Ramazan hüseynov
Yüklə 409,55 Kb. Pdf görüntüsü
|
10
Qırxbulaq, Vedibasar, Şərur, Sürməli, Saatlı, Seyidli, Sərdarabad, Talin, Zəngibasar, Abaran, Dərəçiçək, Dərəkənd, Gərnibasar, Göyçə. İrəvanın qədim tarixinə dair əldə olan məlumat çox azdır. Bunun bir səbəbi İranlılarla Osmanlılar arasında fasilələrlə 386 il davam edən müharibələr şəhərin 14 dəfə əldən ələ keçməsi və nəhayət, 1679-cu il zəlzələsində yerlə-yeksan edilməsidir. Burada yaşayan əhalinin sayı və milli tərkibi haqqında ilk və nisbətən dəqiq məlumatı birinci dəfə İ.Şopen vermişdir. Onun hesablarına görə son sərdar zamanı İrəvanda 2400 ailə, 12 min nəfər yaşamışdır. Şəhər ruslar tərəfindən alınandan sonra yerli kubar ailələrin bir qismi İrana köçmüş, ermənilər isə İrandan və Türkiyədən buraya qayıtmışlar. Müharibənin sonunda (1828) əhalinin milli tərkibi belə olmuşdur: azərbaycanlılar - 1807 ailə, 7331 nəfər, ermənilər - 567 ailə, 2369 nəfər. 1501-ci ildə I Şah İsmayıl Şərur mahalında Ağqoyunlu padşahı Əlvənd Mirzəni məğlub etdi. Ağqoyunlu dövlətinə son qoyuldu, İrəvan qalasının yerində gözəl bir bağ salındı, xan imarəti tikildi. Şah İsmayıl İrəvanı möhkəmləndirmək haqqında tədbirlər gördü. II Şah İsmayıl qardaşı kor Məhəmməd Xudabəndə dövründə, 1578-ci ildə İrəvan qalasının yerində gözəl bir bağ salındı, xan imarəti tikildi. 1583-cü ildə Fərhad paşa həmin yerdə qalanın əsasını qoydu. Xudabəndinin oğlu I Şah Abbas dövründə Əmirquna xan İrəvanın hökmdarı təyin olunduqdan sonra qala genişləndirildi, Matenadaranda (fars əlyazmaları fondu, N-233) saxlanılan bir sənəd bu barədə müfəssəl və səhih məlumat verir: Hüseynəli xan qalanı daha möhkəm və əzəmətli etmək üçün Əhməd xanın baş memarı Mirzə Cəfəri Xoydan çağırıb İrəvana gətirtmişdir. Hüseynəli xanın oğlu Məhəmməd xan da 1791-ci ildə güzgülü salonu, yay imarətini tikdirmişdir... ABŞ-da xarici işlər üzrə müşavir H.Hentse yazmışdır ki, XIX əsrin axırında ermənilər İrəvan xanlığını əhatə edən əhalinin 20 faizindən çoxunu təşkil etməmişlər. Başqa bir xarici tədqiqatçı, C.Makarti isə yazmışdır ki, İrəvan vilayəti... 1828-ci ilə qədər 80 faiz müsəlmanlardan ibarət olmuşdur. Eyni fikri əsrimizin əvvəllərində rus tarixçisi N.Şavrov da qeyd etmişdir. Onun fikrincə, XIX əsrin I rübündə İrəvan quberniyasında ermənilər son dərəcə azlıq təşkil etmişlər. Paskeviç hələ o dövrdə yazmışdı ki, İrəvan vilayətində 10 min müsəlman ailəsi 3000 erməni ailəsi yaşamışdır. Erməni tarixçisi A.Qioanisyan isə yazır ki, XIX əsrin I rübündə ermənilər İrəvan şəhəri əhalisinin dörddə bir hissəsini, azərbaycanlılar isə böyük əksəriyyətini təşkil edirdilər. 1828-ci ilin martın 21-də I Nikolay çar Rusiyasının Cənubi Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı işğal etməsində ermənilərin rus qoşunlarına etdikləri köməyi nəzərə alıb, o da onlara hədiyyə İrəvan vilayətini yaratmışdı ki, həmin vilayət iki qəzaya-İrəvan və Naxçıvan qəzalarına bölündü. Tarixçi Nazim Mustafanın Cənubi-Qərbi Qafqaz Demokratik Cumhuriyyəti /Qars hökuməti də adlanır/ və onun tərkibinə daxil olan Ağbaba Milli Şurası barədə qeydlərini sizə təqdim edirəm. Onu da qeyd edim ki, bu dövr tariximiz ya heç öyrənilməmiş, ya da çox pis öyrənilmişdir. Ona görə də bu dövrün tədqiqinə həsr
