Məsələn, batırlığa həsr olunmuş “Aleukə batır” nağılında qəhrəman düşmən kalmıklara qarşı vuruşur, eyni ilə eposda olduğu kimi o, kalmık xanı Kobikti-batır tərəfindən məğlub edilir (eposda Kobikti – kalmıkların xanı, Koblandının düşməni kimi özünü göstərir). Onun yerinə belə olduqda Aleukə batırın oğlu Oraq mübarizəyə qatılır, və o, Kobiktini məğlub edir. Oraq – batır eposda Koblandının öz tayfadaşı kimi təqdim olunur. Məsələn, “Talaspay-Mergen” nağılında Koblandı və Qaraman epik qəhrəmanlar kimi göstərilir. Nağılda Qaramanın nəslinin məhvindən danışılır. Onun köməkçisi kimi “Talaspay-Mergen” çıxış edir. O da öz növbəsində batır olur. Bununla belə o, özü qaraqıpçaqları nə məğlub edə, nə də onlardan qisas ala bilmir. Çünki son nəticədə məlum olur ki, Koblandı onun dayısıdır. Koblandı ilə İr Gökşenin oğlu İr Kosay vuruşur və onu öldürür. Talaspay qıpçaqların xanı olur. “Qazax eposu, onun poetikasının inkişaf xüsusiyyətləri”ndə ”N.S.Smirnovanın qeyd etdiyi kimi bu nağıl XIV-XVI əsrlərdə Qızıl Ordanın tənəzzül dövrünü əks etdirir ki, həmin dövr də məhz çoxsaylı mübarizələrlə, müharibələrlə xarakterizə olunur. Beləliklə, bu xətt epik qəhrəmanların tarixini əks etdirməklə başa çatır. Digər bir nağılda İr Göksə və onun oğlu İr Kosay bəzən Qəmbərin nəvəsi İr Gökşənin oğlu İr Kosay Koblandıya qarşı mübarizə aparır. İr Kosay qalib gəlir.
Poemaya daha yaxın lətifə başqa bir əsərdə “Ural vilayəti Bukeyev səhrasının və üst Uralın qədimliyi” ilə bağlı lətifədə göstərilir. Bu lətifədə hətta V.V.Karlson tərəfindən Koblandının qəbri yeri də göstərilir. Bu, 1906-cı ildə “Orenburq arxiv komissiyasının elmi əsərləri” məcmuəsinin XVI buraxılışında da öz əksini tapmışdır. Burada göstərilir ki, Koblandı stansiyasının yanında kiçik bir təpəcik vardır ki, o kərpic qırıqları ilə örtülmüşdür. Bu, əhali tərəfindən dağıdılmış Koblandının qədim qəbirinin qalıqlarıdır. Sonra lətifənin özü verilir. Lətifədə bu xarabalıqların nə ilə bağlı olduğu qeyd olunur. Orada göstərilir ki, “Akşa xan qırğız (qazax) düzənliyində hazırkı Ural vilayətində olduqca varlı Toktar bəy yaşayırmış. Onun özü noğaylı qəbiləsindən olmaqla, arvadının adı Analıq imiş. Uzun müddət evli olsalar da, onların övladları yox imiş. Ahıl yaşlarında Allah onlara bir oğul payı vermişdir ki, onun da adını “Koblandı” qoymuşdular. 13 yaşına çatanda Koblandı “Qurtqa” adlı bir qızla evlənir. Lap yeniyetməlikdən o, gəzib dolaşmağa, veyil həyat tərzi sürməyə istiqamətlənmiş bir gənc imiş. Koblandı dostları ilə Qazana gedir və Qazan xanı ilə vuruşur. O, vətəni tərk etdiyi vaxtda kalmıklar fürsətdən istifadə edərək, bura hücum çəkib, Koblandının qohum-əqrabalarını, ona rəğbəti olanları darmadağın edib öldürür, ölkəsini viran qoyurlar. Qazandan gələndən sonra Koblandı müharibə elan edib kalmıkların üzərinə hücuma keçib qələbə çalır. Onların ən güclü batırı və başçıları olan Kobikti batırı öldürür” (4, 12).
“Koblandı” adı altında eyni ilə bu poemanın süjetinə paralel digər bir rəvayətdə göstərilir ki, Koblandının xələfi Cirengül dövründə qələbə qazandıqdan sonra Koblandının şərəfinə abidə qoyulmuşdur. Bu abidə Xobdin nahiyəsinin hüdudlarındakı düzənlikdə indi də qalmaqdadır.
Lakin bununla belə bu əfsanədə Koblandı adının çəkilməsi, onun konkret qəbri ilə bu faktın verilməsi heç də onun tarixi prototipinin mövcudluğu haqqında təsəvvür yaratmır. Bu, hər şeydən əvvəl, başqa bir məqamla bağlıdır ki, dastanın əfsanəvi qəhrəmanlarının adına, yaxud lətifələrdə verilən müqəddəs məzarlara insanlar daim baş əysinlər.
Epik süjet, yaxud onun ayrı-ayrı elementləri müxtəlif kiçik janr formalarında “Koblandı-batır”ın xalq qəhrəmanlıq dastanı kimi şöhrət qazanması onun populyarlığını sübut edir.
Koblandı adı ən monumental, yenilməz batır kimi kiçik batırlar silsiləsindəki poemalarda da yaşamaqdadır. Məsələn, “Yer Sain” poemasında Sain kalmıkların üzərinə Koblandı ilə birlikdə hücuma keçən zaman Kobandının 60 yaşı olmuşdur. Sain təcrübəli hərbçi olan Koblandıya qulaq asmır, onun sözlərini eşitmir, mübarizəyə öz 40 əsgəri ilə birlikdə atılır və elə oradaca məhv olur. Və yaxud “Bozmonay” poemasında (onu həm də “tarixi nəğmə” adlandırırlar – N.T.) əsasən Sain batırın baş qəhrəman kimi bioqrafiyası, Koblandının anadan olması, uşaqlığı, gənclik dövrünün təsviri ilə olduqca oxşar məqamlara malikdir. Hekayət olunur ki, burada Bozmonayın oğlu noğaylı Sain – batır qəbiləsindəndir, o, öz tayfasını düşmənlərdən qorumağa çalışır. Qocalıb əldən düşmüş Koblandı onun haqqında eşitdikdən sonra Bozmonayın gücünü, qəhrəmanlığını yoxlamaq məqsədi və 40 əsgər ilə ona qarşı hücum çəkir. Saim belə bir hücumu qəbul edir və mübarizəyə atılır. Batırlar çox vuruşurlar və nəhayət Sain Koblandını atdan vurub yerə salır. Koblandı Sainin qəhrəmanlığına inandıqdan sonra öz gəlişinin məqsədini açıqlayır. Bununla da Sain qoca batırdan xeyir-dua aldıqdan sonra Koblandının qəhrəmanlığını davam etdirərək, düşmənlərin üzərində qələbə qazana bilir.
“Koblandı-batır” poemasının məzmununda əsasən real tarixi hadisələr və şəxsiyyətlər öz əksini tapmışdır. Burada nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, epos həm də poetikləşmiş tarixdir. Onun bu və ya digər cəhətlərini tarixdə axtarmaq üçün ən mühümü odur ki, poema uzaq dövrlərdən üzü bəri süjet strukturunu saxlamış və dövrün daha taleyüklü ictimai əhəmiyyətli hadisələrini əks etdirmişdir. Təbii ki, bütün bunların hamısı xalq yaddaşında yaşamış və xalqın uzunmüddətli qəhrəmanlıq tarixini və azadlıq uğrunda mübarizəsini əks etdirmişdir. Müxtəlif dövrlərdə olan bu tarixi hadisə və proseslər, sonralar batırın adı ilə möhkəmlənmiş və onlar öz hərbi qəhrəmanlıqlarına görə xalq arasında daha böyük nüfuz qazanmışlar.
Batırın və onun dostlarının, dəstəsinin başlıca düşməni qızılbaşların başçısı Qazan xandır. Qazan xanı bəzən hulakilər dövlətinin başçısı Qazan xan(1295-1304) ilə qarışdırırlar. O, Çingizilərdən birincisi olmaqla, islamı qəbul etmiş və öz torpaqlarında islam dinini rəsmi din elan etmişdir. Lakin Qazan və Kazan adlarını Qızılbaş sözünə aid etmək bu eposda Qazan xan dövrünə tətbiqən işlətmək də düzgün olmazdı. “Qızılbaş” termini yalnız XVI əsrin əvvəllərində yaranmışdır. Bu isə, məlum olduğu kimi, Şah İsmayıl Xətai dövrünə aiddir. O, Azərbaycanda Səfəvilər sülaləsinin başçısı olmaqla, onun əsasını qoymuş ordusunda qırmızı papaq geymiş türklərin vuruşduğu da məlumdur. Onlara “Qızılbaş”lar deyirdilər. XVI-XVII əsrlərdə Səfəvilər dövləti Orta Asiyada özbək xanları ilə mübarizələr zamanı Xorasanda türk qarnizonları yerləşdirmişdilər ki, onların da əksəriyyəti qızılbaşlar qəbiləsindən qacarlardan ibarət idi. Şərqi fars və türk mənbələrində “qızılbaş” sözü yarandığı vaxtdan səfəvilər ordusunun adında əksini tapmışdır. Qazan xan, hər şeydən əvvəl, epik qəhrəman olmaqla oğuz eli qəbiləsinin “Kitabi Dədə-Qorqud”da göstərildiyi kimi epik qəhrəmanla birbaşa əlaqədə olduğuna işarə edir. Bununla bağlı xeyli məlumatları biz həm də Əbülqazi Bahadır xanın “Şəcərei-tərakimə (Türkmənlərin soy kitabı)” kitabında tapırıq. Burada Salur Qazanın həyatının nə qədər dəqiq göstərildiyini söyləyə bilməsək də, onunla bağlı bu məlumat müəyyən dərəcədə maraq doğurur və Qorqud ata Salur Qazanı alp kimi öyür (3, 97-98). Prof. Xaliq Koroğlu qeyd etdiyi kimi, bu obraz, demək olar ki, (V-VI dastandan başqa II, IV, XI, XII- əsrlərdə) baş personaj kimi çıxış etməklə, bütün qalan dastanlarda öz əksini tapmışdır.
“Qızılbaş” sözü (kalmık sözü kimi) qazax eposunda daim mənfi mənada işlənir və bu özgə yerli və yadelli düşmən anlamına uyğun gəlib, Orta Asiya və digər xalqlara məxsus olmaqla onlar tərəfindən işlədilir. Onu da qeyd edək ki, tarixi mənbələrdə qazax qəbilələrinin qızılbaşlarla qarşı-qarşıya gəlməsi faktı haqqında da heç bir söhbət yoxdur. Bununla belə biz burada yalnız Nadir şah ordusunu oradan istisna edə bilərik. Nadir şah (1736-1747) məhz bu dövrdə kiçik Cuz hökmdarı Əbül Xayr xanla Xarəzmdə üz-üzə gəlmiş və vuruşmuşdur. Eləcə də qazax epik poemalarında “qızılbaş”, “kalmık” sözü həm də düşmən adını, ayrı dindən olanların adını göstərməklə sinonim kimi işlədilmişdir.
Batırların yürüşlərini, döyüşlərini təsvir edən bu poema tarixi kolliziyalarla, kalmıkların İtil (Volqa) üzərinə XVII əsrdə yürüşləri ilə bağlı olmaqla, qazax qəbilələrinin batırlar tərəfindən müdafiə olunmasını göstərir. Qazax batırları köçəri mal-qara saxlayanlar sırasından seçilmiş könüllülər olmaqla, daim düşmənlərə qarşı vuruşmuşlar. Kalmıkların bir hissəsini torqoutlar təşkil edirdilər. Onlar Oyrat İttifaqındakı qəbilələrdən ibarət olub Qazaxıstan ərazilərində yeni otlaqlar ələ keçirmək uğrunda vuruşur və irəliləyirdilər.
Rus mənbələrində kalmık tayşa torqoutların başçısı Xo-Urlyuk 1604-cü ildə Oyrat İttifaqından çıxıb, İrtışın orta axınları ərazilərinə köçmüş, xeyli dərəcədə cənuba irəliləmiş və 1608-ci ildə Emba çayı üzərində möhkəmlənmişdir. Burada onlar Ural və Yaik çayları sahillərindən köçmüş noğaylarla görüşmüşlər. Biçurinə (İakinfə), görə 1616-1621-ci illərdə Xo-Urlyuk İşim çayının qolları Tobol və Emba çayının yuxarı hissələrində və Sibirdə yerləşmişdilər. 1619-cu ildə kalmıklar bir neçə Kiçik Cuzdan ibarət olan qazax qəbilələrinin üzərinə hücuma keçmişlər ki, onlar rus salnamələrində noğaylı adı altında Noğay İttifaqında öz əksini tapmışlar.
