Qoqon davlat pedagogika insituti maxsus sitqi fakulteti

ilmiy -tadqiqot usullari
dan foydalanildi :
tadqiqot muammosiga doir metodik, pedagogik va psixologik adabiyotlar mazmunini o rganish,
‟
ularni nazariy jihatdan tahlil etish , mavzuning mavjud holatini o rganish , pedagogik kuzatuv ,
‟
anketa so rovi , suhbat va boshqalar.
‟
Kurs ishning metodologik asosi
: O zbekiston Respublikasining Prezidenti Islom
‟
Abdug anievich Karimov tomonidan ilgari surilgan g oyalar, sharq mutafakkurlarining
‟
‟
ta limotlari, O zbekiston respubli-kasi uzluksiz ta lim tizimini belgilovchi direktiv - me yoriy
‟
‟
‟
‟
xujjatlar, xususan, “Ta lim to g risida” gi va “Kadrlar tayyorlash Milliy
‟
‟ ‟
dasturi” haqidagi
O zbekiston Respublikasining maxsus qonunlari, O zbekiston
‟
‟
Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining qarorlari, O zbekiston Respublikasi Oliy va O rta maxsus ta lim vazirligi
‟
‟
‟
tomonidan qabul qilingan direktiv -me yoriy xujjatlardan iborat.
‟
I BOB. Boshlang`ich sinflar matematika darslarida o qitishning
‟
ko`rgazmali usullaridan foydalanishning nazariy asoslari
1- §. Boshlang`ich sinflarlarda matematika o qitish usullari
‟
va ularning klassifikatsijasi Boshlang„ich sinflarda matematika o„qitishning maqsadlari
quyidagilar: umumta lim maqsadi, tarbiyaviy maqsadi, amaliy maqsadi. Bu maqsadlar bir -biri
‟
bilan uzviy bog„liq bo„lib, bir - birini to„ldiradi.
1. Ta lim maqsadi o„qituvchidan quyidagilarni talab qiladi:
‟
a)
o„quvchilarga matematik bilimlar tizimidan bilim, malaka, ko„nikma
berish;
b) haqiqiy olamni matematik metodlar bilan o„rganish;
c) o„quvchilarning og„zaki va yozma nutqlarini o„stirishni, uning sifatli bo„lishini
ta minlash;
‟
d) o„quvchilarga matematikadan
shunday bilimlar berishni
ta minlashi
‟
kerakki, bu bilimlar orqali, ularning faol bilish faoliyati orqali, bilim, malaka,
ko„nikmalari ortib borsin.
2. Tarbiyaviy maqsad. Matematika
o„qitish o„quvchilarni
sabotlilikka,
tirishqoqlikka, puxtalikka, o„z fikri va xulosalarini nazorat qila olishga, ayniqsa,
kuzatish asosida aytiladigan fikrlarning ravon bo„lishiga erishish kerak.
Miqdorlar orasidagi bog„lanishni ifodalash uchun matematikada simvollar
ishlatiladi. Mana shu matematik til rivojlanishi kerak. O„qituvchining vazifasi
simvolik tilda ifodalangan matematik fikrni ona tiliga ko„chirishga o„rgatishdan
iborat bo„lmog„i kerak.
Matematika o„qitish bilishga intilish, mustaqil ishdan qanoat hosil qilish tuyg„ularini
tarbiyalashi kerak. Matematika fanini o„qitishning o„zi o„quvchilarda diqqat va fikrni to„play

