“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
26 Türkiyə tədqiqatçısı İbrahim Qarayer “Türk Ocağı”nın gör- düyü işlərin əhəmiyyəti barədə yazır: “Türk ocaqları (Türkiyənin ayrı-ayrı bölgələrində dərnəyin şöbələri yarandıqdan sonra o Türk ocaqları adlanmağa başladı. X.İ.) özəlliklə Türkçülük və çağdaşlaşma fikirlərinin yayıçısı olaraq, milliyyətçilik fikirlərinin mənimsənilməsinə önçüllük etmiş, həm də milli dövlətə keçiş mücadiləsinin bayraqdarlığını yapmış, həm də bu gedişdən sonra çağdaşlaşma və Batıya yönəliş çabarlarının ürünü (məhsul – X.İ.) olan inqilabları dəstəkləmişdir” [229a. s.7]. “Türk Yurdu”nun dərc etdiyi eyni adlı orqan 1912-ci ildən sonra “Türk Ocağı”nın orqanı oldu. Bu günə qədər fəaliyyətdə olan (M. Ə. Rəsulzadənin “İran Türkləri” əsəri ilk dəfə 1912-ci ildə bu məcmuədə nəşr olunub) və Türkiyədən kənarda yaşayan xalqların həyatına aid yazılar dərc etməyi, dövlətin daxili siya- sətinə qarışmadan türkçülük şüurunu gücləndirməyi öz qarşısına əsas məqsəd qoyan bu məcmuə, “türk gəncliyi tərəfindən həmişə sevilmiş, çox uzun, həm də şərəfli bir nəşr həyatı yaşamışdı” [195b. s.194]. “Türk Ocaqları”nın rəsmi fəaliyyətinin 1931-ci ildə dayandırılmasına baxmayaraq Atatürk onun fəaliyyətini həmişə yüksək qiymətləndirmişdi. Konya, Adana, Uşak, Afyonqarahisar və b. bölgələrdəki “Türk Ocaqları” şöbələrini ziyarət edən Mus- tafa Kamal Paşanın gəldiyi qənaət bu idi: “Son səyahətim əsna- sında ziyarət etdiyim ocaqlarda məni çox məmnun edən bir fəaliy- yətə, bir canlılığa təsadüf etdim. Indi burada gördüyüm kimi millətin bir çox münəvvərləri “Türk Ocaqları”nda toplaşmışlar” [345, s.11]. Türk dünyasının möhtac olduğu Türkçülük, Turancılıq, millətçilik məfkurəsini yayan belə cəmiyyətlərin qurulması müha- cirlərimizi ölkə miqyasında və onun hüdudlarından kənarda məşhurlaşdırır, eyni zamanda Türkiyə ictimaiyyətində Azərbay- canla bağlı təəssüratları dolğunlaşdırırdı. Təsadüfi deyil ki, 1912- ci ildə Ə. Ağayev eyni vaxtda həm Türkiyədə o dövrün hakim 27 partiyası “İttihad və tərəqqi”nin MK-na, həm də Afyonqara- hisardan Osmanlı Məclisinə üzv seçilmişdi. M. Ə. Rəsulzadə də 1908-ci ildə təqiblərdən yayınaraq İranın Rəşt şəhərinə getmiş və orada mücahidlərə qoşularaq Tehrana keçmişdi. İranda başlayan Məşrutə hərəkatının fəal işti- rakçısı olan M. Ə. Rəsulzadə az vaxt ərzində istedadı ilə diqqəti cəlb etdiyindən, ona yeni yaradılan Demokrat Partiyasının məram- naməsini hazırlamaq və partiyanın orqanı “İran-e-Nou” qəzetinə baş redaktorluq etmək təklif olundu. İranın əsrin əvvəllərindəki görkəmli siyasi xadimlərindən olan Seyid Həsən Tağızadə M. Ə. Rəsulzadənin ilk mühacirlik fəaliyyəti barədə yazırdı: “İran inqilabının başlanğıcında Bakıdakı iranlı azadixahlarla əlaqə saxladı və İranın kiçik istibdadı dövründə (1908) Rəştə səfər etdi, Tehran Fəth olunandan sonra həmin ilin ortalarında Tehrana gəldi və tezliklə onun fövqəladə yazıçılıq istedadı özünü göstərdi və məşhur “İran-e-Nou” qəzetinin baş redaktoru oldu ki, bu qəzet məşrutənin ikinci dövrünün və ikinci məçlisinin ən məşhur qəzetlərindən birinə çevrildi. Avropa qəzetçiliyini İranda yaratdı” [176, 14-20.05. 