Kalmık dəstələri Qazaxıstan ərazisində İrtış sahillərindən taki Şimal-Qərb istiqamətlərinə qədər getmişlər. Kalmıklar bu rayonlarda uzun-uzadı qərar tutmadan (hazırda bu ərazilər Semipalatinsk və Pavlodar ərazilərini əhatə edir) Turqay düzlərinə, Ural vilayətinə gedib çıxmışlar. 1628-ci ildə Xo-Urlyuk Yaik və Embada məskunlaşmışdı. Salnamələrdə belə məlumatlar da vardır ki, Qazax Ordasının şahı İşim kalmıkların üzərinə hücuma keçir və onları darmadağın edir. Eyni zamanda digər kalmık dəstələri tayşa Kuyşinin (yaxud Quşi) başçılığı altında Yesildən, Obdan, İlekdən keçərək noğay torpaqlarında Ural və İtil üzərində qərar tutmuşlar. 1630-cu ildə kalmıklar noğayların üzərinə yenidən hücum çəkməklə, onların 21 min atını ələ keçirmişlər: Astraxan atıcıları onları Astraxandan iki gün ərzində qovmuş, mal-qaralarını ələ keçirmiş, xeyli sayda əsgərlərini əsir götürmüşlər. 1633-cü ildə Xo-Urlyuk Turqay düzlərinə gedərkən İşim və Tobol arasında olmuş, onun oğlu Dayçin isə bu zaman Yaikin yuxarı hissələrinə köçmüşdür. 1633-cü ildə Xo-Urlyuk yenidən Yaik üzərində görünməyə başlamışdır.
Bütün bu yerdəyişmələr heç də qansız-qadasız ötüşməmişdir. Bununla belə, kalmıklar yerli əhalinin böyük təzyiqi ilə qarşılaşmışlar. Nəticədə kalmıklar qazaxları, türkmənləri, qaraqalpaqları köçəri yaşadıqları torpaqlardan vurub kənara atmağa müvəffəq olmuşlar. Qaraqalpaqlar bu dövrdə Emba rayonu ərazisində Uraldan qərb tərəfdə Tobolsk yaxınlığında olan ərazilərdə yaşayırdılar. XVII əsrin 20-ci illərində onlar oradan artıq cənub tərəfə vurulub atılmışlar. Onların yerini dəqiqləşdirmiş Əbülqazi qeyd edir ki, bu zaman qaraqalpaqlar Sırdərya çayı və Aral dənizinin ətrafında idilər. Türkmənlərin bir hissəsi kalmıkların təsirinə məruz qalıb, Manqışlaqdan daha cənub rayonlara tərəf hərəkəti zamanı onlar kalmık tayfalarının qazax köçəriləri üzərinə hücumları ilə rastlaşırlar. Bu hücumlarda kalmıklar çoxsaylı mal-qara ələ keçirir, insanları əsir götürürlər.
“Koblandı-batır” poemasında yada salınan döyüşlər bəzən real rayonların adı və coğrafi adlar ilə üst-üstə düşür ki, burada kalmık torqoutların Qazaxıstan ərazilərinə hərəkəti də eyni dövrü əks etdirir.
Qazaxlar üçün ən çətin dövrlər “Böyük bədbəxtlik” illəridir ki, qazaxlar onu “Aqtaban şubırındı” (XVIII əsr) adlandırırlar. Həmin bu dövrdə cunqar hücumu nəticəsində məhz Alatau, Qaratau poemada Qarataunun köhnə adı Qaraspan adlanır (2, 456) və o ələ keçrilir. Bundan sonra qazax tayfaları Embaya, Yaikə, Uyu və Oru ərazilərinə köçməyə məcbur olurlar. Yadellilərə qarşı mübarizədə qazax dəstələri işğalçılara güclü zərbələr endirir, bəzi hallarda tutarlı qələbələr əldə edirlər. Bu döyüşlərə rəhbərlik edən batırların adları akın nəğmələrində daim yada salınır, oxunurdu. 1726-cı ildə Sarısu çayından qərbə tərəf qanjiqalı tayfasından olan Bokenbay batır kalmıklar üzərində böyük qələbə qazanır. Görünür, bu o qədər böyük bir hadisə olmuşdur ki, xalq yaddaşında, qəhrəmanlıq nəğməsi kimi qalmış və “Koblandı-batır”ın süjetində öz əksini tapmışdır. Onun epizodlarından birində Bokenbayın döyüş səhnəsi son dərəcə böyük ekspressivliklə təsvir olunur. O, Koblandının oğludur və məhz o, kalmıklar üzərində qələbə qazanmışdır. Poemada döyüşlərin getdiyi epik yer, ərazilər bir neçə dəfə göstərilir ki, bu məhz Sarısu çayı ərazisidir. Bundan başqa epik mətndə həm də yadellilərlə mübarizə öz əksini tapmışdır ki, onlar, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, eposda qızılbaşlar və kalmıklar kimi adlanırlar. Qıpçaqlar, kiyatlar və noğaylar da bir yerə toplaşaraq məhz onlara qarşı mübarizə aparmışlar. Məsələn, kiyat tayfasından olan batır Qaraman “Koblandı batır”a çatdırır ki, noğay tayfaları Qazan xan tərəfindən ələ keçirilmişdir. Koblandı onlarla birlikdə düşmən üzərinə hücuma keçir. Qeyd edək ki, eposda kalmık və qızılbaş eyni – yadelli düşmən mənasını verdiyindən mətndə tez-tez eyni düşmən adı kimi çəkilməklə, onlar gah qızılbaşlar, gah da kalmık adlandırılırlar.
Poemada nəinki hərbi qəhrəmanlıq, həm də asudə həyat mənzərələri, zəngin təbiət panoramı epik səciyyədə öz əksini tapmışdır. Geniş təsvirlərdə feodal-patriarxal cəmiyyətinin ukladı, yaşam tərzi, köçəri maldarların həyat realiyaları olduqca relyefli təqdim olunmuşdur. Burada ailələrarası, tayfalararası münasibətlər, qəhrəmanın öz yaxınları və düşmənləri ilə münasibətləri, tayfaların köçü, qışda qışlaqlara, yayda yaylaqlara, çayların, göllərin kənarlarında qərar tutmaları, qışda küləkdən qorunduqları yerlər (Çözdi gölünün ətrafı, Qaraspan dağı) və eyni zamanda bəylərin, ordaların, heyvanların saxlandığı yer, yurtalar, tayfa başçıları, onların ailə üzvləri (məsələn, Toktarbəy, arvadı Analıq, oğlu Koblandı və arvadı Qurtqa, qızı Qarlıqaş) çoxsaylı tört-tülik – daha doğrusu, saysız-hesabsız ilxılar – dəvələri, atları, iri buynuzlu mal-qarası, qoyunu, keçisi və s., tayfa başçısnın saysız-hesabsız var-dövləti, otlaqlar, xanların qorunan, müdafiə olunan, qala – şəhərləri və s. hamısı olduqca maraqlı şəkildə əksini tapmışdır. “Koblandı-batır” da batırların paltarları, onların atlarının rəngi, xəz paltarları, məxmər paltarları, qızılla, gümüşlə bəzədilmiş paltarlar, məişət əşyaları, hərbi arabalar, dörd təkərli at arabaları, yurtaların detalları, sicimləri, ipləri, madyanlar, onların qulunları, mehtərlərin və ilxıçıların paltarları müxtəlif yüklə doldurulmuş karvanlar, milli yemək, köçərilərin uzun müddət ərzində istifadə etdikləri bütün nə varsa hamısı – yerli xalq təbabəti, dərmanları, atların yemi və s. göstərilmişdir. Bütün bu detalların hamısı köçəri həyatının və zəngin qazax torpağının təbiəti, mal-qaranın rəngarəngliyi, bitki aləmi, xüsusən köç vaxtı qanadlı atlarda batırların yarış təşkil etdiyi anlar, susuz çöllər, dağ aşırımları, qamışlarla ötürülmüş göllər, bol sulu çaylar, ətrafdakı möcüzəli batır qəhrəmanlığı və s. özünəməxsus şəkildə reallıqla fantastikanın sintezini ortaya qoyur.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, poemada patriarxal tayfa qəbiləsinin mənəviyyatı, həyatı, adət-ənənəsi, mənəvi-əxlaqi dəyərləri və s. əksini tapmışdır. Bunlar ilk növbədə əsərdəki ayrı-ayrı qəhrəmanlıq eposunun müxtəlif epizodlarında, motivlərində, mövzularında özünü göstərir. Məsələn, Koblandı bu dəstənin başçısı kimi öz yaxınları, qohumları ilə sıx bağlıdır. İlk növbədə onun həmyaşıdı Qaramanla (o, dostluğa sadiq olmayıb qorxaqlıq göstərməsinə baxmayaraq) çox yaxşı münasibətlərdə olub qədim adətə görə qardaş (kürdas) kimi yaxınlığı göstərir, Koblandı onu bağışlayır. Doğma torpağa patriarxal sevgi, valideynlərə, böyüklərə hörmət, tayfa başçısının nüfuzu, tayfalar arasındakı həmrəylik, ələ keçirilmiş qəniməti birgə bölmək, məsələn, Koblandı qıpçaqlarla öz böyük qələbəsindən ələ keçirdiyi bütün qiymətli şeyləri bölür. Qızılbaş Kobikti qızı Qarlıqanı Qaramana verir. İctimai tədbirlərin, xalq bayramlarının, toy-büsatların qurulması, hər hansı bir hadisə ilə bağlı bayramların keçirilməsi, məsələn, yürüşdən qayıtma, tayfanın gələcək başçısının adının qoyulması ilə bağlı keçirilən bayramlar və mərasimlər, ənənəvi zuriyətsizlik motivi və xana zuriyət arzulanması – bütün bunların hamısı batırın doğulma tarixi, onun öz hakimiyyətini əldə saxlama ilə bağlı qayğısı ictimai xarakterli olub, patriarxal əxlaq mədəniyyətinin səviyyəsini əks etdirməklə, poemanın məzmununa orqanik şəkildə daxil edilmişdir.
Xalq həyatının özünəməxsus ensiklopediyası olan bu dastan əsrlər ərzində yaranmaqla onu yaradanların ideologiyasını ortaya qoyur və onun məzmununda, xüsusən bədii, obrazlı sistemində qədim dövrün inancları – avamlıq, mərasimlər, rituallar (məsələn, heyvan kultu - qurban kəşmə, ölüləri anma və s.) və eləcə də islamın sonrakı dövrlərdə təfəkkürə təsiri, köçəri həyatında, mənəviyyatında özünə çətinliklə də olsa yer alması və s. göstərir. Qazaxlarda iki inancın yarımşamançı və yarımislamçılığın izləri qəhrəmanların poetik müraciətlərində Allaha yox, ruhların, heyvanların gücünə söykənməsi, onların köməyə çağırılması, gah da Allahı, müsəlman peyğəmbərlərini və müqəddəslərini səsləmə və s. maraqlıdır. Poemada həm də Orta Asiya xalqlarının digər epik nümunələri üçün xarakterik olan müsəlman düşüncə tərzi öz əksini tapmışdır. Bundan başqa poemada həm də islamdan əvvəlki köçəri tayfalarını əhatə edən fakt və hadisələr yer almışdır ki, onların da folklora müsəlman əfsanələrinin təsiri ilə əlaqədar daxil ola biləcəyi təxmin edilir. Əsərdə Bibliya peyğəmbərinin və İslam müqəddəslərinin, övliyalarının adları çəkilir. İslamın köçəri düzlərdə və səhralarda yayılması dövrü XIX əsrə təsadüf edir ki, burada Süleyman peyğəmbər haqqında əfsanələr, Xızır peyğəmbərə olan müraciətlərdə bu müqəddəslərin hamısı, hifzedici, müalicəedici, qoruyucu və xilasedici kimi çıxış edir. Onların adı poemada digər müqəddəslərlə, peyğəmbərlərlə yanaşı dayanmışdır. Onlarla birlikdə qəhrəmanların monoloqlarında qədim epik ənənəyə əsasən mifik qəhrəmanların adları çəkilir ki, bunlar da müsəlmanlığa qədər çoxallahlıqla bağlı olan düşüncələrin əksi kimi qiymətləndirilməlidir.
Digər çoxsaylı epik poemalarda olduğu kimi “Koblandı-batır”dakı hadisələrin magistral süjeti qəhrəmanın şəxsi maraqları ilə yox, onun ictimai borcu ilə bağlıdır (8, 32).
Epik qəhrəman obrazında qazaxların ictimai şüurunun uzun zaman kəsiyində formalaşmış etik, mənəvi-əxlaqi normaları ifadə olunmuşdur. Batır doğma Vətəndə yalnız xeyirxahlıqlar etmək üçün dünyaya gəlmişdir. Koblandı obrazının başlıca mahiyyəti də məhz bundan ibarətdir. Dastanın süjet xətti, orada yer almış hadisələr qazax torpağının yadellilərdən müdafiəsi kimi ümumi, aparıcı ideya ətrafında qruplaşmaqla, epik təhkiyənin vahidliyi üçün münbit zəmin yaradır.
Bir daha qeyd edək ki, əsərin başlıca ideya istiqaməti batırın öz qəbilələrini yadelli işğalçılardan qoruyub hifz etməklə bağlı hərbi qəhrəmanlıq və cəsurluğun əks olunmasıdır. Poemanın əsas ideyası öz əksini ənənəvi epik mövzularda tapır. Qəhrəmanların başlıca vəzifəsi öz tayfasını, qəbiləsini qorumaqdan ibarətdir. Bu mövzu kifayət qədər xəlqidir. Təsadüfi deyildir ki, etnik-milli əxlaqa uyğun olaraq poemanın bütün variantlarında yadellilərin bütün yürüşləri pislənir. Koblandı yalnız bircə dəfə məğlub olur. Onun tərəfdarlarını düşmən o, Qaramanla kalmık xanı Kobiktinin üzərinə hücuma keçən zaman yaxalayır. Poemanın başlıca ideyası epik qəhrəmanlığı ön plana çıxarmaqdan ibarətdir. Bu isə məhz əsərin başlıca pafosunu müəyyənləşdirir. Epik təhkiyənin mərkəzində qalib batır dayanır. O, bütün mümükünsüz çətinlikləri dəf edir və hətta ölüm təhlükəsinə də qalib gələ bilir. Batır öz doğmalarından kənarda olsa da, o, daim öz dostları, öz qıpçaqları ilə birlikdədir. Hadisələr isə qəhrəman batırın ətrafında inkişaf etməklə, onun vətənpərvərliyini əks etdirir. Qəhrəmanlığın belə etalonu xalq epopeyasının ruhuna tamamilə uyğundur.
