mümkün də deyU), bu sahədəki başqa elmlərə nisbətən daha münasibdir. Bunun da isbatmı, yalmz bu elmlərlə yaxmdan tamş olduqdan sonra, qəbul etmək mümkündür. Onu da qeyd edək ki, məntiq və fəlsəfədə məqsəd müstəqil fikir sahibi olan, müəyyən cərəyanları təmsil edən, necə deyərlər, özləri öz dediklərini anlamayan bəzi filosofnümalarm 435
Məntiq ____________________________________________________________ qələmə aldığı "məntiqi və fəlsəfi görüşlər" deyil, riyaziyyat kimi, daim sabit həqiqəti əks etdirən elmlərdir. Sofistlərin'15 sofizmdən (məntiqi dolaşdırma, səhv) istifadə edərək aldıqları nəticələr, bəzi filosof adlandırılan şəxslərin məntiq qaydalarmdan kənar şəxsi nəticələrinin əsasmda yaranan görüşlər, əqidələr və dünyaya, həqiqətə, varlığa verilən təfsirlər "sofizm", yaxud "səfsətə" də adlanır. Sofizm məntiq və fəlsəfənin qarşısmda dayanan, tamamilə yanlış olan nəticələrə deyilir ki, məntiqlə fəlsəfənin bir vəzifəsi də bu nəticələrin həqiqətdən kənar olduğunu göstərməkdir. Amma sofistlərin və şəkçilərin əksinə deyə bilərik ki, insa- nm kəşfləri, kəşf arxasmca düşmələri bunu göstərir ki, insan xarici aləmin varlığım, ona çatmağı, bilik əldə etməyi, yəqini olduğunu qəbul edir. Həm Qərb, həm də Şərq fəlsəfəsində "mərifətşünaslıq"la
bağlı mövzuda şübhələr irəli sürülüb. Qərbdə bir cərəyan, məktəb halım alsa da. Şərqdə bu şübhələr, sadəcə olaraq, həqiqətin olmasmı və ona elm, yəqin əldə etməyin mümkünlüyünü göstərmək üçündür. Sofist və şəkçilərə məxsus olan bu şübhələr belə ifadə edilir: a)
ağıl səhv edir. Belə ki, beş hiss üzvünün səhvi aşkardır. Ağ- Im səhvini isə əqli münaqişələr və düzgün qəbul olunsa da, bir neçə ildən soma səhv olduğu üzə çıxan, əqli nəticələr göstərir. b)
İnsan yuxuda yaşadığı şeyləri həmin anda həqiqət hesab edir, amma oyandıqdan sonra hamısınm xəyal olduğunu görür. Elə isə, haradan məlumdur ki, həqiqət bildiyimiz bu aləm yuxuda olduğumuz xəyal deyil? Onlar, qədim Yunanıstanda meydana gələn, qəsdən sofizmdən (səhv) istifadə edərək həqiqətin varlığım inkar edən, yaxud onu dərk etməyin, ona çatmağın qeyri- mümkün olduğunu iddia edən alimlər idi (Bax: I hissə, I fəsil, II dərs). 436
_________________________________________________________ Xaric oxu c)
Zehni pozulmuş insanlar, həqiqi oknasa da, bəzi şeyləri həqiqət kimi qəbul edirlər. Haradan bilək ki, bizim zehnimiz də pozulmamışdır? d)
Ağıl və məntiq beş hiss üzvünün səhvlərinin göstəricisidir. Bəlkə, elə bir şey də vardır ki, o da ağIm, məntiqin səhvlərinin göstəricisidir? e)
Zehin bir eynək kimidir. Əgər bu eynək dəyişilsə, bəlkə, şeyləri indiki kimi dərk etməyəcəyik? Deməli, zehin, bəlkə də, hər yerdə səhv edir. Elə isə səhv edən hər bir şeyin, hələ səhv etdiyi aydm olmayan yerlərdə də səhv etməsi mümkündür. Sofist və şəkçilər bu cür dəlil gətirməklə, insarun bütün yəqinlərini, elmini sual altma aparırlar. Amma Sokrat, Platon və Aristotel öz zamanlarmda onlara münasib cavab versələr də, İslam alimləri bu cavabları dəqiqləşdirmişlər. Sofistlərlə bağlı bu bəhs üçüncü hissədəki "Maddi məntiqin" hökmlərlə bağlı, fəlsəfənin "mərifətşünaslıq"
hissəsinə aiddir. Bizim əsas mövzudan uzaq olsa da, burada onunla bağh geniş müzakirələrin qısa şəklinə baxaq:
1.
Əgər bir kəs "yəqini halda iddia" etsə ki, bilik və yəqin mümkün deyil, bu zaman o öz sözünün ziddinə damşmış, öz sözünü inkar etmiş olur. Çünki
sözü, onun özü üçün bir bilik və yəqindir və bu bir yəqin olduğundan, özünün xüsusi halı olaraq inkar edilir. 2.
Əgər kimsə, yuxarıdakmdan fərqli olaraq, "şəkk" etsə, ona sual olunur ki, öz şəkkində şəkk edirsən, ya yəqinin var? Əgər desə ki, yəqinim var, bu zaman heç olmasa, bir yəqini etiraf edərək öz sözünü inkar etmişdir. Yox əgər desə ki, bu şəkkimdə də şəkk edirəm, bu zaman onun bu sözünün yalan olduğu aşkardır. Ona bir od parçasım yaxınlaşdırsaq, etiraz edəcək və bu onun, heç olmasa, 437
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|