---

bilishni tarbiyalaydi.
O„qituvchi quyidagilarni ta minlashi kerak:
‟
a) o„quvchi moddiy olamdagi bog„lanishlarni, miqdorlarning o„zgarishini,
bir – biri bilan aloqasini anglay olish;
b)
o„quvchilarning
matematikani
o„rganishga astoydil qiziqishini
ta minlash;
‟
c) mehnatga, vatanga, insonlarga bo„lgan ijobiy munosabatini tarbiyalash,
estetik did hosil qilish;
d) o„zbek millatining tarixi,
jumladan,
matematika
o„qitilish
tarixiga
bo„lgan dunyoqarashni tarbiyalash;
e)
o„quvchilarning
fikrlash qobiliyatini va
matematik
madaniyatini
tarbiyalash;
3. Amaliy maqsad. Matematika o„qitishdan kuzatilgan amaliy maqsad –
o„quvchilar olgan bilimlarni, amalda
qo„llay
olishga
o„rgatishdan iborat.
Olingan bilimlarni sonlar va matematik ifodalar, miqdorlar ustida bajariladigan amallarga tatbiq
qila bilish, har xil masalalarni yechishda foydalana bilishga o„rgatish. Bu bilimlarni kundalik
hayotda uchraydigan masalalarni hal qilishga qo„llay bilishga o„rgatishdir.
O„qitish
metodi
tushunchasi
didaktika
va
metodikaning
asosiy
tushunchalaridan biridir.
Shunday qilib, o„qitish metodlari o„zlashtirish, tarbiyalash va rivojlanish kabi uchta asosiy
vazifani bajaradi.
O„qitish metodlaridan, ta limning yangi mazmuniga, yangi vazifalariga mos
‟
keladiganlariga ongli ravishda
tanlab olish uchun oldin hamma o„qitish metodlarini
tasniflashni o„rganib chiqish zarur.
Hozirgi zamon didaktikasida o„qitish metodlarining klassifikasiyasiga har xil yondoshish
mavjud. Bizning fikrimizga eng maqsadga muvofiq, barcha metodlarni o„z ichiga olgan
klassifikasiyadir.
Yuqorida keltirilgan ta rifdan
‟
o„qitish metodlari
o„qituvchi va
o„quvchilarning birgalikdagi faoliyatidan iborat ekani ko„rinadi.
Binobarin, bunday faoliyat tashkil qilish , rag„batlantirish va nazorat qilishni nazarda
tutadi, shunga ko„ra o„qitish metodlari ham uchta katta guruhga bo„linadi: o„quv faoliyatini
tashkil qilish metodlari; o„quv faoliyatini rag„batlantirish metodlari; o„quv faoliyatini
samaradorligini nazorat qilish metodlari.
O„quv bilish faoliyatini tashkil qilish metodlarini bir nechta guruhlarga bo„lib
klassifikasiya qilish mumkin.
I. O„quvchilar bilim oladigan manbalar bo„yicha: Og„zaki, ko„rsatmali va amaliy
metodlar (tushuntirish, suhbat, hikoya, kitob bilan ishlash va h.k).
Ko„rsatmali metodlar (tevarak atrofdagi predmetlar va hodisalarni kuzatish, ularning
modellari va tasvirlarini qarash, o„quvchilarning amaliy ishlari).
II. O„quvchilar fikrining yo„nalishi bo„yicha:
Induksiya, deduksiya va analogiya.
III. Pedagogik ta sir, boshqarishning darajasi, o„quvchilarning
‟
o„qishda
mustaqilliklarining darajasi bo„yicha:
O„qituvchi boshchiligida bajariladigan o„quv ishi metodi;
O„quvchilarning mustaqil ishlari metodi.