Məlum olduğu kimi, xalq epopeyasının başlıca əlaməti qəhrəmanlıqdır. Bu faktlar əsərin kompozisiyasına, obrazlarına, bədii təsvir vasitələrinə və s. yetərincə təsir edir. Bu, “Koblandı-batır” üçün də xarakterikdir. Bu da daha mükəmməl şəkildə əsərin nəşrində öz əksini tapır.
Poemanın məzmunu üçün əsasən mifoloji elementlərin yoxluğu xarakterikdir. Burada nağıl elementlərindən istifadə qəhrəmanların idealizasiyasını güncləndirməyə xidmət edir. Hərbi cəngavərliyin təsviri isə batır obrazının romantikləşdirilməsi məqsədini güdür. Qəhrəmanın geneologiyası, tayfası, batırın doğulması, onun tərbiyə alması, sevdiyi qız uğrunda mübarizəsi və s. iştirakı, baş qəhrəmanların taleyi haqqında söhbətlər və s. burada mühüm yer tutur.
Poemanın süjeti xətti, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ayrı-ayrı tamamlanmış epizodlardan ibarətdir. Bu isə onların təhkiyənin vahid həlqələr üzərində qurulmasını şərtləndirir.
Poema batırın doğulmasına qədərki tarixdən başlayır. Belə başlanğıc qəhrəmanlıq eposunun epik ənənələrində mövcuddur və eyni zamanda bu türk xalqlarının batırlıq nağılları üçün də xarakterikdir. Qaraqıpçaq tayfasından olan Toktarbəy artıq qocalıb, Allahdan, övliyalardan, pirlərdən özünə davamçı, müdafiəçi arzulayır. Bu məqsədlə o, müqəddəs yerləri ziyarət edir. Allahın, müqəddəslərin şəninə qurbanlar kəsir, nəhayət, onun arvadı bəybişə Analığın əkizi - oğlu Koblandı, qızı Qarlıqaş doğulur. Koblandının uşaqlığı ənənəvi olaraq batırlıq ənənələri ilə bağlıdır. Oğlan çox tez böyüyür. Altı yaşında artıq o, atasının ilxısına gedir və orada baş ilxıçı Yestimislə hərbi, köçəri həyat ruhunda tərbiyə alır.
Qəhrəmanlıq eposu ənənələrində batırın uzaqda yaşayan gözəl qızla evlənməsi və eləcə də batır atlarının böyüdülüb saxlanması da öz əksini tapır.
Qız uğrunda mübarizədə iştirak batırın qəhrəmanlığının birinci mərhələsidir. Burada Koblandı gənc oğlanların sırasında ən cavanı kimi qızın atasının şərtlərini yerinə yetirməklə bir ox ilə qızıl sikkəni vurur. Yarışda qalib gəlməklə, o gözəl Qurtqanı öz doğma köçəri torpaqlarına aparır. Batırın evlənməsi onun qəhrəmanlıq bioqrafiyasının ən mühüm mərhələlərindən birini təşkil edir. Koblandı çox güclü və döyüşkən batır atı əldə edir. Burada, təbii ki, ən mühüm rolu müdrik Qurtqa oynayır. O, əvvəlcədən özü üçün ilxıdan seçdiyi madyandan doğulmuş qulunu qəbul edir, onu böyüdür, öyrədir, ərinə batır sursatı hazırlayır. Koblandı Yestimislə birlikdə öz atasının ilxısını otarmaqda davam edir, ov ovlamaqla məşğul olur, at çapmağı öyrənir və i. a. və s.
Batırın qəhrəmanlığı bir neçə seriyadan ibarət yürüşlərdə və döyüşlərdə yadellilərə, qızılbaşlara, kalmıklara qarşı mübarizələrdə öz əksini tapır. Batırın ilk qalibiyyət yürüşü qızılbaşlar xanı Qazana qarşıdır. O, qıpçaqlardan çox-çox kənarda olan noğayların köçəri torpaqları üzərinə yürüş edir. Artıq Koblandı burada qəhrəmanlıq göstərməklə öz batır keyfiyyətlərini nümayiş etdirir. Öz yaşıdı Qaramanın xahişi ilə kiyat tayfasından olan Seili və daha beş kiyat batırını götürməklə, geyinib-kecinib, yaraqlanıb-yasaqlanıb yürüşə çıxır və Qazan xanı onun möhkəmləndiyi qala – şəhərdən, noğay şəhərləri Qırlıqala və Sirliqaladan kənara atır. Əgər Koblandı müdrik Qurtqanın qıpçaqların möhkəmləndiyi yerdən düşmənlərin üzərinə getmiş olsa uduza bilər. Yenə də Koblandı atası, anası, bacısı, arvadı və bütün yaxınları ilə vidalaşır. Qurtqanın böyüdüb yetişdirdiyi Tayburıl ata minib tezliklə kiyatlar ordusunun yanına çatır ki, elə bu anda onlar Qazan xana qarşı vuruşmağı planlaşdırır. Koblandı tək başına Qazan tərəfindən tutulmuş atları qovur, sonra isə öz atına minib Qarlıqayla qızılbaşların ordusunun başçısı Qazan xana qarşı birgə döyüşə girir. Koblandı uzun müddətli qanlı-qadalı təkbaşına döyüşdə Qazanı onun öz oxu ilə vurub öldürür və atdan yerə sərir. Bundan sonra min süvari qızılbaş ordusunu yerlə-yeksan edir.
Koblandının ikinci yürüşü, onun artıq bir sıra hərbi bacarıq və vərdişlər əldə etməsinə baxmayaraq, müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnir. Batır və Qaraman birgə əsir düşürlər. Məğlubiyyətin əsas səbəbi Koblandının Qaramana qulaq asması ilə bağlıdır. Bu zaman Qaraman düşmənlərin tutduğu yeri azad etmək məqsədi ilə oraya yürüş edir. Məqsəd ilxını ordan kənarlaşdırmaq, Kobikti xanın şəhərini darmadığın etməkdən ibarət idi. Əsərdə dağıdıcılıq yürüşləri ifşa edilir. Bununla belə onlar yola tələsərkən daim möcüzəli köməkçilər olan pirlərə dua etməyi yaddan çıxarmışlar. Çünki qədim türklərin epik ənənələrinə uyğun olaraq pirlər və övliyalar belə vəziyyətdə batırlara kömək edirlər. Belə olduqda Qurtqanın əvvəlcədən dediyi öz yerini alır. Kobikti xanın kəhər atı ilxıdan kənarda qalsa da, öz sahibinin üstünə gəlir. Koblandı isə öz Tayburıl atında ona çata bilməyib geri dönür. Çünki, o, bundan sonra hələ qırx üç gün yetişdirildiyi yerdə qalmalı idi. Kobikti xan Tərlan atını çaparaq ilxıya çatır. Koblandı burada yatdığı zaman Kobikti əlindəki toru onun üzərinə atır və onu Qaramanla birlikdə öz ordusuna aparır.
Batırların əsir alındığı epizoddan sonra bu janr üçün zəruri hesab edilən sevgi epizodları gəlir. Burada sevgi intriqası Kobiktinin qızı Qarlıqanın əsir düşmüş batırla görüşüdür. İlk görüşdən o, Koblandıya vurulur. Kobiktinin lap uzaq yürüşlərindən biri zamanı qızılbaşlar tərəfindən tutulmuş müsəlman doğulmuş Qarlıqa rəhmətə getmiş anasının vəsiyyətini yerinə yetirmək məqsədi ilə özünə uyğun bir müsəlman qıpçağa ərə getməsi haqqında düşünür.
Təhkiyənin davamında Koblandı ilə onun Qarlıqa arasındakı qarşılıqlı münasibətləri aydınlaşır, bu da onun sevgisi uğrunda öz doğmalarına qarşı satqınçılıq etməsi ilə bağlıdır. Mahiyyət etibarilə batırın qəhrəmanlıq bioqrafiyasının ikinci hissəsi onun batırlığının ikinci evliliyi ilə başa çatmasıdır.
Kolliziyanın əsasında əksər xalqların batır nağılları və eposları üçün xarakterik olan qədim motiv dayanır. Burada batırın öz gələcək arvadı ilə təkbətək vuruşu baş verməlidir. Yalnız öz qüvvəsində olan qıza qalib gəldikdən sonra batır onunla evlənmək hüququna malik ola bilərdi. Poemada bu ənənəvi motiv özünəməxsus izahını sonrakı dövrlərdə qədim süjetin kontaminasiyasında tapır. Qarlıqa ilə döyüşdə qələbini batır yox, onun oğlu Bokenbay qazanır. O, da altı yaşında ikən batır adına layiq görülmüşdür. Yalnız bundan sonra Koblandı əvvəl Qarlıqadan kənarlaşmaq istədiyi halda, arzu-istəyinin əksinə gedərək, onunla evlənməyə razı olur. Üstəlik batırın evlənməsinə onun Qarlıqa üzərində mənəvi qələbəsi də kömək edir. Epizodlar bir-birinin ardınca Qarlıqanın öz sevgilisinə çatması uğrunda mübarizəsini də dərindən açır.
Qarlıqa Koblandı və Qaramanı əsirlikdən azad etməmişdən öncə onlara qaçmaqda kömək edir. Qızın əsir qəhrəmana köməyi qədim epik ənənə üçün xarakterikdir. Bu tipli və buna oxşar hallarla biz “Kitabi Dədə-Qorqud”da, “Alpamış”da, “Yusif və Əhməd”də, “Koroğlu”da da qarşılaşırıq. Belə epizodlar psixologizmlərlə səciyyəvidir. Qarlıqa nəyin bahasına olursa olsun sevdiyi batırı azad etmək istəyir. Koblandı Qaramanı da, Qarlıqanı da ona qaçmağa kömək etdiyinə görə pisləyir. Onda Qarlıqa bicliyə əl atır. Onun məsləhəti ilə Qaraman xəlvəti olaraq Kobikti xan tərəfndən ələ keçirilmiş Tayburıl batır atını ona yaxınlaşdırır. Onlar atın ayağını iplə bağlayırlar. Tayburıl kişnəməyə başlayır. Koblandı zindanı dağıdıb ordan çıxır və öz atının köməyinə tələsir. Belə olduğu halda Qarlıqa batırı öz silah-sursatı ilə yaraqlayır. O, Qaramanla birgə düzənliyə çapır. Kobiktinin ilxısını da öz ardınca aparır. Atasının diqqətini yayındıran Qarlıqa özünün Akmonşah atını minib ata evini birdəfəlik tərk edib, batırların ardınca çapır.
Qarlıqa ikinci dəfə öz sevgi hissinin yüksəkliyini və batıra bağlığını doğma atasına xəyanət etməklə nümayiş etdirmişdir. O, atasının dəbilqəsində batıra zəif yeri bildirdikdən sonra Koblandı oxdan atəş açmaqla, Kobiktini vura bilmişdi.
Qarlıqa batıra onun qəhrəmanlığının digər bir məqamında da kömək edir. Bu, Alşaqır xan və digər düşmən batırlarla birlikdə gedən döyüşdən qalib çıxan zaman ona Qarlıqanın kömək etməsi ilə bağlıdır. Düzənlikdə geridə qalmış kiyat ordusunu axtarıb tapan Koblandının atı birdən axsamağa başlayır. Qarlıqa ona kömək etməyə gəlməyi vəd edir. O, atını çapıb batırları Koblandıya köməyə çağırır. Düşmənlərlə döyüşə hazırlaşarkən Koblandı Qarlıqanı gözləyir. Öz vədinə əməl edən Qarlıqa lazımı vaxta və lazımi yerə Qaraman batır və Oraqla birgə gəlir. Döyüşdə Koblandı Alşaqırı öldürür. Bu arada qaladan çıxmış kalmık batırları Ağanas və Toğanas Koblandını mühasirəyə alırlar. Qarlıqa elə o andaca köməyə çatır və Ağanası mübarizədən o an kənarlaşdırır ki, Koblandı artıq bu zaman düşmən oxu ilə vurulmuş halda yerə sərilməkdə idi. Bundan sonra Qarlıqa və Koblandı təkbətək döyüşdə də qalib gəlirlər.
Lakin döyüşün əsas hissəsini yenə də elə Qarlıqa həll edir. Koblandı və digər qıpçaq batırları əldən düşmüş vəziyyətdə qızılbaşların Birşimbay kimi güclü batırları ilə döyüşdükdə (o, Qarlıqanın doğma qardaşı idi) öz sevgilisini xilas etmək naminə Qarlıqa yenidən xəyanətə əl atır. Bicliyə əl atmaqla, Qarlıqa öz oxu ilə qardaşına sarsıdıcı zərbə endirir. Burada da Koblandının salamat qalmasına görə onu sevən qıza minnətdar olması fikri ortaya gəlir.
