R. A. Norov t f. n., dotsent, Toshkent

2.4. Standartlarni ishlab chiqish qoidalari
O’z.R. standarti – standartlashtirish bo`yicha tayanch tashkilotlari, vazirliklar, idoralar, uyushmalar, konsernlar, davlat, shirkat, pudratchi aksioner, qo`shma korxonalar, muassasalar va tashkilotlar tomonidan ishlab chiqiladi.
Standart, respublika hududida kimga qarashli ekanligi va mulk shaklidan qat'iy nazar, mahsulotlar chiqaradigan va iste'mol qiladigan hamma korxona va tashkilotlar uchun majburiydir.
Standartni ishlab chiqishda tashkiliy- usuliy birlikka erishish maqsadida hamda standartni ishlab chiqish bosqichlari ajralishini nazorat qilish uchun 4 bosqich joriy etiladi.
1-bosqich – zaruriyat tug`ilganda standartni ishlab chiqishda texnikaviy topshiriq ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi;
2-bosqich – standart loyihasini ishlab chiqish (birinchi tahriri) va uni fikr mulohazalar olish uchun yuborish;
3-bosqich – fikr-mulohazalar ustida ishlash, standart loyihasini (oxirgi tahririni) ishlab chiqish, kelishish va tasdiqlashga taqdim etish;
4-bosqich – standartni tasdiqlash va davlat ro’yxatidan o`tkazish.
Standartlarni ishlab chiqish bosqichlarini bir-biri bilan qo`shib olib borishga yo’l qo`yiladi.
Standart loyihasi texnikaviy qo`mita (TQ), ish rejasiga, tasdiqlangan standartlashtirish jadvaliga, yangi mahsulot turlarini yaratish rejasiga, manfaatdor tashkilotlar taklifi va ishlab chiquvchi korxonalarning tashabbusiga binoan ishlab chiqiladi.
Standart loyihasini ishlab chiqish bilan bir vaqtda standart loyihasiga tushuntirish xati ham tuziladi va lozim topilsa standartni joriy qilish bo`yicha asosiy tashkiliy-texnikaviy tadbirlar rejasining loyihasi ishlab chiqiladi (keyinchalik- asosiy tadbirlar rejasining loyihasi deb yuritiladi).
Standart loyihasi tushuntirish xati va asosiy tadbirlar rejasi loyihasi bilan birgalikda ko`paytiriladi va ro`yxat bo`yicha hamma manfaatdor tashkilotlarga fikr-mulohazalar olish uchun yuboriladi.
Standart loyihasi korxona va tashkilotlar tomonidan ko`rib chiqilganidan so`ng, o`z fikr-mulohazalarini bildirib, standartini ishlab chiquvchi tashkilotga qabul qilgan kundan boshlab, 15 kun ichida kechiktirmasdan yuboradilar.
Fikr-mulohazalar ustida ishlash, standart loyihasini ishlab chiqish (so`nggi tahriri), kelishish va uni tasdiqlashga taqdim etish.
Korxona va tashkilotlar tomonidan yuborilgan standart loyihasi bo`yicha fikr-mulohazalar qayta ishlanib, ular asosida fikr-mulohazalar majmui tuziladi.
Yetakchi ishlab chiquvchi tashkilot tuzilgan fikr-mulohazalar majmuiga binoan standart loyihasining so`ngi tahririni ishlab chiqadi hamda tushuntirish xatini va asosiy tadbirlar rejasining loyihasini aniqlaydi.
Standartga o`zgartish kiritilganda, agar u ilgari, kelishib olingan tashkilotlarning manfaatlariga monelik qilmasa, o`zgartirish faqat buyurtmachi (asosiy iste'molchi) bilan kelishiladi.
Standartni bekor qilish yoki joriy etish vaqtini cho`zish bo`yicha faqat buyurtmachi (asosiy iste’molchi) bilan kelishiladi.
Standart loyihasi tasdiqlashga ishlab chiquvchi tashkilot tomonidan quyidagicha to`plamda beriladi:
- ilova xati;
- standart loyihasining so`nggi tahririga tushuntirish xati;
- asosiy tadbirlar rejasining loyihasi;
- standart loyihasining 4 ta nusxasi (ulardan ikkitasi birinchi nusxa ko`rinishida bo’lishi shart);