---

IV. O„quvchilarning mustaqil faolliklari darajasi bo„yicha:
Izohli - illyustrativ metod;
Reproduktiv metod:
Bilimlarni muammoli bayon qilish metodi;
Qisman izlanish va tadqiq qilish metodi.
I. Og„zaki, ko„rsatmali va amaliy metodlar
1) Og„zaki metodlar – qisqa muddat ichida hajmi
bo„yicha eng ko„p
ma lymotlarni berish, o„quvchilar oldiga muammolar qo„yish, ularni hal qilish yo„llarini
‟
ko„rsatish imkonini beradi.
Bu metodlar o„quvchilarning abstrakt tafakkurlarining rivojlanishiga sharoit yaratadi.
a) Tushuntirish.
Bilimlarni tushuntirish metodining mohiyati shundan
iboratki, bunda o„qituvchi materialni bayon qiladi, o„quvchilar esa uni, ya ni bilimlarni tayyor
‟
holda qabul qilib o lishadi.
Materialning bayoni aniq, tushunarli, qisqa
bo„lishi kerak. Boshlang„ich
matematika kursining bir qator masalalarini qarashda bilimlarning izchil bayoni zarur.
2. 1 yoki 0 ga ko„paytirish hollari. Bolalarda ko„paytirish amali haqida tarkib topilgan
bilimlar 1 yoki 0 ga ko„paytirish holini tushunib olishlariga yordam bermaydi. O„qituvchi
bilimlarni tayyor holda yetkazishi kerak.
O„qituvchining bilimlarni tushuntirish metodidan ma lumotlar to„g„rsidagi
‟
nazariy
materiallar ishlatish bo„yicha yo„l - yo„riq berishda foydalaniladi.
b) Suhbat bu eng ko„p tarqalgan va yetakchi o„qitish metodlaridan biri
bo„lib, darsning har xil bosqichlarida, har xil
o„quv maqsadlarida qo„llanishi
mumkin, xususan, uyga berilgan topshiriqlarni va mustaqil ishlarni tekshirishda, yangi materialni
tushuntirishda, mustahkamlash va takrorlashda qo„llanilishi mumkin.
Suhbat – o„qitishning savol - javob metodidir, bunda
o„qituvchi
o„quvchilarning bilimlarini qay darajada
o„zlashtirganliklari va amaliy
tajribalariga tayangan holda, maxsus tanlangan savollar va ularga beriladigan
javoblar orqali
o„quvchilarni qo„yilgan ta limiy va tarbiyaviy masalalarini
‟
hal qilishga olib keladi.
Metodik adabiyotlarda suhbat metodidan ko„pincha matematik tushunchalar bilan
tanishtirilayotganda (son, arifmetik amallar va hokazo), qonuniyatlar tipidagi bilimlar (arifmetik
amallar xossalari va ular komponentlari bilan natijalari orasidagi bog„lanishlar) bilan
tanishtirishda foydalanish tavsiya etiladi.
O„qitishda suhbatning ikki xilidan, ya ni katexezik va evrestik suhbatdan 
‟
foydalaniladi.
Katexezik suhbat – shunday savollar tizimi asosida tuziladiki, bu savollar ilgari
o„zlashtirilgan bilimlar, ta riflarni oddiygina qayta eslatishni talab etadi.
‟
Bunday
suhbatdan asosan bilimlarni tekshirish va baholashda,
yangi
materialni mustahkamlashda va takrorlashda foydalaniladi.
2. Ko„rsatmali metodlar.
O„qitishning
ko„rsatmali metodlari – o„quvchilarga kuzatishlar asosida
bilimlar
olish
imkonini beradi. Kuzatish hissiy tafakkurning faol shaklidir,
bundan o„qitishda, ayniqsa, boshlang„ich sinflarda keng foydalaniladi. Tevarak atrofdagi
predmet va hodisalar va ularning turli - tuman modellari (har xil ko`rinishdagi
ko„rsatma - qo„llanmalar) kuzatish
ob ektlari hisoblanadi.
‟
O„qitishning ko„rsatmali metodlarini o„qitishning og„zaki metodlaridan ajratib
qo„yib bo„lmaydi. Ko„rsatma - qo„llanmalarni
namoyish qilishni har doim
o„qituvchining va
o„quvchilarning
tushuntirishlari
bilan
birgalikda olib