Bütün bunlardan sonra Qarlıqa inanır ki, o, Koblandının məhəbbətini qazanmağa layiqdir. O, bütün fəaliyyəti ilə Koblandıya sadiqliyini nümayiş etdirdiyindən, nəhayət Koblandı onunla evlənir. Burada batırın evlənməsinə xeyli bir-biri ilə əlaqəli zəncirvari hadisələr də yardımçı olur. Beləliklə, əsərdəki ən müxtəlif psixoloji nüanslar qəhrəmanın hərəkət və davranışının motivirovkasını əks etdirir.
Koblandı Qarlıqanın arzusuna qarşı çıxmaq istəyir. Bu zaman qıpçaplar Alşaqırı darmadağın edib ələ doyunca qənimət keçirdikdən sonra öz doğma torpaqlarına qayıdıb Qaraspan dağının ətəyində şad, xürrəm yaşayırlar. Hamı tərəfindən yaddan çıxarılmış Qarlıqa kədərə, qəmə-qüssəyə batıb, sevdiyi batır haqqında düşünür. Yalnız müdrik Qurtqanın Qarlıqaya yazığı gəlir və o, ərindən təvəqqe edir ki, ona diqqət və sevgi göstərsin. O, bütün həyatı ilə Qarlıqaya borclu olduğunu dərk edir. Koblandısa Qarlıqaya əyilmir.
Əsərdə konflikt kulminasiya nöqtəsinə Koblandı ilə Şoşayın döyüşü epizodunda çatır. Qarlıqa sevgilisi tərəfindən doğru dərk edilmədiyindən üzüntülü hisslər keçirir və bunu Koblandıya bağışlamaq istəmir. Rəqibinin gözləri qarşısında ona oxla yandan, böyüründən bir zərbə endirir. Bu zərbədən sonra Qarlıqa Qaraspan dağının başındakı alaçığına çəkilir. Qıpçaq batırları, başda Koblandının oğlu olmaqla, qızılbaşları qovaraq, Koblandını öz alaçığına aparırlar. Qurtqa buraya onun yarasını müalicə etmək üçün gəlir. Bokenbay isə atasının xahişini yerinə yetirməklə Şoşayı addımbaaddım izləyərək onu öldürür.
Epizodun sonuncu hissələrində poemanın romantik xətti sona yetir. Batırın Qarlıqanı öz arvadı etməmək istəyi və eləcə də birdən birə onunla evlənməsinin səbəbi açıqlanır. Qurtqa öz ərinin yarasını müalicə edə-edə Qarlıqadan incik düşür. Koblandı qadın əli ilə yaralandığından barışığı batırın yalnız bu qız üzərində qələbə çala bilməsində görür. Qurtqa Bokenbaya Qarlıqanı atasının yanına gətirməyi tapşırır. O, öz Tayburıl atında hündür dağ zirvəsinə qalxır. Orada təkbətək döyüş başlayır və bu zaman Bokenbay öz oxu ilə Qarlıqanı atdan saldıqdan sonra, yanına gətirir. Məğlub olmuş Qarlıqanı görmüş batır onunla evlənməyə razı olduğunu bildirir. Lakin onların nikah bağlaması qarşılıqlı umu-küsülər aydınlaşmadan mümkün deyildir. Qaramanla arasında olan münasibətlərdəki mürəkkəblik müəyyənləşir. Qarlıqanın uzun müddətli tənhalığının səbəbi aydınlaşır.
Qarlıqa Koblandıya müraciət edərək nə əzablar çəkdiyini onun yadına salır və ona görə doğma torpağını, doğma vətənini atdığını, atasına, qardaşına qarşı xəyanət etdiyini bildirir, bunların nəticəsində isə Koblandıdan müsbət münasibət və hisslər görmədiyini bildirir. Qız Koblandıdan onun qarşısında nəyə görə günahkar olduğunu soruşur. Qarlıqaya cavab verən Koblandı ona olan sadiq sevgisini bildirməklə, həm də, öz sevgisinə görə atasına və qardaşına xəyanət etdiyinə və qıpçaqların yanına gəldiyinə görə onu məzəmmət edir.
Beləliklə, burada biz batırın öz dilindən eyni bir tayfa, qəbilə ittifaqında öz doğma valideynlərinə qarşı xəyanət edənlərin əxlaqı ilə tanış oluruq. Faciə burada onunla sona yetir ki, batır Qarlıqa ilə nikah bağlayıb onu öz Ordasına aparır. Beləliklə, Qurtqa Qarlıqa ilə bütün qıpçaqlara əsil dostluğun nə olduğunu nümayiş etdirir.
Əsərdə iki – qəhrəmanlıq və sevgi xətlərinin bir-birini tamamlaması bu poemanın süjet quruluşunun özünəməxsusluğunu sübut edir. Qəhrəman batır nəinki zahiri konfliktli vəziyyətləri dəf edir, həm də döyüşlərdə çoxsaylı düşmənlərinə qalib gəlir. Onun mənəvi gücü daxili konflikti həll etməkdə, öz şəxsi taleyində, daha doğrusu, əsərdəki qəhrəmanların xarakterlərinin psixoloji xüsusiyyətlərinin dramatizmliyinin güclənməsində özünü göstərir.
Qəhrəmanların xarakteri əsərdə epik qaydalara uyğun olaraq açılır. Qəhrəmanlıq eposunun ənənələrinə görə obrazlar müsbətlərə (batır, onun öz ailəsinin dairəsi; onun yaxın silahdaşları) və mənfilərə (batırın düşmənləri) bölünür. Poemada bunların hamısı son dərəcə dərin psixologizmlərlə işlənmişdir. Tədqiqatçılar qeyd etdikləri kimi, poema qeyri-adi rəngarəng xarakterlər və obrazlıqla seçilir (1, 173). Burada daha bütöv şəkildə Koblandı obrazı, onun döyüş atı Tayburıl, batırın iki arvadı Qarlıqa və Qurtqa, Qaraman batır və onun tayfasından olan digər batırların surəti və eləcə də Qazan xan, Kobikti, Alşaqır, Birşimbay, Şoşay xüsusi bədii boyalarla təsvir olunmuşlar.
Koblandı obrazının xarakteristikası epik qəhrəmanın əsas aparıcı funksiyasına tabe edilmişdir. Batır burada ümumxalq marağı uğrunda mübarizə aparır və özündə qəhrəman xalq idealını əsil cəsur, mənəviyyatlı, müsbət, ədalətli, yenilməz azadlıq carçısı obrazını təcəssüm etdirir.
Obrazın xarakteristikasında batırın başqalarından üstünlüyü göstərilir. Digər qəhrəmanlıq abidələrində olduğu kimi Koblandı uşaq yaşında böyük qüvvəyə malik olmaqla hərb sirlərinə yiyələnməkdə daha üstün olub, bütün batırlara qız uğrunda mübarizədə qalib gəlir. Poemada ənənəvi olaraq təkbaşına vuruşan batır əsgərin obrazı verilir. Bütün təhkiyə boyu bir neçə dəfə həm qəhrəman, həm personajlar onun atasının tək oğlu olduğunu qeyd etməklə uzaq səfərlərlərdə döyüşdüyünü qeyd edirlər. Koblandının nə böyük, nə də kiçik qardaşı yoxdur. Onun heç kimə bel bağlamağa ümidi də yoxdur, o heç kimdən kömək də gözləmir. Bəzən o, təkbaşına çoxminli düşmən ordusuna batırlarla birlikdə qalib gəlir.
Batırın üstünlüyü burada metaforaların köməyi ilə yüksək şəkildə təqdim edilir. Batır bir neçə dəfə onu əhatə edənlərin yanında deyir ki, onun atı ilxıda yeganə rəngə malik olub, hamının atından seçilməklə, yalı da, tükü də son dərəcə fərqlidir. Belə obrazlı paralel onu göstərir ki, batır öz gücü, qüvvəsi, qəhrəmanlığı, cəsurluğu ilə digər insanlardan seçilir, onun özü digərlərindən seçildiyi kimi, atı da digər atlardan fərqlənməlidir.
Xalqın vətənpərvərlik ruhunu əks etdirən batır doğma el-obası, torpağı, doğma ailəsi ilə daim sıx əlaqədədir. Düşmənlər üzərində qalibiyyətdən sonra o, öz tayfa, qəbiləsinə qayıdır, öz evində qərar tutur.
Batırın böyüklüyü hiperbolalarla qəhrəmanlıq eposunun ənənəvi priyomlarının köməyi ilə verilir. Döyüşə gedən Koblandı özü ilə dəmir silah-sursat götürür. Onun qaşları qarla, kiprikləri buzla örtülür, bu isə qəzəbin son dərəcə özünəməxsus formulasıdır. Batırın özü qızmış dəmirə bənzədilir, nərə çəkir və bəzən qudurğan dalğalar kimi şahə qalxır. Batır üçün qırx minlik qızılbaş ordusu qırx döyüşçü kimi görünür. Onun tərəfindən atılmış güllələrsə elə qəzəbli olur ki, düşmən batırlarının gözündən dəyir. Onun səsindən torpağın, yerin özü də titrəyir. Batırın silahı, onun qəhrəmanlıq xüsusiyyətləri ona digər personajların müraciətində əks olunur. Belə ənənəvi xarakterik obrazlılıq, demək olar ki, əsərin bir neçə yerində özünü göstərir. Batırlığı təsdiq edən troplar digər türk xalqlarının qəhrəmanlıq eposu üçün də ənənəvidir. Onların sırasında qədim obrazlar, batırı vəhşi heyvanlar və quşlara bənzədən qədim obrazlar qrupu vardır. Koblandı şirə bənzədilir. O, sanki şir, pələng, canavar kimi doğulmuşdur, yaxud da ki, “şahindir”. Burada digərlərindən batırın fərqliliyini ifadə edən antitezalar – sən – şahinsən, biz qarğalarıq – şəklində verilir. Bu sırada heyvandar köçərilərin dünya haqqında təssəvvürləri öz əksini tapmışdır. Batır dözümlü və cəsur nər, erkək dəvəylə müqayisə olunur. Belə obrazlılıq gənc batırda həm də onun ənənəvi müraciətlərində özünü göstərir. Bir sıra troplar ətraf aləmin batırın üzərinə keçirildiyini əks etdirir: - o quşdur, yüksəkdə uçan quşdur; o – göldən uçan qazdır, suda qamışın köküdür.
Poemada xalq dini təsəvvürləri olan obrazları xüsuslilə fərqləndirmək olar: ata-ana üçün onlar yeganə və ən əziz oğludurlar, onlar ölülərinin məzarı üzərində yandırılan çırağa bənzədilir, onlar möcüzəli dualarla yenidən doğmuş ulduzlardır.
Əsərdə batırın mahiyyətini təşkil edən çoxsaylı epitetlərdən də geniş istifadə edilir. Koblandı dünyada xeyirxah doğulmuşlardan ən yaxşı insandır. O, xalq hökmdarıdır. Beləliklə, batırın xarakteristikasında müqayisələrdən, troplardan geniş istifadə edilir ki, bu da ənənvi türk eposunun çərçivələrindən kənara çıxmır. Məsələn, batır güclü bir nəhəng kimi göstərilir. O, sanki canavar qoyunu məhv edən kimi at çapıb düşmənləri tikə-tikə edir. Döyüşdən qabaq o, nər dəvə kimi nərildəyir. Onu belə görən düşmənlərdən hər biri pələng qulanların üstünə düşən kimi ondan qaçırlar.
Poemada batırın qəsbkarlarla mübarizə və döyüşləri kifayət qədər poetikləşdirilmiş və romantikləşdirilmişdir. İlk baxışda zahiri görünüşünə, fəaliyyət və gücünə görə Koblandı və onun dəstəsinə uduzmayan qızılbaşların qırxminlik süvarisi bu qıpçaq oğlunun gücü qarşısında aciz görünür. Düşmənlər qəzəbli, qəddar, alçaq hissləri və mənfur niyyətləri ilə seçilsə də, xaql gücünü, qüvvəsini, düşüncəsini və müstəqillik ideallarını özündə təcəssüm etdirənlər qarşısında tablaya bilmirlər. Buna görə də qızılbaş batırları ilə üz-üzə dayanıb söz atışmaları və hərbə-zorba səhnələrində Koblandının baş qəhrəman kimi hadisələrin dramatikləşməsinə təsiri nəzərəçarpacaq dərəcəd hiss olunur.
“Koblandı-batır”da batırın şərti, eyni zamanda ümumiləşdirilmiş obrazı təqdim olunmuşdur. Onun ənənəvi silahı sırasında batırın bulqar oxu, almaz kimi iti bulat oxu, qızılla bəzədilmiş silahı, qırx arşınlıq kamanı və s. vardır ki, bunları da guya Davudun özü döyüb hazırlamışdır.
Koblandının döyüş görkəmi digər türk xalqlarının batır epik dastanlarındakı portretinə uyğun şəkildə göstərilir ki, o da yürüşdən qabaq müxtəlif təsvirlərdə öz əksini tapır. O, ağ dəbilqəni geyib, öz noğay şaşqasını belinə taxır, atını yəhərləyib, oxunu götürüb gedir.