11
olunmuş bütün yazılar gözdən keçirilməlidir. Bəzi məlumatlar təkrar xarakteri daşısa da, yazmağı məqsədəuyğun bildik. «Xalqımızın tarixinə qanlı səhifələrlə yanaşı, bir çox şanlı səhifələr də yazılmışdır. Belə səhifələrdən bir çoxu 1918-1920-ci illərdə yazılmışdır. Əhalisi əsasən azəri türklərindən ibarət olan Qars vilayətinin sayılıb-seçilən kişiləri Azərbaycan və Türkiyə dövlətlərinin dəstəyi ilə əvvəlcə Qars Milli İslam Şurasını yaratmış, sonra isə müstəqil Cənubi-Qərbi Qafqaz Demokratik Cümhuriyyətinin yaradılmasını elan etmişlər. Tarixi ədəbiyyatda Qars Hökuməti adı ilə tanınan bu qurumlar yerli əhali arasında səfərbərlik həyata keçirmiş, Ermənistan ordusunun bölgəni tamamilə işğal etmək cəhdinin qarşısını ala da bilmişdir. Bu yazıda həmin bölgədə yaradılan 12 Milli Şuradan biri-Ağbaba Milli Şurasının qəhrəmanlıq tarixindən bəhs edilir. Xatırladırıq ki, Ağbaba nahiyəsi 1921-ci ildə Ermənistana birləşdirildikdən sonra onun ərazisində Amasiya rayonu yaradılmışdır ki, 1988-ci il deportasiyasınadək həmin rayonda 21 azərbaycanlı kəndi mövcud idi. İndiki Ermənistanın Türkiyə ilə Yuxarı Arpaçay sərhədi boyunda yerləşən Ağbaba bölgəsi 1877-1878-ci illər rus-türk müharibəsindən sonra hərb təzminatı əvəzinə Üç Sancağın (Qars, Ərdəhan, Batum) tərkibində Rusiyaya birləşdirilmişdi. Ağbaba nahiyəsi Qars vilayətinin hərbi-inzibati ərazi bölgüsü daxilində Qafqaz Canişinliyinə tabe edilmişdir. XX əsrin əvvəlində Ağbaba nahiyəsində 39 kənd mövcud olmuşdur ki, bunlardan da cəmisi 2 kənddə-Qaraməmməd və Bəziganda «qaxdağan» (köçkün) ermənilər yaşayırdılar. 1915-1916-cı illərdə Türkiyənin içərilərindən köçüb gələn «qaxdağan» ermənilər «Daşnaqsütun» partiyasının proqramına uyğun olaraq Ağbabanın Gümrüyə yaxın aran kəndlərinə hücumlar edib, onları, Türkiyənin içərilərinə doğru qaçqın düşməyə məcbur etmişlər. Macal tapıb qaça bilməyən kimsəsiz qocaları, xəstələri və uşaqları quyulara atıb ağzını bağlamış, yaxud saman damına doldurub, üstlərinə neft tökərək hamısını yandırmışlar. Rusiyada 1917-ci il noyabr çevrilişindən sonra rusların Şərqi Anadolu cəbhəsində qoyub getdikləri cəbhəxanalara sahib çıxan ermənilər Qars vilayətinin hər yerində olduğu kimi Ağbabada da dinc əhaliyə hücumlar edib, kütləvi qırğınlar törətmişdilər. Bu qırğınlar 1918-ci ilin martında türk qoşunlarının Ərzurumu azad etməsindən sonra daha da şiddətlənmişdir. Türk ordusunun önündən geri çəkilən erməni «könüllü» birlikləri türk kəndlərini yandırıb əhalisini soyqırıma məruz qoymuşdular. Qırğınlar türk qoşunlarının Gümrü şəhərini azad etməsinədək davam etmişdir. 1918-ci ildə imzalanan Brest-Litovsk müqaviləsinə əsasən Üç Sancaqda plebisit (rəy sorğusu) keçirmək qərara alınmış və iyunun 12-də keçirilən plebistin nəticələrinə görə, bölgələrin əhalisi, o cümlədən də Ağbaba nahiyəsinin əhalisi yenidən Türkiyəyə birləşmək arzusunu ifadə etmişdir. Səsvermənin nəticələrini İstanbula təqdim etmək üçün bölgələrin təmsilçilərindən ibarət nümayəndə heyəti göndərilir. Həmin heyətdə Ağbabanı Hacı Abbas oğlu Kərbəlayi Məhəmməd ağa təmsil edir. Heyət avqustun 15-də VI Sultan Vahidəddin tərəfindən hörmətlə qəbul Yüklə 409,55 Kb. Dostları ilə paylaş:
|