---

boriladi.
O„qituvchining
so„zi bilan
ko„rsatma vositalardan birgalikda
foydalanishning 4 ta asosiy shakli aniqlangan:
1) o„qituvchi so„zlar yordamida o„quvchilarning kuzatishlarini boshqaradi;
2)
og„zaki tushuntirishlar ob ektning bevosita ko„rinmaydigan tomonlari
‟
haqida ma lumotlar beradi;
‟
3)
ko„rsatma - qo„llanmalar
o„qituvchining og„zaki tushuntirishlarini
tasdiqlash yoki konkretlashtiruvchi illyustrasiya bo„lib xizmat qiladi;
4) o„qituvchi o„quvchilar kuzatishlarini umumlashtiradi va umumiy xulosa
chiqaradi.
3. Amaliy metodlar. Malaka va
ko„nikmalarni shakllantirish va
mukammalashtirish jarayoni bilan bog„liq
bo„lgan metodlar o„qitishning
amaliy metodlari hisoblanadi. Xususan, bunday metodlar jumlasiga yozma va og„zaki mashqlar,
amaliy va laboratoriya ishlari, mustaqil is hlarning ba zi turlari kiradi. Mashqlar asosan
‟
mustahkamlash va bilimlarni tatbiq qilish, malaka va ko„nikmalarni shakllantirish metodi
sifatida qo„llaniladi.
Mashq deb biror amalni, shu amalni o„zlashtirish yoki mustahkamlash
maqsadida
rejali ravishda tashkil qilingan takroriy bajarishga aytiladi.
Mashqlar tayyorlash, mashq qildirish va ijodiy
mashqlarga
katta ahamiyat
beriladi. Ijodiy
xarakterdagi mashqlarga masalan, masala va misollarni turli
usullar bilan yechish, ifoda
bo„yicha masala tuzish, qisqa yozuv, chizmaga
ko„ra
masala
tuzish, muammoli masalalarni yechish mashqlari va boshqa
mashqlar kiradi.
Induksiya, deduksiya, analogiya
Bu uch metod yangi bilimlarni egallashning asosida yotuvchi xulosalarning
xususiyatlariga qarab bir - biridan farq qilinadi. Induksiya metodi bilishning shunday yo„liki,
bunda o„quvchining fikri
birlikdan umumiylikka, xususiy xulosalardan umumiy xulosaga o„sib boradi.
Induktiv xulosa – xususiydan umumiyga qarab boradigan xulosadir. Bu metoddan
foydalanib biror qonuniyatni ochish yoki qoidani chiqarish uchun o„qituvchi misollar, masalalar,
ko„rsatmali materiallarni puxtalik b ilan tanlaydi.
Boshlang„ich
sinflarda
induksiya
metodi bilan uzviy bog„liq holda
deduksiya metodidan ham keng foydalaniladi. Boshlang„ich sinflarning yangi o„qitish dasturi
talablariga o„tishi munosabati bilan deduksiya metodidan foydalanish chegaralari ancha
kengaydi. Odatdagi metodika deyarli induktiv metoddan foydalanishni, deduktiv metoddan
foydalanishning cheklanganligini uqtirib turardi.
Deduksiya metodi bilishning shunday yo„liki, bu yo„l umumiyroq bilimlar asosida yangi
xususiy bilimlarni olishdan iboratdir.
1 + 2 = 3
3 – 2 = 1
3 – 1 = 2
Deduksiya bu, umumiy qoidalardan xususiy misollarga va konkret qoidalarga o„tishdir.
Induktiv va deduktiv xulosalarga misollar keltiramiz. Birinchi sinf
o„quvchilariga yig„indi bilan qo„shiluvchi orasidagi bog„lanishni tushuntirish
uchun bolalarni xulosaga induktiv yo„l bilan olib kelamiz. Ko„rsatmalilikdan (har
xil
doirachalardan)
foydalanib, oldin hamma doirachalar (qizil va ko`k)
qanchaligi topiladi (1 + 2 = 3).
Shundan keyin 1 ta qizil doiracha (birinchi qo„shiluvchini ifodalovchi) surib
qo„yiladi, bunda bolalar 2 ta ko„k doiracha ya ni ikkinchi qo„shiluvchi qolis higa
‟
ishonch hosil qilishadi (3 – 2 = 1). Shundan keyin 3 ta doirachadan 2 ta ko„k
doiracha (ikkinchi qo„shiluvchini ifodalovchi) ayirilsa, 1 ta qizil doiracha, ya ni
‟
birinchi
qo„shiluvchi qolishiga ishonch hosil qiladilar (3 –1 = 2). Shundan

---

keyin boshqa sonlar hamda boshqa ko„rsatmali materiallar bilan bir qatorda shunday mashqlar
bajariladi va bolalarning o„zlari ushbu umumiy xulosani ifodalashadi: agar yig`indidan birinchi
qo„shiluvchi ayirilsa, ikkinchi qo„shiluvchi qoladi, agar yig„indidan ikkinchi qushiluvchi ayirilsa,
birinchi qo„shiluvchi qoladi. Bolalar tomonidan induktiv yo„l bilan chig„arilgan xulosa 5, 6, 7,
8, 9
sonlarini
ayirish
qaralayotganda
deduktiv
mulohazalar
yuritish
uchun
foydalaniladi.
Analogiya 
– 
shunday xulosaki, bunda predmetlar ba zi belgilarining o„xshashligi bo„yicha
‟
bu predmetlar boshqa belgilari bo„yicha ham o„xshash, degan taxminiy xulosa chiqariladi.
Analogiya “xususiydan xususiyga boradigan”, bir konkret faktdan boshqa konkret faktlarga
boradigan xulosadir.
Masalan, uch xonali sonlarni qo„shish va ayirishning yozma usullarini
ko„p
xonali sonlarni qo„shish va ayirishga o„tkazish analogiya usulini
qo„llashga asoslangan. Shu
maqsadda metodik adabiyotlarda ko„p xonali
sonlarni
yozma
qo„shish va ayirish bilan tanishtirishda shunday misollarni
yechish tavsiya qilinadiki, bunda har bir navbatdagi misol oldingisini o„z ichiga oladi. Masalan:
126
4752
54752
837
6837
76837
+172 + 3246 +43246 - 425 - 2425
- 52425
Bunday misollarni yechgandan keyin o„quvchilarning o„zlari ko„p xonali sonlarni yozma
qo„shish va ayirish uch xonali sonlarni yozma qo„shish va ayirishdek bajariladi, deb xulosa
chiqaradilar.
Yuqorida
qaralgan
metodlardan
(induksiya,
deduksiya,
analogiya)
foydalanish zamirida analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish va abstraksiyalash kabi aqliy
operasiyalar yotadi.
Butunni uning tashkil etuvchi qismlariga ajratishga yo„naltirilgan fikrlash (tafakkur) usuli
analiz deb ataladi.
Predmetlar yoki hodisalar orasida bog„lanishlar o„rnatishga yo„naltirilgan tafakkur usuli
sintez deb ataladi.
100 sonida nechta o„nlik va nechta birlik bor, degan savolga javob berishda o„quvchilar
sonni analiz qilishadi.
Shu so„zlarga amal qilishadi (ya ni noto„la analiz o„tkazishadi), bunday 
‟
qilish esa
ko„pincha xatoga, ya ni xato sintezga olib keladi.
‟
Taqqoslash usuli qaralayotgan sonlar, arifmetik misollar, masalalarning o„xshash va
farqli alomatlarin ajratishdan ib orat.
Matematika boshlang„ich kursi taqqoslash usulining qo„llanilishi uchun katta imkoniyatlar
ochib beradi: ifodalar va sonlarni taqqoslash; ikkita ifodani taqqoslash; masalalarni taqqoslash
va h.k.
Yangi matematik tushunchalarni, qonunlarni tarkib toptirishda bolalar umumlashtirishga
duch keladilar.
Umumlashtirish – bu o„rganilayotgan ob ektlardan umumiy muhim 
‟
tomonlarini ajratish va
ularni muhim emaslaridan ajratishdan iborat.
O„quvchilarning
faollik
darajasiga
ko„ra
farqlanuvchi
metodlar,
o„quvchilarning mustaqil ishlari.
Faollashtiruvchi (interfaol) darslar.
O„qituvchi boshchiligada bajariladigan o„quvchilarning mustaqil ishlari o„quvchilarning