“Epik qaydaya”uyğun olaraq batır heç də öz döyüş atından kənarda təsvir olunmur. O, bütün döyüşlərdə və yürüşlərdə məhz onun inanılmış dostu və dostun köməkçisi kimi çıxış edir. Məsələn, Tayburıl batırın arvadı tərəfindən böyüdülüb, yedizdirilib, saxlanılmışdır. Onun əsərdə digər mühüm xüsusiyyətləri də əks olunur. Bu xüsusiyyətlər batır tulparına – döyüş atına xasdır. O digər mühüm, üstün, əfsanəvi keyfiyyətlərlə fərqlənir. O qanadlıdır, cəld ayaqlıdır, gözəldir, dözümlüdür, yorulmazdır, çapanda quş kimi uçur, ən çətin məqamlarda öz sahibi ilə danışa bilir, onun bütün tapşırıqlarını yerinə yetirir. Atın belə xarakteristikası mənəvi xüsusiyyətlərdən irəli gəlir, onun böyüdülməsi, həm də öyrədilməsinin təsviri ilə olduqca sıx əlaqədədir. Yalnız uzun müddətdən sonra xüsusi yemlə yedizdirilir, ondan sonra o qeyri-adi şəraitdə yaşayır. O qızıl alaçıqda günəş şüasından, gün işığından və küləkdən qorunur. Burada “Koroğlu”nun Qıratı yada düşür. Atın öyrədilməsi, əhliləşdirilməsi prosesi gedir və Tayburıl burada bütün digər fərqli keyfiyyətlərinə görə əsil batır atı kimi göstərilir.
At öz sahibinə yaxındır, ona bağlıdır və onu böyüdən Qurtqanı öz anası hesab edir. Onun bütün harayına, səsinə hay verir, ona yaxınlaşır, hətta onun səsi lap uzaqlardan gəlmiş olsa belə, onu axtarıb tapır və ondan ayrılan məqamda dizini yerə atıb ana kimi dodaqlarını uzadaraq onun sinəsinə sıxılır.
Atın təsvirində xüsusən batırın at çapdığı səhnələrdə hiperbolizasiya daha yaxşı görünür. Tayburıl hara ayaq basırsa, orada az qala yer titrəyir, daşlar ayağı altından göylərə sıçrayır. Ən güclü at çapan batır Koblandı isə bütün silahlarla yaraqlanıb-yasaqlananda adi fəsdən də yüngül görünür və atın belində sanki quş kimi səkir. Belə xarakterik hiperbolizə edilmiş təsvirlər əsərin bir neçə yerində dəfələrlə təkrar olunur.
Ənənəvi müqayisələr və epitetlər, həm də qəhrəmanın atının yüksək keyfiyyətlərini və gözəlliyini əks etdirir. Məsələn, atın alnı ay kimi yanır, qulaqları qamış kimi uzanır, özü ceyran kimi bərk qaçır; o sanki bal kimi şirindir; qaçarkən sanki məftil tək əyilir, irəliyə qayış kimi dartılır; düşmən üzərinə canavar kimi şığıyır və s. Batırın atı müxtəlif tipli müqayisələr kontekstində daha güclü görünür. Məsələn, o yazda göydən tökülən yağış damcılarına bənzədilir.
Əsərdə batır atının adı ilə bağlı epitet və metaforalar olduqca səciyyəvidir. At burada sadiq dost olmaqla, gözəl səsi, kişnərtisi ilə seçilir. O, çox gözəl heyvandır. Poemadakı yığcam metaforalarda Orta Asiya xalqlarının qəhrəmanlıq eposu üçün xarakterik xüsusiyyətlər öz əksini tapır:
Burıl – xeyirxah heyvan,
O – qanadlı bir şahin.
Atın belə möcüzəli görünüşü sanki onun aşağıdakı detallarının sadalanması ilə qeyd olunur (onun qızıldan yəhər-yüyəni, qızıldan nalları var), eyni zamanda dastanda biz onun ənənəvi olaraq batır atı üçün xarakterik olan müraciətlərini də görürük.
Burada qəhrəmanın taleyində başlıca rolu onun sevgilisi və silahdaşları, batır dostları oynayırlar:
Quyruğu sıx, yumşaq yal,
Sözümə mənim qulaq sal,
Altın, gümüş sıx yalın,
Sanki altındur sənin.
Tədqiqatçılar “Koblandı batır” dastanında aşağıdakıların mövcüdluğunu qeyd edirlər. “Qazax poeması çoxsaylı kişi obrazlarıyla olduğu kimi, həm də qadın obrazları ilə zəngindir. Bundan başqa burada bir sıra digər maraqlı personajlar Koblandının bacısı, onun anası Analıq, Alşaqır xanın anası və başqaları vardır ki, onlar da məhz qəhrəmanı sevən qadınların obrazının bədii cəhətdən mükəmməl işlənildiyini göstərir. Əgər Qurtqa – Koblandının arvadı – öz dostuna sevgi və sədaqətdə müdrilklik simvoludursa, o, daim öz ərini müxtəlif çətinliklər və bədbəxtliklər zamanı qoruyursa, Qarlıqasa batıra sonsuz sevgisini əks etdirir” (1, 173). Burada onun qarşısında heç bir sədd çəkilə bilməz. Bu sevgiyə görə də o, öz atası, doğmaları və vətəni ilə vidalaşır və nəhayət özünü də qurban verir. Qarlıqanı Koblandıya yaxın edən onun digər keyfiyyətləri də vardır. O, doğrudan da döyüşkən dostdur, güclü batırın inanılmış sirdaşıdır. İki qadın xarakterinin belə mahiyyəti öz əksini burada istifadə edilən obrazlı vasitələrdə tapır. Üstəlik burada obrazların fərdiləşdiləşməsinə canatma da özünü aydın göstərir. Qurtqa obrazının mükəmməliyini qeyd etmək üçün poemada xeyli kompleks, ənənəvi epitet və müqayisələrdən də istifadə olunur. Onun xeyirxahlığı, gözəlliyi, müdrikliyi, bütün qadınlardan yüksəkdə durması, öz həyat yoldaşı üçün əvəzsiz bir qadın olmasını biz bu müdrik qadın obrazının mahiyyətində necə əks olunduğunu görürük.
Heyvanlar aləmi və təbiətlə əldə edilmiş ənənəvi müqayisələr qəhrəmanın gözəlliyini olduqca yüksək şəkildə əks etdirir və onlardan bu qadının ümumiləşdirilmiş portretinin verilməsində uğurla istifadə olunmuşdur. Üstəlik biz burada batır simasının təsvirində verilmiş portretin milli geyimlərdə real detallarının necə təzahür etməsini də yaxşı görürük.
Digər bir qadın obrazı Qarlıqa da batıra heç də qəhrəmanlıq və sücaətdə uduzmur. Belə özünəməxsus və koloritli obraz poemada onun xarakteristikasının ikitərəfliliyi ilə müəyyənləşir və bu, məhz obrazın ziddiyətliliyindən irəli gəlir. Buna bariz nümunə qəhrəman qadının təsvirinə cəlb edilmiş obrazlı vasitələrdir.
Batırın sevgilisinə xas olan adi xüsusiyyətlərlə zənginləşən epik gözəllik və onun şərti portreti epik standartlar hədlərində yazıya alınmışdır. Qurtqa kimi o da tam mükəmməl gözəlliyə malikdir. Qarlıqaya xas olan qadınlıq mahiyyəti, eləcə də digər onun mühüm daimi epitetləri ilə, məsələn, gözəlliyi, xeyirxahlığı və digər dəyərli cəhətləri ilə qeyd olunur.
Qadın obrazının sima və xarakterlərinin yapılmasında istifadə edilən müqayisələr Qarlıqanın obrazından fərqli olaraq incə Qurtqa obrazında xüsusi şəkildə təqdim olunmuşdur. Məsələn, onun məğrurluğu, müstəqilliyi, gücü heç kəs qarşısında əyilməzliyi də müqayisələrlə verilmişdir. Dastanda biz bu müqayisələrlə güclü heyvanların və quşların timsalında rastlaşırıq. Məsələn, o, sanki bir yaşına çatmış şahin idi. Maraqlıdır ki, başqa bir müqayisə kontekstində biz Qarlıqanın müstəqil olaraq həddindən artıq çevik qərar qəbul edib döyüşə atılması və batırın oğlu Bokenbay qarşısında sücaət nümayiş etdirdiyi məqamlarla da rastlaşırıq.
Burada gözəlin portretinin yapılmasında istifadə və tətbiq olunan ənənəvi müqayisələr kompleksində batırın arvadı Qurtqanın onun əri batıra, batır simasına xas olan detallarla zənginləşdirildiyinin də şahidi oluruq.
Koblandı ilə birlikdə döyüşə gedən Qarlıqanın simasının təsviri şərti olaraq batırın özünün portretini ilk iki sətrində təkrarlayır:
Düz burun, qonur gözlü,
Xöş sözlü, bəyaz üzlü,
Qarlıqa adlı qızı,
Qarlıqanı çağırdı.
Bir neçə hallarda Qarlıqanın məxsusi keyfiyyətləri onun döyüş silah-sursatının detallarının sadalanması ilə qeyd olunur. Bu da Koblandı batırın özünün portretinin yaradılması üçün də səciyyəvidir:
Akmonşah ata mindi,
Belinə nizə aldı,
Dəbilqəni geyindi
Saçların küt bağladı,
Noğay börkün geyindi.
Əsərdə döyüşə gedərkən altı yaşlı Bokenbayın xəz börkünü başına qoyub getməsi dəfələrlə yada salınır.
Qəhrəman qadınların obrazları bir sıra hallarda həm də əsərin özünəməxsusluğunu müəyyənləşdirir. Burada qədim türk eposunun əksəriyyətində olduğu kimi onlar qadınların ideal xüsusiyyətlərini müxtəlif yönlərdən təcəssüm etdirirlər. Məhz belə qadınların simasında batır arvadlarının isməti, sədaqəti, onların batırların köməkçisi, məsləhətçisi olduğu göstərilir.
Batırın silahdaşlarının xüsusiyyətləri epik ənənə ruhunda açılır, onlar ümumiləşdirilmiş və batırın özünə xas olan qəhrəmanlığı təcəssüm etdirirlər. Onların içərisində daha geniş şəkildə iki obrazın – Batırın oğlu Bokenbayın və Koblandının həmyaşıdı Qaramanın xarakteristikası verilir.
Bokenbay obrazı mahiyyət etibarilə böyük batır və onun atasının obrazını təkrar edir. Belə ki, artıq altı yaşlı Bokenbay batırla bağlı metaforalardan istifadə olunur; o güclü, cavan şirdir. Onun batır xarakteristikasının mahiyyəti ənənəvi sətirlərdə özünəməxsus epik klişelərdə öz əksini tapır ki, əsərdə onlardan Koblandı obrazına tətbiq olunan məqamlarda da geniş istifadə olunmuşdur:
Özü altı yaşında,
Dəri börkü başında,
Altında səmənd atı,
Yanında yox yoldaşı.
Atası kimi Bokenbay da artıq gənc yaşında ilxılara gedir və Yestemis tərəfindən hərbi-köçəri həyatı ruhunda tərbiyə olunur. Uşaq ikən o, düşmən batırlar üzərinə yürüşlər etmiş, onların ən güclülərinə qalib gəlmiş, təkbaşına çoxsaylı düşmən ordusunu məğlubiyyətə uğratmışdır. Heç də təsadüfi deyildir ki, ona daim atasının Tayburıl adlı döyüş atı xidmət edir, o da onunla birlikdə Şoşay xanı izləyərək atasını yaraladığına görə ondan qisas alır. Bu döyüşdə Bokenbay məğlubedilməz batır kimi təsvir olunur. Onun siması mənəvi epitetlərin batıra tətbiq olunan müqayisələrin köməyindən istifadə edilməklə formalaşır. Batırın at çapdığı məqamların təsvirində poemada hiperbolalardan daha geniş istifadə olunmuşdur.
Bokenbayın simasının yaradılmasında müqayisə və epitetlərdən Koblandının özünə nisbətən daha xəsisliklə istifadə olunur. Onun batır obrazı hiperbolalardan istifadənin köməyi ilə mükəmməl görünür. Bu isə türk qəhrəmanlıq eposu üçün səciyyəvi xüsusiyyətdir. Yenicə doğulmuş Bokenbayı qırx qadın bələyə bilmir. Bokenbayın cəmi bir yaşı olanda o, dağlara, daşlara ox tuşlayır, üç yaşında isə olduqca böyük daşları sındıra bilir:
Altı yaşlı Bokenbay,
Oxşardı atasına.
Dağlar, daşlar yanırdı,
Bokenbayın zəhmindən,
Gücündən, qəzəbindən.
Əgər Bokenbay obrazı böyük batır Koblandının obrazını zənginləşdirirsə, yaşıdı Qaraman onunla ziddiyyət təşkil etməklə, həm də qəhrəmanın kişiliyini, cəsurluğunu, xeyirxahlığını sübut edir. Qaraman adi insanlardandır. Bununla belə onun adi insanlara xas olan cəhətləri ilə yanaşı, xoşagəlməz xüsusiyyəti ondadır ki, onun obrazı həm də baş qəhrəman obrazının əksidir. Qəhrəmanın davranış və hərəkətləri digər batırların davranış və hərəkətlərinə ziddir. O, cəsurluğu əsasən sözdə ortaya qoyur və nümayiş etdirir. Digər batırların qarşısında öz şöhrətindən danışır, özünü öyür, lovğalanır. Koblandını qərar qəbul edə bilməməkdə qınayır, onun növbəti yürüşlərdə ehtiyatlı olmasını söyləyir. Bəzən onu qadın da adlandırır. Birbaşa döyüşə gəldikdə isə, Qaraman daha güclü rəqiblə döyüşdən kənarlaşır. Çətinliyə düşdükdə Koblandıdan kömək istəyir. Köməyə gəlib, düşmən Qazan xanın qalasını ələ keçirmə ilə bağlı ona müraciət edir. Batır da bundan incimədən onun köməyinə çatır. Koblandıdan fərqli olaraq Qaramana məğrurluq, öz şəxsiyyətini qorumaq yaddır. O, əsirlikdə olanda qəhrəmanın qarşısında özünü alçaldır, ondan onu azad etməyə, ona kömək etməyə çağırır. Belə olduqda Koblandı ona acıqlanır və onu qovur. Koblandı təkbətək döyüşdə Kobikti xanla döyüşdüyü zaman Qaraman öz dostunu səhrada atıb, axsaq atla aradan çıxır və Koblandının əldə etdiyi qəniməti özü ələ keçirərək özünü qalib hesab edib, digərlərindən ona qalib kimi müraciət etməyi tələb edir. Qaramanın alçaqlığı eposda son dərəcə geniş şəkildə təsvir olunur. O, hətta tayfanın adi qanunlarından belə sui-istifadə edir. Tayfada belə bir qayda hökm sürürdü ki, əgər batır hər hansı bir düşməndən qənimət ələ keçirmiş olsaydı, onu birgə bölməli idi. O, Qarlıqanı sevən batırdan onu azad etməyi xahiş edir, pul aldıqdan sonra qızı buraxmağa razılıq verir, əvəzində isə Alşaqır xanın iki bacılarını ələ keçirir. Qarlıqa əvəzində pul verdiyinə görə Qaramanı ifşa edir və hamıya söyləyir ki, o, yığdığı bütün var-dövləti, mal-qaranı əsil ər döyüşçü, batır kimi yox, özgələrdən qənimət kimi ələ keçirmişdir.