- standart loyihasi kelishilganini tasdiqlovchi hujjatlarning asl nusxasi;
- standart loyihasi to`g`risida fikr-mulohazalar majmui;
- qolgan kelishmovchiliklar haqida ma'lumotnoma.
O’zbekiston Respublikasi davlat standarti, Davlatarxitektqurilish, tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi va sog`likni saqlash vazirligi nomlari bo`yicha o`zlariga tegishli standartlarning loyihalari va hujjatlarini ko`pi bilan 15 kun mobaynida ko`rib chiqilishini, shuningdek davlat ekspertizasidan o`tkazilishini ta'minlaydilar.
O’zbekiston Respublikasi davlat standarti, Davlat-arxitektqurilishqo’m, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi, Sog`liqni saqlash vazirligi standart loyihalarini ko`rib chiqadi va uni tasdiqlash yoki kam-ko`stini to`ldirib qayta ishlash to`g`risida qaror qabul qiladi.
Standart muddati cheklanmangan yoki cheklangan tarzda tasdiqdanadi.
O’zbekiston Respublikasi hududidagi standartlarni davlat ro`yxatiga olishni O’zdavstandart amalga oshiradi. Davlat ro’yxatidan o`tkazish uchun standart 4 nusxada topshirilishi lozim: asl nusxasi, ikkinchi nusxasi va ikkita ko`chirmasi.
Standartni davlat ro’yxatidan o`tkazish uchun yuz band qilib, muqovalab topshirish lozim. Standart 5 kundan oshmagan muddatda davlat ro’yxatidan o`tkaziladi.
Standartlashtirishni samaradorligi quyidagi yo`nalishlarda:
- ilmiy- texnik jarayonlarni tezlashuvida;
- ishlab chiqarishni samaradorligini oshirishda;
- mahsulot sifatini oshirishda;
-mahsulotlarni loyihalovchi va ishlab chiqaruvchi mutaxassislar malakasini oshirishda;
- barcha turdagi resurslarni tejashda;
- aholi sog`lig’ini va mehnat xafsizligi va himoyasini ta’minlashda;
- xalqaro iqtisodiyot va texnikaviy hamkorlikni rivojlantirishda o`z aksini topadi.
Tejamkorlik manbaini mahsulot hayot siklining barcha bosqichlarida namoyon bo`ladi
Loyihalash bosqichida:
- standart-texnik hujjatlardan foydlanish hisobiga mehnat hajmini kamaytiradi;
- loyihalar sonini kamaytiradi ishlab chiqariladigan texnik hujjatlar birligini qisqartiradi;
- tajriba namunalarini, ishlab chiqarishga sarflanadigan xarajatlarni kamaytiradi.
Ishlab chiqarish bosqichida:
- mahsulot nomenklaturasini qisqartiradi;
- material va resurslarni kamaytiradi;
- jihozlarni qayta o`rnatish bo`yicha mehnat jarayonini kamaytiradi;
- standart tarkibiy qism va buyumlarni xarid qilish uchun xarajatlar kamaytiriladi;
- buyumlarni tanlashni va sinovlar uchun xarajatlarni kamaytiradi;
- nuqsonlarni kamaytiradi;
- jihozlardan foydalanishni yaxshilaydi;
- mehnat xafsizligini oshiradi.
Foydalanish bosqichida:
- foydalanishdagi chiqimlarni qisqartiradi;
- zahira qismlarini, instrument va moslamalarni kamaytiradi;
- ta'mir va texnik xizmatdagi mehnat hajmini kamaytiradi;
- foydalanilayotgan jihoz ish unumdorligini oshiradi;
- mahsulot xossalarini yaxshilaydi;
- mahsulotlarni tashishda va saqlashda daxlsizligini oshiradi;
- transport vositalaridan foydalanishni oshiradi;
- omborxonalardan foydalanishni yaxshilaydi.
Tashqi savdo sohasida:
- eksport mahsulot hajmini ko`payitiradi;
- eksport qilinayotgan sifatli mahsulot narxini oshiradi;
- import mahsulot hajmini kamaytiradi.
Standartlarni tasdiqlash vaqtida ularni o`rnatilgan muddatda joriy qilish zarur. Standartni ishlab chiquvchi tashkilot standart loyihasi bilan birgalikda uni joriy qilish bo`yicha tadbirlar ro`yxatini ham taqdim qiladi. Ularga quyidagilar kiradi:

