R. A. Norov t f. n., dotsent, Toshkent

1.3. O`lchov kattaliklari va vositalari
1960 yili o`lchov va og`irliklarning XI Bosh konferensiyasida Xalqaro birliklar tizimi qabul qilgan, u mamlakatimizda bu SI (SI-Systeme international) xalqaro birliklar tizimi deb yuritiladi.
Keyingi Bosh konferensiyalarda SI tizimiga bir qator o`zgartirishlar kiritilgan. Hozirgi holati va birliklarga qo`shimchalar va ko`paytirgichlarning old qo`shimchalari, hamda maxsus o`lchov birliklari haqidagi mavjud ma'lumotlar 1- jadval va 2-ilovada keltirilgan.
Kattaliklar juda ko`p va turli-tuman, lekin ularning barchasi ham ikkitagina tavsif bilan tushuntiriladi. Bu sifat va miqdor tavsiflari.
Sifat tavsifi olingan kattalikning mohiyatini, mazmunini ifodalaydi (tavsif hisoblanadi). Gap masofa borasida ketganda muayyan olingan ob’yektning O`lchamlarini, uzun-qisqaligini yoki baland-pastligini bildiruvchi xususiyatni tushunamiz.
Kattalik- sifat tomonidan ko`pgina fizikaviy ob’yektlarga (fizikaviy tizimlarga, ularning holatlariga va ularda o`tayotgan jarayonlarga) nisbatan umumiy bo`lib, miqdor tomonidan har bir ob’yekt uchun xususiy bo`lgan xossadir.
Muayyan guruhlardagi kattaliklarning orasida o`zaro bog`liqlik mavjud bo`lib, uni fizikaviy bog’lanish tenglamalari orqali ifodalash mumkin. Masalan, vaqt birligidagi o’tilgan masofa bo`yicha tezlikni aniqlashimiz mumkin. Mana shu bog’lanishlar asosida kattaliklarni ikki guruhga bo`lib quriladi: asosiy kattaliklar va hosilaviy kattaliklar.
Asosiy kattalik deb qurilayotgan tizimga kiradigan va shartli ravishda tizimning boshqa kattaliklariga nisbatan mustaqil qabul qilib olinadigan kattalikka aytiladi. Masalan, masofa (uzunlik) vaqt, temperatura, yoruglik kuchi kabilar.
1-jadval

Xalqaro birliklar tizimi

№	Kattalikning nomi	O`lchamligi	Birlikning nomi	Xalqaro belgilanishi
Asosiy birliklar
1	Uzunlik	L	metr	M
2	Massa	M	kilogramm	Kg
3	Vaqt	T	sekund	S
4	Elektr tokining kuchi	I	Amper	a
5	Temperatura	θ	Kel’vin	k
6	Modda miqdori	N	Mol	mol
7	Yorug`lik kuchi	J	Kandela	cd
Qoshimcha birliklar
8	Yassi burchak	I	Radian	rad
9	Fazoviy burchak	I	Steradian	sr

Hosilaviy kattalik deb tizimga kiradigan va tizimning bir nechta asosiy kattaliklari orqali ta'riflanadigan kattalikka aytiladi. Masalan, tezlik, tezlanish, elektr qarshiligi.
Kattalikning o`lchami – ayrim olingan moddiy ob’yekt, tizim, hodisa yoki jarayonga tegishli bo`lgan kattalikning miqdori bo`lib hisoblanadi.
Kattaliknikg qiymati – qabul qilingan birliklarning ma'lum bir soni bilan kattalikning miqdor tavsifini aniqlash.
Qiymatning sonlar bilan ifodalangan tarkibiy qismini kattalikning sonli qiymati deyiladi.
Ushbu atama kattalikning qiymatiga kiradigan birlik uchun ko`paytiruvchi sifatida ishlatiladi. Muayyan kattalikning birliklari o`zaro o`lchamlari bilan farqlanishi mumkin. Masalan, metr, fut va dyuym uzunlikning birliklari bo`lib, quyidagi har xil o`lchamlarga ega; 1 fut-q=0,3048 m, 1 dyuym-q=25,4 mm.ga tengdir.
O`lchash deb shunday solishtirish, anglash, aniqlash jarayoniga aytiladiki, unda o`lchanadigan kattalik fizikaviy tajriba ya’ni eksperiment yordamida, xuddi shu turdagi, birlik sifatida qabul qilingan miqdori bilan o`zaro solishtiriladi.
Odatda miqdoriy baholashni o`lchash amali orqali bajariladi (1-rasm).

TO

O’О

O’V