Qaraman bir sıra qalibiyyətli görüşlərdə iştirak etməsinə baxmayaraq, o, xüsusi qəhrəmanlıq nümayiş etdirmir. Ona yalnız bircə dəfə batır döyüşü zamanı əsil batırlığını sübut etmək üçün ənənəvi epik formula tətbiq edilir. Məsələn, döyüşdən qabaq o, Koblandıya Alşaqırla köməyə gedəndə Qaramanın qaşlarında qar donur, kiprikləri buzla örtülmüş kimi təsvir olunur. Buradaca onun portretini xarakterizə edən qonur göz, çil sifət yeganə detal kimi verilir.
Batır Koblandı ilə bağlı təhkiyədə Qaramana qarşı ənənəvi epitetdə müqayisələr tətbiq edilməsi təsadüfi deyildir. Onun obrazının mahiyyəti mənfi paralelizmin köməyi ilə açılır və bu, məhz Qarlıqaya müraciətdə özünü daha aydın göstərir. Batırın köməkçilərinin obrazlarının fərdi xarakteristikası ümumiləşdirilmiş şəkildə verilir. Məsələn, Koblandının kürəkəni Oraq, ilxıının başçısı Yestemis məhz belələrindəndir.
Yestemis obrazı qəhrəmanın xalq arasından çıxması, xanın nökəri və kiçik yaşlı batırın tərbiyələnməsi, bir müddət atasını əvəz etməsi kimi türk dastanları üçün ənənəvi xarakterik xüsusiyyətə malikdir. Yestemis uzun müddət Koblandını öyrədir. Ona məsləhətlər verir və ona qızın ələ keçirilməsində yarışlarda necə qalib gəlməyi öyrədir, sonra isə onun oğlunu batır ruhunda tərbiyə edir. O, yaralanmış batırı tapır, onun xilasında və müalicə olunmasında böyük rol oynayır.
Yestemisin zahiri simasının təsviri batıra bərabər şəkildə tutulmaqla, ənənəvi obrazlı vasitələr çərçivəsindən kənara çıxmır. Yestemis döyüşə gedir.
Döyüşə girərkən o, düşmənləri sağdan-soldan qırıb tökür, əsil batırlıq göstərir. Batırın çoxsaylı rəqibləri – düşmən batırları epik qaydaya uyğun olaraq böyük qüvvəyə malik olmaları ilə fərqlənirlər. Guya onların dəbilqəsini güllə deşmir, özlərini isə oxlar, nizələr dəlib keçmir. Məsələn, onlardan bəziləri – Alşaqırın yaxınları 45 arşınlıq nəhəng Qızılərin – Ağanas və Toğanas adlı oğulların xarakterləri qroteksklə verilir. Onlar nəhəngdirlər, az qala Qaraspan dağı boydadırlar. Koblandı Qazan xana döyüşdən qabaq müraciət edərkən onu yüksək dağ aşırımı adlandırır və onun nəhəng cüssəsini xan əsilli-nəsilli olması ilə bağlayır. Koblandının düşmənlərinin xarakteristikasında oxşarlıq və ümumilik olmasına baxmayaraq, onun düşmənləri Qazan, Alşaqır, Kobikti və başqalarından hər birinin fərdi simaları vardır. Burada onların fərdi xarakteristikası nəinki silahlarının bir-bir sadalanması ilə müəyyənləşir, həm də obrazlı parallelərin, türk xalqlarının qəhrəmanlıq eposunda ənənəvi obrazlı paralellərdən istifadəsi ilə göstərilir və onlar batırın öz simasının təsvirində tətbiq olunur. Bununla belə əsərdə batıra qarşı dayanan xarakterlərin, fiqurların mühümlüyü qeyd olunur. Onlar nə qüvvəsinə, nə əsgəri bacarığına görə batıra uduzmurlar. Lakin bununla belə onun tərəfindən məğlub edilirlər.
Batırın başlıca düşməni Qazan xan isə cəsur batır epiteti ilə fərqləndirilir. Onun siması akın dili ilə daha relyefli verilir. Qazan obrazını onun digər çoxsaylı dostları zənginləşdirirlər. Qazanla birlikdə döyüşə yasavullar silah, qoltuqlarında qara şahin, döşlərində medallarla gedən bacarıqlı gənclərdir.
Batırın digər rəqibi Kobikti də adlı-sanlı batırdır, dəbilqəsi doqquz qatdan ibarət olduğundan onu güllə dələ bilmir. Kobikti batırın digər bir rəqibi Alşaqır xanı yadımıza salaq. Alşaqır eposda nəhəng fil kimi təsvir olunur. Onun simasının təsviri sabit epik formulaya uyğundur ki, bundan batır Kobiktinin də obrazında istifadə olunmuşdur
Kobiktinin oğlu Birşimbay obrazı da koloritlidir. O, Qarlıqanın doğma qardaşı, Alşaqırın kürəkəni olmuşdur. O, batır kimi anadan güclü doğulduğundan onu, demək olar, heç bir düşmən batırı məğlub edə bilməmişdir.
Batır düşmənlərinin xarakteri Qızılbaş xanı Şoşay tərəfindən sona çatdırılır, ümumiləşdirilir. Burada da özünəməxsus batır obrazından, realist cigilərdən istifadə olunmuşdur. Məsələn, o, boz paltar geyinmiş qızılbaş idi.
Beləliklə, biz baş qəhrəman obrazlarının xarakteristikasında nəinki ardıcıl olaraq, həm də onların son dərəcə fərqli cəhətlərini görürük. Burada həm də öz əksini tapan digər hadisələr, aparıcı personajların siması, obrazların poetizasiyası və s. mövcuddur.
Dastanın məzmunu xalq qəhrəmanlıq poemaları üçün xarakterik olan ənənəvi mövzulara söykənmişdir.
Dastanda arxaik mövzular qorunub saxlanılır, görünür, elə bu da epik nəğmənin əsasını təşkil edir. Bu, batırın Qızılər adlı nəhənglə mübarizədə onu məğlub etməsi, qadının kişisinə və öz valideynlərinə qarşı zidiyyətlərində, məsələn, Qarlıqanın atasını atıb Koblandı ilə getməsində, ona kömək etməsində və atasını öldürməsində yaxşı görünür. Qarlıqa nəhəng Ağanasın zərbələrini dəf edib, Koblandını xilas edir, düşmən qızının qəhrəman batıra kömək etməsi kimi baxışlar epik şəkildə IX-X əsrlərdə oğuz qəbilələrində formalaşımış ilkin feodal dövlətlərinin düşüncəsi üçün xarakterikdir. Noğaylı-qıpçaq silsiləsində VIII-IX əsrlər qədim epik motivlərinə gedib çıxan tədqiqatçılar həm də arvad əldə olunmasını, tayfanı sonra idarə edəcək uşağın doğulması və s. aid edirlər (9, 242). Burada həm də Koblandının doğuluşundan əvvəlki şamançılıq və sonrakı müsəlman təsəvvürləri öz əksini tapır. Batır müsəlman müqəddəslərinin təsiri ilə atasının Allaha etdiyi dualarından sonra doğulur. Əsərdəki arxaik mövzu və motivlər çoxtərkibli süjeti və çoxmövzulu epik nəğməsi olan süjetə daxil edilmişdir.
Dastanın kompozisiyası, təsvir vasitələri sistemi və şeirin təşkili qəhrəmanlıq poemaları üçün müəyyənləşmiş ənənə çərçivəsində gedir. Dastanın kompozisiyasının başlıca xüsusiyyəti bir neçə bitmiş epizodlardan ibarətdir. Belə xronoloji ardıcıllığa əsasən epizodlar sanki ayrı-ayrı həlqələr, vahid zəncirə bağlı təhkiyə əmələ gətirir. Kompozisiyanın belə xüsusiyyəti əsərin bütün məlum variantlarında özünü əks etdirir. Bu, dastanı ifa edən akına imkan verir ki, ya təhkiyəni uzatsın, ya da onu müxtəsərləşdirsin. Belə olduqda akın buraya gah ayrı-ayrı epizodlar əlavə edir, gah da azad, sərbəst improvizasiyada poemanın bəzi yerlərini buraxır. Əsərdə çoxsaylı hadisələr, təhkiyənin son dərəcə uzun-uzadı getməsi belə bir təəssürat yaradır. Belə xüsusiyyət həm də, onu qeyd edək ki, digər türk xalqlarının ənənəvi qəhrəmanlıq poemaları üçün xarakterikdir. Bu onunla izah olunur ki, onlar akınların dilində şifahi şəkildə gedir. Lakin belə uzunçuluqlu təkrarlar kompozisiya özünəməxsusluğunu pozmur və bu təkrarlar əsərin ifa olunmasına xüsusi dinamizm gətirir, hadisələrin inkişafı, kulminasiyası, razvyazkası – bütün nə varsa – hamısı epik ənənə daxilində gedir.
Təkrarlar eyni tipli süjet vəziyyətlərinin təsvirlərində tez-tez özünü göstərir ki, onları biz əsərdəki ümumi yerlər kimi daha çox görə bilirik. Məsələn, qəhrəmanın döyüşə getməsi, onun əzizləri ilə vidalaşması, batır atı çapması və s. təkrarlar həm də burada bədii obrazlı formulların çoxsaylı ifadəsi ilə yaranır ki, nəticədə onlar mühüm əhval-ruhiyyə yaradır. Döyüşün başlamasına qədər adətən rəqiblərin bir-birlərinə qarşı sözlə atışmaları onların müraciətlərində özünü göstərir. Dialoqlarda strateji müraciətlər, çağırışlar, hədə-qorxular, hərbə-zorbalar, batırların lovğalanması, özünü öyməsi və s. daha tez-tez nəzərə çarpır. Dastandakı belə məqamlar obrazlılıq və ekspressiya ilə fərqlənir. Məsələn, Koblandı həm düşməni Alşaqıra, həm də sonra digər düşmən batırlarına döyüşə girməklə bağlı xüsusi çağırış- müraciətlər edir:
Alşaqır ay, Alşaqır!
Mənə qulaq as, Şaqır!
Mənim adım Koblandı
Kişisənsə gəl tək çıx.
Belə istəmirsənsə,
Kimlərin var - birgə çıx.
Sonra heyfslənərsən,
Qara qaşqa atla çıx.
Əsərdə daimi tiradaların təkrarlarının köməyi ilə analoji situasiyaların təsvirində təhkiyənin ekspressiyası yüksələn xətlə gedir. Bu batır döyüşlərinin təsiviri üçün xüsusilə xarakterikdir və bir neçə gün ərzində davam gedir. Məsələn, Koblandının Kobikti, sonra isə məkrli Alşaqırla döyüşlərində biz məhz belə söhbətlərlə rastlaşırıq.
Bəzən Koblandının döyüşlərinin təsviri onun düşmən batırları ilə ekspressiyanın təkrarı vasitəsi ilə yox, yalnız müxtəlif tipli tiradalar daxilində gedən eyni sətirlərin təkrarında özünün əks etdirir. Koblandının Alşaqır xanla döyüşü epizodunda görürük ki, bir qəhrəmanın hərəkəti digər qəhrəmanların hərəkəti ilə doldurulur, bununla da aparıcı batırın hərəkəti sona çatır. Koblandı və onun batırlarının döyüşü səhnəsində olduqca güclü Birşimbayla rastlaşırıq ki, burada stereotip frazalarda döyüşün son nöqtəyə yaxınlaşdığını görmək olur. Burada batırların qanadlı atla uzun-uzadı yolları necə keçib getdiklərinin təsviri xüsusi ekspressiya ilə müşayiət olunur. Bəzi hallarda poemada klişelərdən istifadə olunur, başqa bir halda isə müxtəlif tipli tiradaların daxilində stabil sətirlər təkrar olunur. Batır döyüşlərinin razvyaskası daimi batırın, yaxud onun qəbiləsinin və eləcə də digər batır qəbilədaşlarının qələbəsi ilə başa çatır və əsərdə bu daimi formula kimi verilir.