• yangi texnik hujjatlarni ishlab chiqish;

  
  

• yangi ishlab chiqarishni tashkil qilish yoki amaldagini qayta tiklash;

  
  

• loyihalashtirish, uskunalarni va to`plovchi detallarni tayyorlash va yetkazib berish;

  
  

• yangi texnologik jarayonlarni, o`lchash va sinash texnikalarini ishlab chiqish.

  
  

Korxonalarga standartlarni joriy qilish katta tayyorlov ishini talab qiladi. Agar o`rnatilgan muddatga tayyorlangan texnik hujjatlar standart talablariga mos kelsa, standart joriy qilingan hisoblanadi, mahsulotlar esa ushbu hujjatlarga qat`iy mos ravishda ishlab chiqariladi. Agar korxonada kiritilgan mahsulotlar o`rnatilgan muddatda ishlab chiqarilmasa yoki standart talablarini va ko`rsatkichlarini buzgan holda ishlab chiqarilsa, shuningdek sifatning doimiyligi buzilsa standart joriy qilindi deb hisoblanadi.

Standartni joriy qilinmasligining asosiy sabablariga quyidagilar kiradi:

1. Tashkiliy-texnik tadbirlarning bajarilmasligi.

   
   

2. Texnik hujjatlar va namunalar (etalonlar) holatining qoniqarsizligi.

   
   

3. Asbob-uskunalar va texnologik jihozlanish holatining qoniqarsizligi.

   
   

4. O`lchash va sinash texnikalari xolatining qoniqarsizligi.

   
   

5. Xom ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar va to`plovchi buyumlar xolatining qoniqarsizligi.

   
   

6. Mahsulotning markalanishi, idishlarga joylashishi, tashish va saqlanishining standart emasligi.

   
   

Yuqorida keltirilgan asosiy sabablar o`z navbatida bir qator ya`ni, davlat, idora va ishlab chiqarish nazorati jarayonida aniqlangan va sinchiklab tahlil qilingan boshlang`ich sabablar bilan shartlab qo`yilgan.

Takrorlash uchun savollar:

1. Yuqori tezlikda harakatlanuvchi poyezdning umumiy xususiyatlarini keltiring.

   
   

2. Standartlashtirishda qanday me'yoriy hujjat turlari mavjud?

   
   

3. Standartlashtirishning asosiy maqsadlariga nimalar kiradi?

   
   

4. Unifikatsiya nima va u nimalarga bo`linadi?

   
   

5. Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (ISO)ning maqsad va vazifalari.

   
   

6. Ob’yekt, jarayon, uslubiyat, mahsulot va xizmat atamalariga ta’rif bering.

   
   

7. Sifatga oid atamalarga ta’rif bering.

   
   

8. Mahsulotlarning hayot sikli nimalardan iborat?

   
   

9. Standartni ishlab chiqish va tasdiqlash tartib qoidalari qanday?

   
   

10. Standartlashtirishning samaradorligi nimalardan iborat?

11. Korxonalarga standartlarni joriy qilish nimalarni o’z ichiga oladi?