1991]. S. H. Tağızadə daha sonra yazır ki, M. Ə. Rəsulzadə Demokrat Partiyasının liderlərindən biri idi. Və partiya Rusiya təcavüzünə qarşı kəskin mövqe tutduğuna görə rus səfirliyi M. Ə. Rəsulzadəni geri almaq tələbi ilə İrana müraciət etmişdi. Buna görə də İranın o vaxtkı Baş naziri Məhəmməd Vəlixan Sepəhsalar ona İranı tərk etmək əmri verdi. İranı tərk etdikdən sonra M. Ə. Rəsulzadə İstanbula gələ- rək, burada köhnə mübarizə və partiya dostu S. H. Tağızadə ilə görüşdü. Türkiyə mühacirəti dövründə farsca dərs verməklə yanaşı M. Ə. Rəsulzadə mətbuatda maraqlı məqalələrlə çıxış etmişdi. Lakin o Türkiyədə çox qalmadı. Çar hökumətinin Roma- novlar sülaləsinin 300 illiyi münasibətilə 1913-cü ildə siyasi mühacirlər üçün elan etdiyi əhv-ümumidən sonra Bakıya qayıtdı 28 [157, N-3 (7), 1995]. Müsavat partiyasının Türkiyədə ikən qurul- duğu xəbərini eşidən M. Ə. Rəsulzadə Bakıya qayıtdıqdan sonra onun rəhbərliyinə gətirildi. Mühacirətdə azərbaycanlılar təkcə Rusiya türkləri ilə deyil, Qafqaz millətləri ilə də iş birliyi qurmuşdu. 1915-ci ildə Şimali Qafqaz, Azərbaycan, Gürcüstan mühacirləri Türkiyədə, “Qafqaz Komitəsi” adlı bir təşkilat yaratdılar. 1915-ci ilin dekabrında “Qafqaz Komitəsi”nin İsa Paşa, Əziz Məkər və Fuad Paşa (Şimali Qafqaz), Səlim bəy Behbudov (Azərbaycan), knyaz Maçabeli və Kamil bəy Toqiridzedən (Gürcüstan) ibarət bir heyəti Avropa dövlətlərinə memorandum təqdim etmək üçün Berlin və Vyanaya getmişdi. Bu sənəddə mərkəzi dövlətlərdən “Qafqazın xilas edilməsi və dörd dövlətdən (ermənilər də unudulmamışdı – X. İ.) ibarət bir konfederasiya halında qurulması üçün “Qafqaz Komitəsi”nə kömək göstərilməsi xahiş olunurdu” [145, s.172- 173]. Sədri Şimali Qafqaz mühaciri Marşal Fuad Paşa olan “Qafqaz Komitəsi” Qafqazın istiqlaliyyətinə çalışır və Rusiyadan ayrıldıqdan sonra onun konfederativ bir siyasi qurum kimi formalaşacağının nəzəri əsaslarını hazırlayırdı. Avropada ictimai rəy formalaşdırmaq üçün komitə üzvləri bu istiqamətdə güclü təbliğat aparırdı: əsərlər, müxtəlif mətbuat orqanlarında məqalələr dərc edilir, dövlətlərə rəsmi müraciətnamələr imzalanır, mühazirələr oxunurdu. Rəsmən komitənin üzvü olmayan Ə. Ağaoğlu və Ə. Huseynzadə də Ι Dünya müharibəsi ərəfəsində neytral İsveçrədə məskunlaşaraq Qafqazın rus pəncəsindən xilas olması məsələsi ilə bağlı “Avropa dövlətlərinə muhtıralar (dipnot – X. İ.) verib Qafqaz türklərinin həqiqi vəziyyətini təsvirə çalışırdılar” [39, N- 28, 1937]. Komitənin Qafqazla gizli əlaqəsi var idi. Alman tədqi- qatçısı prof. Dr. C. Yeşke yazır ki, azərbaycanlı Səlim Behbud bəy (Behbudov) Bakı və Qarabağ milli təşkilatları ilə gizli münasibət təsisinə müvəffəq olur və müəyyən siyasi vəzifələr üçün sualtı Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|