Döyüş əksər hallarda, əksər epizodlarda daimi obraz tərəfindən yerinə yetirilir, yaxud da təkrarlanan formul sətirlərin köməyi ilə gedir. Digər təkrarlanan epik formullarda qəhrəmanın daxili vəziyyəti, onun hissləri, əhval-ruhiyyəsi ilk planda batırın cəsurluğu, qoçaqlığı əks olunur. Məsələn, həm Koblandı, həm onun oğlun Bokenbay hələ uşaq yaşlarında möhtəşəm güc, qüvvə nümayiş etdirirlər. Onlar xəz dəridən papaq geyinib, əllərində qırğı dağlara işıq və səs salır, daşları yandırırlar. Daimi formullar daxilində həm də elə stereotip sətirlər vardır ki, onlar batırın cəldliyini, çevikliyini əks etdirir. Bəzi hallarda öz qüvvəsinə bel bağlayan batır həyəcan içində olur ki, onu digər güclü batır və çoxminlik əsgərlər əlindən ölüm gözləyir. Adətən bu, stabil formullarla daha geniş planda verilir.
Batırın əsir düşdüyü məqamlar, yaxud Alşaqır qıpçaqları ələ keçirdiyi səhnələr, onun özünün müvəqqəti uğursuzluğu monoloqda verilən sətirlərin köməyi ilə oxucuya çatdırılır.
Dastanda xüsusi ekspressiyalarla daimi ekspressiv təsviri məqamlar qəhrəmanın göz yaşları vasitəsilə verilir. Poemada rast gəlinən koştasu və joktau vida nəğmələrində eposun süjeti ilə bağlı ənənəvi məqamlara rast gəlirik ki, onlar məzmuna xüsusi kolorit verir. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, koştasu qəhrəmanlar öz doğma yurd-yuvası ilə vidalaşdıqda, yürüşdən qabaq, doğma el-obadan kənarda olduqları zaman ifa olunur. Vida nəğmələri doğma el-oba ilə dost-sirdaş, silahdaş və yaxınlarla ayrılığın son dərəcə ağır olduğunu əks etdirir. Koştasuda qəhrəmanın doğulub boya-başa çatdığı elin-obanın geniş düzləri, çölləri, gölləri, onların çoxsaylı ilxıları, sürüləri və s. görünür. Belə vida nəğmələrinin sonları adətən “xoş”, “əlvida”, “aman bol”- “sağ ol” kimi özünəməxsus motivə malik olmaqla, ayrılıq leytmotivini göstərir. Koştasu üçün dini obrazlar xarakterikdir ki, onlar ötən əsrlərdə məişət nəğmələrində daha geniş yer almış və əsasən ölüm motivi ilə əlaqələnirdi ki, bu da xalqın dini-fəlsəfi dünya görüşü ilə əlaqədardır. “Koblandı- batır” dastanında vida nəğmələri ənənəvi obrazlılıq və janr əlamətlərini saxlamaqla, qəhrəmanların monoloqlarına daxil edilərkən stabil təkrarlara malikdir. Onlar qəhrəmanın qüssəsini, kədərini, qəmini, daxili halını əks etdirməklə, paralelizm obrazlılığı əsasında qurulmuşdur.
Bəzən eyni tipli frazanın təkrarları tirada refren şəklində özünü göstərir.
Analoji emosional yükü həm də monoloqlara daxil edilmiş qəhrəmanların ənənəvi nəğmə, ağlayışları şəklində olan təkrarlar daşıyır. Onların üslubunda koştasu, digər şifahi-poetik və dini ifadələrin xüsusi şəkildə birləşməsi görünür. Bir tərəfdən, qazax folkloru üçün ənənəvi olan müqayisələrin, epitetlərin, hiperbolaların, simvolların, rəmzi ifadələrin düzülüşü, digər tərəfdən isə burada müsəlman-dini kitablarının perifrazları əks olunur. Dini anlayış və obrazlarla, nidalarla Allaha, müqəddəslərə, pirlərə, övliyalara müraciətlərdə, anaların göz yaşlarında, ataların, bacıların, batırların arvadlarının ağlayışlarında və s. məqamlarda rastlaşırıq. Onlar şərq əfsanələrinin və əxlaq hekayətlərinin obrazlılığı ilə uyğunlaşır (“O Munlıq! O Zarlıq” O Kozı-Korpeş! O Bayan” və s.). Onlar qazax dastan dinləyicilərinə yaxşı tanışdır. Onlar bu qəhrəmanlar haqqında dastanlardan daha yaxşı görünür və əzab-əziyyətin poetik simvolu kimi səciyyələndirilir.
Təkrarlar bəzən nəsihət xarakteri daşıyır. Onlardan bəzilərində obrazlı paralelizmlərdən istifadə olunur ki, bu, qazax xalq poeziyasında, xüsusən müxtəsər nəsihət şeiri “terme”də daha çox istifadə olunmaqdadır. Poemada təkrarlar sentensiya xarakterli olmaqla, burada xalq hikmətindən geniş faydalanılır. Onların sırasında xeyliləri ümümiləşdirmə dərəcəsinə və lakonikliyinə görə zərbi məsəllərə yaxındır. Bəzi sentensiyalarda əsərin poetik dilinə gətirilmiş müsəlman anlayışları və obrazların əksi görünür ki, bu da xalq arasında islam qaydalarının geniş yayılmasından xəbər verir.
Qəhrəmanların poetik nitqi üçün ənənəvi nidalar xarakterikdir. Məsələn, “Əvvəl Allahı çağırıram! Həqiqətin yaradıcısı – Allahı!”, “Hər şey taledən gəlir!”, “Ay Allah! Mənə kömək ol!”, “Ay Ömər peyğəmbər, Osman peyğəmbər!”, “Allah məni saxlasın!”, “Allah onun köməyi olsun!” və s. Lakin bununla belə nidaların əksər hissəsini xeyli türk xalqları üçün ümumi olan qədim oğuz eposunda rast gəldiyimiz müraciətlər təşkil edir: Məsələn, “Sözlərimə qulaq as!”, “Sənin qurbanın olum!”, “Başım sənə qurbandır!”, “Sənə fəda olum!” və s. Bunlara həm də ikisətirlik stabil formulalı nidalar aiddir. Dialoqlarda olduğuğu kimi monoloqlara da əsərin kompozisiyasında xeyli yer verilir.
Monoloqların başlanğıcı əksər hallarda ənənəvi frazeoloji sabit birləşmələrlə gedir. Onların mənaca növbəti poetik sətirlərlə bağlı olması da müəyyən psixoloji əhval-ruhiyyə yaradır. Bu tipli başlanğıclarda təbiət mənzərəsinin səciyyəsi qədim köçəri məişət adət-ənənələrinin xüsusiyyətləri və təkrarlar əksini tapır ki, onlarda epik hekayət bir qədər aramlı tərzdə aparılır və bütün bunlar təsvir olunanlara özünəməxsusluq gətirir. Əsərdə yer alan dördsətirli, üçsətirli və ikisətirli başlanğıc məqamlar batırların monoloqlarında və digər personajların nitqində bunu yaxşı sübut edir.
Bir sıra hallarda stereotip frazeoloji birləşmələr vardır ki, onlar qarışıq sətirlərlə əlaqəsizdir, lakin improvizasiya zamanı onlar da öz qafiyəsini axtarıb tapır. Yeni epizodun şərhinə keçid isə bəzən stereotip tipli frazalardan başlayır.
Təhkiyənin həcmini xeyli digər hissələrin təkrarları genişləndirir ki, onlar müxtəlif situasiyalarda açılır. Məsələn, o qədər də uğurlu olmayan yürüşdən sonra Qurtqanın əvvəlcədən Alşaqıra dediyi sözlər təkrar edilir. Əsərdə batır atının öyrədilməsi sözbəsöz təkrarlanır. Alşaqır düşmən əsirliyində olduqda Qurtqa Tayburılı ona köməyə çağırır.
“Koblandı-batır” dastanının kompozisiyası üçün həm də hekayətçinin müraciəti xarakterikdir ki, bu da dünya xalqlarının eposu üçün səciyyəvidir. Belə müraciətlər poemada zəngin obrazlılıqla fərqlənir, bəzən onlar sabit, stabil forma qazanır və təhkiyə zamanı xeyli müddət ərzində təkrarlana bilir.
Digər qazax epik nümunələrində olduğu kimi bu poemada da obrazlılıq özünəməxsusluğu və rəngarəngliyi ilə seçilir. Məsələn, “Koblandı-batır”ın simvolikasında təbiətə xalq baxışı, qazax qəbilələrinin keçmişi, əsrlər boyu həyat xüsusiyyətləri, həyat həqiqətləri xalqın bədii qavrayışı, xalq akınlarının həyat müşahidələri, köçəri maldarların estetikası əks olunur. Məsələn, söyüd nərmənaziklik, irqay və şam möhkəmlik, vəhşi heyvanlar və quşlar, şir, pələng, şahin batırın çəsurluq rəmzləri kimi təqdim olunur. Tozun göyə duman olması atın bərk qaçmasının, çayın aşıb-daşması sevincin göstəricisidir. Dastanda ümumtürk simvolikası ilə bərabər, həm də milli özünəməxsus obrazlılığına da rast gəlinir. Qaraspan dağı öz-özlüyündə bərəkət və var-dövlət simvolunu əks etdirir; qəşəng qızlar berkuta bənzədilir.
Xalqın tarixi təcrübəsinin özünəməxsusluğu və həyat şəraiti nəinki “Koblandı-batır” eposunun ideya-məzmununu şərtləndirir, həm onun bədii strukturunun özəlliyini, həm də poetik baxımdan səslənməsinin orijinallığını göstərir. Qazax eposunun sona qədər formalaşması və təsdiqi daha gec tarixi dövrə aid olduğundan, burada bədii təfəkkür və təhkiyənin arxaik forması – məsələn, qəhrəmanın möcüzəli, sirli-sehrli qüvvələr ilə fantastik tipli mübarizə süjetləri yox, həyat hadisələrinin realist təsvirinə daha çox canatma özünü əks etdirməkdədir. Dastanda hər şey sanki real gerçəklik fonunda keçməklə, həyatda açıq səma altında gedir. Uczus-bucaqsız gen səhraların əsrarəngiz gözəlliyi, gecələr səmanı öz ağuşuna alan saysız-hesabsız ulduzlar, yaz günəşinin bərq vuran şüaları, gömgöy çəmənliklərin yaratdığı bənzərsiz mənzərələr, gözyaşı kimi dumduru buz bulaqlar, quşların cəhcəhi, güllə kimi saçan atlar, ağ alaçıqlar və s. qazax eposundan gələn poetik gözəllik və qaynar patetika kimi dinləyicini və oxucunu ovsunlamaqdadır.
Dastanın təsvir vasitələrində ənənəvi troplar mühüm yer tutur. Onlar ümumi, estetik dəyərə malik olmaqla, əşya və predmetlərin, hadisələrin mühüm cəhətlərini əks etdirir. Bununla belə əsərdəki dəyər xarakteristikasında müstəsnalıq katerqoriyası mühüm yer tutur. Məsələn, qəhrəmanların sifəti, əli daim ağdır, döyüş silah-sursatları, yəhər qızıl epiteti ilə verilir. Qəhrəmanın və onun arvadının təsviri, dəbilqənin müxtəlif şəkildə təkrarlanması, batırın qırğı, yaxud ağ şahin kimi verilməsi onların ən yaxşı və gözəl olduğunu bildirir. “Ağ” epiteti burada o qədər geniş ümumiləşdirilmiş şəkildə istifadə olunmuşdur ki, bu qəhrəmanlıq eposu üslubunun qədim elementlərindən olan xoşbəxtliyi, şadyanalığı əks etdirir. Burada türk eposu üçün xarakterik olan “qara” epitetinin daim istifadə olunması da məqsədəuyğundur. A.N.Kononov qeyd edir ki, “qara” epiteti türk dillərində qara rəngi ilə yanaşı, həm də pisliyi, solğunluğu, bədbəxtliyi və s. əks etdirir (5, 259). Dastanda həm də “çıraq” sözündən geniş istifadə olunur ki, bu da batıra müraciətdə əziz, doğma, yaxınım, gözümün işığı mənasında işlədilir. Onun müsəlmançılığa qədər dini ayinlər, rituallarla əlaqədar olduğu konkret göstərilir. Yağdan qidalanan və yundan olan çırağı qazaxlar vaxtı ilə dualar oxuya-oxuya müqəddəslərin məzarları üstündə yandırırdılar. Bu, həm də köçəri düzlərə islam gəldiyi ilk dövrlərdə də özünü göstərir. Yuxarıda biz batırların, ümumilikdə türklərin həm də pələnglər, şirlər, şahinlər və qırğılarla ümumi şəkildə eyniləşdirilməsini demişdik. Onlar məğrurluq və ruhun gücü kimi dəyərləndirilir. Batır düşməni sürüyə soxulmuş canavar kimi, qulanları sürüsünə dadanmış pələng kimi qovur, düşməni qamış bağı kimi sıxır, batırın atı döşünü nər döşü kimi irəli verir (xalq poeziyasında nər güclü dəvə - dözmlülük simvoludur – N.T). Batırın düşməndən elini azad edib doğma torpaqlarına qayıtması, heyvanların mələşməsi, atların kişnərtisi ilə müşayiət olunur. Dastanda ifadəli metaforalar ənənəvi obrazlılığa söykənilərək verilir. Bu da köçəri həyat tərzi keçirən insanların ətraf mühitlə, ətraf təbiətin zənginliyi ilə bağlılığını göstərir.