---

umumiy rivojlanishlariga yo„naltirilganligini yana bir karra ta kidlaydi.
‟
Didaktik adabiyotlarda mustaqil ish tushunchasini har xil ta riflanadi.
‟
Mustaqil ishlar quyidagilarga ko„ra o„zaro farq qilinadi:
a) didaktik maqsadlar bo„yicha: o„quvchilarni yangi materialni qabul qilishga
(idrok qilishga) tayyorlashga, yangi bilimlarni o„zlashtirishga, mustahkamlashga,
ilgari o„tilgan materialni takrorlashga yo„naltirilgan bo„lishi mumkin;
b)
o„quvchilar mustaqil ishlayotgan material
bo„yicha: darslik bilan,
didaktik material ustida, bosma asosli daftar ustida ishlash va hokazo;
d) o„quvchilardan talab qilinadigan faoliyat xarakteri bo„yicha: bu nuqtayi nazardan
bajariladigan ishlarni berilgan namuna, qoida bo„yicha va hokazo bir-biridan farq qilinadi;
O„quvchi maxsus topshiriq ustida ishlaydi. Matematikadan deyarli har bir darsda 2–3 ta
qisqa vaqtli mustaqil ish o„tkazish maqsadga muvofiq ekanligini ta kidlab o„tamiz.
‟
IV. O„quvchilarni mustaqil faolliklari darajasiga ko„ra klassifikasiyalanuvchi metodlar.
1.
Izohli - illyustrativ metod. Yangi axborotlarni ilgari o„zlashtirilgan
axborotlar bilan taqqoslashadi va eslab qolishadi.
2. Reproduktiv metod. Reproduktiv metodning asosiy belgisi faoliyat usulini
tiklash va o„qituvchining topshiriqlari
bo„yicha takrorlashdan iborat. Bu metod
yordamida o„quvchilarda malaka va ko„nikmalar tarkib topadi.
3. Bilimlarni
muammoli
bayon qilish.
O`quvchilarni izlanishlarni olib borishga o„rgatadi.
4. Qisman izlanish yoki evristik metod.
O„qitishning tadqiqot metodi.
Masalan,
1-sinf
o„quvchilarida
sonni yig„indiga qo„shish uquvini
shakllantirish metodikasini qaraylik. O„quvchilarga ushbu tengliklarni namoyish etuvchi rasmlar
ko„rsatiladi:
a + (b + c) = d,
(a +b) + c = d,
(a + c) + b = d.
Bu ko„rinish bo„yicha masalalar tuziladi va o„quvchilar ularni ko`rgazmalilik vositasida
yechadilar. Yechimni analitik ifodalab, o„quvchilar sonni yig„indiga qo„shish qoidasiga
keladilar.