Qazax epik nəğmələrini – jırlarını jıraular və akınlar reçitativlə deyir və dombra musiqi alətinin müşaiyəti ilə oxuyurdular. Bu günün özündə də akınların sənətə belə münasibəti öz aktuallığını itirməmişdir. Ənənəvi dastanları ifa edən akınlar epik nəğmələri yeni mövzuda səsləndirməklə, çoxəsrlik ənənələri ifa etməklə yayırlar. Jırau və akınlar əsil söz ustadı, söz sərrafı və qazax xalqının mənəvi həyatının inkişafında mühüm rol oynamaqla yanaşı, əksər hallarda xalq folklorunun rəngarəngliyini qoruyub saxlaya bilmişdilər.
Əkizlər – batır və onun bacısı – birgə otlayan ördəyə bənzədilir. Bu, yaxınlıq, doğmalıq simvoludur. Əsərdə bacı özünü qardaşına görə əcdadların məzarı üstündə qurban verməyə hazır olduğunu bildirir. Digər təsvirlərdə isə o, dağ yamaclarında bitmiş göy ota bənzədilir. Başqa bir məqamda batırın atası ahıl vaxtı nəhayət ki, gələcək ümid yerini, köməyini əldə edir.
Poemadakı şeiriyyət xüsusiyyətləri ilə bağlı ümumi təsəvvürlərə malik olmaq üçün bəzi tədqiqatçıların müşahidələrinə nəzər salaq. Akad. M.Auezov qeyd edir ki, Koblandı haqqında dastan formal cəhətdən qazax poemaları üçün xarakterikdir. O, yeddi və səkkizilik jır – heca ilə verilmişdir ki, burada onlar adicə formal əlamətə görə bir-biri ilə uzlaşır, tirada da isə sətirlərin sayı dördlə on dörd arasında olmaqla, tiradanın məntiqi mənası ilə bağlanır. Tiradanın daxilində qafiyə isə daimi mövqeyə malik deyil və burada fərq instrumentavkası vardır ki, o da alliterasiyalara, assonanslara və təkrarlara söykənərək təkrirlər üzərində qurulmuşdur. Qazax eposunda şeir quruluşu mükəmməl texnika ilə fərqlənir, sətirlərin eyni şəkilli başlanğıcı epitet və metaforaların səs uyğunluğuna görə seçilir və başdan ayağa qədər özünəməxsus şəkildə səslənən sətir dastan-poema şeiriyyətinə uyğun aparılır.
Bundan başqa jır xüsusən hadisələrlə yükləndiyi yerlərdə zidiyyətlər olan təsvirlərdə “jeldirmə”yə keçir, daha doğrusu, nəğməli deklamasiya ritmi jıra qarşı dayanır və ehmalca tərzdə gedir.
Koblandı qəhrəmanlıq poemasını şifahi improvizasiya jırı kimi xarakterizə edən M.Auezov təhkiyənin hekayət manerasında, tərzində getdiyini nəğmə-deklamasiya ifasının dombra və reçitativin akkompanamentinə hesablandığını söyləmişdir.
Qazax epik poeziyasının tanınmış tədqiqatçısı Z.A.Axmetov M.Auzevovun qəhrəmanlıq eposunun şeir quruluşunun spesifikası ilə bağlı qeyd etdiklərini məqsədəuyğun hesab etməklə, həm də bu alimin özünün qəhrəmanlıq eposunun ənənəvi şeirşünaslıq spesifikasını zənginləşdirə bildiyini söyləmişdir. Epik poeziyada aparıcı mövqedə dayanan və yeddi-səkkiz jırlıq belə şeir texnikası bütün türk xalqlarının poeziyasında sillabik hecanın şeir vəznində ənənəvi olduğunu göstərir.
Z.Axmetov hesab edir ki, jır reçitativi oxumaq, nəğmə-deklamasiya demək şeiridir. Çevikliyinə görə şeirin ritmik quruluşu, eləcə də şeirin tiradada sərbəst birləşməsi digər ölçülərdən fərqli olaraq ifadə intonasiyasına malikdir. Jır şeirin ən mükəmməl formalarından biridir.
Əgər bu ölçüdə tətbiq olunan iki şeir götürmüş olub, onu ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirsək, onda görərik ki, 4+3, 3+2+3 strukturludur. Bu sadəlik struktur aydınlığına görə son dərəcə asan qəbul edilir. Jırın şeiri daim üç hecalı qrup ilə bitir ki, o da onun ritmik quruluşunun sabitliyini xarakterizə edir. Əgər şeirin başlanğıc hissəsi reçitativ ifası ilə tez aparılarsa, gah sürətli, gah da yavaş, onda şeirin sonu bərabər hecalarla sonuclanır və daim böyük, yaxud kiçik hissələrə bölünür.
Jırın özünəməxsus ölçüsü qazax şeirinin digər növləri kimi heca prinsipinə əsaslanır və müxtəlif ölçülü yeddi, səkkiz hecalı şeirin bir-biri ilə birləşməsini göstərir. Məsələn, yeddi hecalı sətirlər həm geniş, həm də son dərəcə təntənəli səslənir. Jır strofik baxımdan təşkili olmayan şeirdir. Jırda poetik nitq bir neçə şeir qrupuna bölünür ki, o da ümumi tiradanın müxtəlif həcmini təşkil edir. Tirada sətirlər qrupudur ki, təxminən dörddən, beşdən, iyirmi beşə və daha artığa qədər gəlib çıxa bilir. Onlar birlikdə qafiyə bütövlüyü, intonasiya bütövlüyü və qafiyələrlə birləşir. Jırda tirada bir neçə sadə cümlələrdən təşkil olunmaqla, son dərəcə mürəkkəb intonasiyon sintaktik birləşmə əmələ gətirir. Müxtəlif nitq dövrəsinin, birləşməsinin daha geniş şəkildə tirada ilə qarşılaşması jırda lakonik, strofik quruluş formasına malikdir ki, o, sintaktik paralelizmlərdən, təkrarlardan əmələ gəlir. Tirada böyük bir cümləni əhatə edə bilər ki, orada sintaktik quruluş müxtlif tabeli mürəkkəb formalardan – bir, iki, üç cümlə və feli bağlamalardan ibarət ola bilər. Baş cümlə axırıncı bir fikri sona yetirir və feli bağlama birləşməsinin geniş zəncirini bağlayır, emosional gərginlik isə yalnız sonda öz həllini tapır. Jırda əsas və köməkçi iki növlü şeirlər müxtəlif sətirli qruplar altında birləşdikdə, onlarda vahid birbaşa gedən qafiyədən istifadə edilməsi də xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Yenidən yaranan bir neçə şeir sətirləri nitq axınının fasiləsizliyi haqqında təsəvvür yaradır və bu, bəzən poetik nitqin intonasiya gərginliyini göstərir. Köməkçi qafiyə isə yalnız bir neçə yanaşı dayanmış şeir sətirlərini əhatə edir ki, onlar da təkrarlanır.
İndi də “Koblandı-batır”ın not melodiyalarının yazıya alınması ilə bağlı fikir söyləyək. Qazax eposunun ifası musiqi yaradıcılığının – vokal və instrumental növlərini birləşdirir. Bununla belə, XX əsrdə qorunub saxlanılmış epik dastanların ənənəvi təhkiyə forması sinkretik xarakterlidir. Jırçı, yaxud jırau ifa zamanı vokal istedadı və instrumental dramatik ifaçı bacarığını, həm də hekayətçi imkanları ilə üzvü surətdə birləşdirir.
XX əsrin əvvəllərində sinkretik növdən başqa eposun musiqi təcəssümünün daha üç növü – nəğmə-reçitativ, musiqili-illüstrativ (fraqmentar) və musiqili-mükəmməl (proqramlı) növləri yayılmağa başladı. Nəğmə-reçitativ növ özündə sinkretik ifanın başlıca xüsusiyyətlərini birləşdirir. Adətən, jırçı öz ifasını dombra, yaxud qopuzun köməyi ilə həyata keçirdiyi halda, bəzən elə jırçılar da olurdu ki, onlar ifanı hər hansı musiqi alətinin köməyi olmadan edirdilər.
İkinci növ – musiqili-illüstrativ (fraqmentar) reçitativ – oxuma forması məzmunun sırf deklamasiyası ilə əvəzlənir. Belə olduğu halda musiqili təcəssüm aydın vokal, yaxud instrumental melodik formalarla verilir. İnstrumental fraqmentlər illüstrativ xarakter daşıyır.
Üçüncü növ – musiqili mükəmməl (proqramlı) instrumental əsərin bütün proqram məzmununu əhatə edir. Jırçı, yaxud küyçü (instrumentalçı) ifadan öncə eposun əsas məzmununu ortaya qoyduqdan sonra çıxışını aşağıdakı sözlərlə yekunlaşdırır: “İndi isə dinləyin, görün bu barədə dombra nə deyir”, bununla da musiqi vasitələrinin köməyi ilə hekayət olunanları yenidən yaradır. Eposun bu tipli ifa növündə əsas etibarı ilə instrumental sənət ustadlarının hekayətçi ustalığı birləşir.
“Koblandı-batır” eposunun ilk musiqili nəğmə-reçitativ təcəssümü Təliqə Bekxojinadan yazılmışdır. İlk yazıyaalma üç parçadan ibarət olmaqla, 1962-ci ildə Qaraqalpaqstan Respublikasının Kunqrat rayonunda jırau Erejep Amanjolovdan alınmışdır. Eposun ikinci yazıyaalması yenə də nəğməli-reçitativ formada 1970-ci ildə Alma-Atada Təliqə Bekxojinadan yazılmışdır ki, o, onu gənc jırçı Kuşeney Üristembekovdan götürmüşdür.
Bununla belə “Koblandı-batır”ın musiqili təcəssümünün musiqili-illüstrativ formada fraqmentinin fiksasiyasını ilk dəfə A.V.Zatayeviç etmişdir. O, bu fraqmenti XX əsrin 20-ci illərində Orenburqda nəşr etdirdiyi “Qazax xalqının 1000 nəğməsi” kitabında vermişdir.
“Koblandı-batır”ın proqramlı epik küyünü isə 1939-cu ildə B.Q.Yerzakoviç Pavlodar vilayətinin İrtış rayonunda dombraçı Sunqat Kalibayevdən nota köçürmüşdür. “Koblandı-batır” eposunun təqdim olunmuş nümunələrdəki müstəqil təcəssümündə xalqın musiqi dilinin çoxsaylı xarakterik xüsusiyyətləri öz əksini tapmışdır (12, 426).
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, digər türk xalq dastanlarının not yazıları da məlumdur. Məsələn, bu sırada mühüm yer tutmuş “Koroğlu” eposunun çoxsaylı yerləri ilhamlı nəğməkar aşıqlar tərəfindən ifa olunmuş və onlar da nota alınmışdır. Belə ki, Koroğlunun igidliyini əks etdirən “Koroğlu”, “Atlı Koroğlu”, “Piyada Koroğlu”, “Koroğlu cəngisi”, “Qaytarma Koroğlu”, “Koroğlunun zil qaytağısı”, “Döşəmə Koroğlu”, “Koroğlunun sürütməsi”, “Koroğlunun Çənlibeli” və başqa havalarda, Koroğlu haqqında tam bir silsilə təşkil edən qəhrəmanlıq mahnılarında da onun özü ilə bərabər sevgilisi Nigarın, mübariz yoldaşlarının – Koroğlunun dəlilərinin məişəti və mübarizəsi, onun əfsanəvi atının – Qıratın vəfa və sədaqəti əks olunur.
Koroğlu adı ilə bağlı olan bütün havalarda melodiya mayenin kiçik septimasından kəskin, gərgin avazla başlanır və ritmik cəhətdən xüsusilə nəzərə çarpır. Təsadüfi deyil ki, sazın bu pərdəsi Koroğlu pərdəsi adlandırılmışdır. Coşğun ritmik başlanğıc, mətin intonasiyalar, aşıq melosu üçün nadir olan, yuxarıya doğru tersiya və kvarta sıçrayışları, böyük diapazonun üstünlüyü havanın quruluşunda kvadratlıq əsasən qəhrəmanlıq havacatına xasdır.
“Koroğlu” dastanı əsasında yazılan havalar şifahi ənənəli Azərbaycan xalq musiqisinin mühüm hissəsini təşkil etməklə, Koroğlu havaları kimi Azərbaycan xalq musiqisində öz yerini tutur. Bunu da söyləməyə ehtiyac vardır ki, digər türk epik nümunələrinin not yazılarından fərqli olaraq “Koroğlu”nun not nümunələri hələ XIX əsrin 1842-ci ilindən başlayaraq folklorşünaslara məlum olmuşdur (7, 445, 449).
“Koblandı-batır” poemasının nəzərdən keçirdiyimiz xüsusiyyətləri, üslubu və kompozisiyası onu qazax xalqının bədii irsində qəhrəmanlıq epopeyasının klassik nümunəsi kimi dəyərləndirməyə imkan verir. Nəğməkarlar və söyləyicilər tərəfindən əsrlərlə qorunulub saxlanılmış və bizim dövrümüzə ötürülmüş “Koblandı-batır” dastanı bədii dəyərini bu gün də itirməmişdir.
Beləliklə, “Koblandı-barır” qəhrəmanlıq eposu, yuxarıda qeyd etdiyimiz bütün xüsusiyyətlərinə görə, qazax xalqının möhtəşəm mənəvi abidəsi olmaqla, şifahi söz sənəti inciləri kimi dünya xalqlarının qəhrəmanlıq dastanları sırasında özünə layiqli yer tutmaqdadır.
Dostları ilə paylaş: |