Poezja paradoksów —
paradoksy w poezji
Poetycka teologia Jana Twardowskiego,
Janusza Stanisława Pasierba, Wacława Oszajcy
Magdalena Ochwat
Poezja paradoksów —
paradoksy w poezji
Poetycka teologia Jana Twardowskiego,
Janusza Stanisława Pasierba, Wacława Oszajcy
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego — Katowice 2014
Redaktor serii: Dydaktyka Języka i Literatury Polskiej
Ewa Jaskółowa
Recenzent
Krzysztof Biedrzycki
Redaktor: Małgorzata Pogłódek
Projektant okładki i stron działowych: Marcin Goldyszewicz
Redaktor techniczny: Barbara Arenhövel
Korektor: Marzena Marczyk
Łamanie: Marek Zagniński
Copyright © 2014 by
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
Wszelkie prawa zastrzeżone
ISSN 0208-6336
ISBN 978-83-8012-333-5
(wersja drukowana)
ISBN 978-83-8012-334-2
(wersja elektroniczna)
Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl
e-mail: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Ark. druk. 12.75. Ark wyd. 14,0.
Papier offset. III kl., 90 g. Cena 28 zł (+ VAT)
Druk i oprawa: „TOTEM.COM.PL Sp. z o.o.” Sp.K.
ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław
Spis treści
Wstęp
Część pierwsza
Rozdział pierwszy
Paradoks — sprzeczność — aporia. Wokół dylematów termino‑
logicznych
Wprowadzenie
W stronę definicji paradoksu
Aporetyczność sprzeczności — kryterium analiz paradoksu
Część druga
Rozdział pierwszy
Paradoksy słowa — Bóg i wiara w wierszach Jana Twardowskiego
Wprowadzenie
Paradoksy Boga
Paradoksy wiary
Rozdział drugi
Paradoksy poetyckiego obrazowania — Ziemia Święta w liryce
Janusza Stanisława Pasierba
Wprowadzenie
Paradoksy czasu i przestrzeni Ziemi Świętej
Paradoksy świętych miast
Paradoksy egzystencji i człowieka Ziemi Świętej
9
29
29
38
51
59
59
62
95
79
95
98
110
115
6
Spis treści
131
131
135
141
169
175
191
199
202
Rozdział trzeci
Paradoksy poetyckich porządków świata — Judasz w liryce
Wacława Oszajcy
Wprowadzenie
Sprawiedliwy i miłosierny
Paradoksy Judasza: „pomiędzy” lękiem a nadzieją
Postscriptum
Bibliografia
Indeks osobowy
Summary
Zusammenfassung
Wstęp
„Paradoksy — pisał Carl Gustav Jung w książce Psychologia a reli-
gia — w przedziwny sposób należą do największych dóbr ducho‑
wych […], a wszystkie wypowiedzi religijne zawierają logiczne
sprzeczności i zasadniczo niemożliwe stwierdzenia”
1
. Obserwację tę,
niewątpliwie słuszną, potwierdza już pobieżna analiza języka, jakim
posługuje się Biblia. Zarówno w Starym, jak i w Nowym Testamen‑
cie, w tym w samej nauce Jezusa Chrystusa, odnajdujemy wiele
konstrukcji opartych na sprzecznościach. Stwierdzenia takie, jak:
„ziarno, jeśli nie obumrze, nie wyda owocu” (J 12,24), „tak ostatni
będą pierwszymi, a pierwsi ostatnimi” (Mt 20,16) czy „kto chce zna‑
leźć swe życie, straci je, a kto straci swe życie z mego powodu,
znajdzie je” (Mt 10,38—39), przeszło dwa tysiące lat tworzyły pej‑
zaż chrześcijańskiej kultury i do dziś stanowią o rozpoznawalności
charakteru dyskursu religijnego. Dlatego również nauka Kościoła,
dogmaty — niepodważalne twierdzenia religijne — w nieunikniony
sposób opierają się na paradoksie. Wystarczy wszak przywołać naj‑
ważniejsze prawdy wiary: trzy osoby są jednym Bogiem, Maryja
jest jednocześnie dziewicą i matką, Bóg jest miłosierny i sprawied‑
liwy zarazem, zmarli powstaną z martwych, a Chrystus objawił
się w postaci Boga Człowieka, narodził się w określonym czasie
oraz miejscu — wieczność spotkała się ze śmiertelnością. Chrześ‑
cijaństwo cechuje się więc znaczącym nasyceniem sprzecznościami
i nie zawsze dającymi się pojąć paradoksami. Z takimi konstruk‑
cjami w sposób szczególny stykają się kapłani, rozważając trudne,
czasem ukryte, sensy języka Ewangelii. Świadomość sprzeczności
w istotny sposób wyznacza ich paradygmat myślowy, determinuje
1
C.G. Jung: Wprowadzenie do psychologiczno ‑religijnej problematyki alchemii.
W: Idem:
Psychologia a religia. Tłum. J. Prokopiuk. Warszawa 1970, s. 227—228.
10
Wstęp
ich refleksję o języku i słowie, która przekłada się na poetykę wypo‑
wiedzi, a czasem stanowi jej temat.
Nie dziwi więc, że omawiani w niniejszej pracy księża poeci
często podkreślali ważność paradoksu i zachwycali się nim. Jan
Twardowski, który według Bożeny Chrząstowskiej, najważniejszej
badaczki polskiej poezji kapłańskiej, reprezentuje pierwsze poko‑
lenie nestorów i patronów kapłanów piszących wiersze
2
, twierdził:
Lubię piętrzyć paradoksy; miłości, wiary, śmierci — dotyczące
wymiarów naszej egzystencji […]. Tylko język paradoksów może
wypowiadać to, co przerasta nasz rozum, mówić o Bogu […]. Lubię
humor jako jeden z paradoksów, sposób zaskoczenia, a jednocześ‑
nie wyraz pokory. Broni przed patosem
3
.
Poezja religijna bliska jest też tradycji myślenia paradoksalnego.
Posługuje się ona poznaniem intuicyjnym, pozornie nielogicznym,
a jednak niezwykle trafnym, docierającym szybko do sedna rzeczy.
Taka poezja rodzi się z głębi człowieka […]. Dobre wiersze muszą
być poszukiwaniem tajemnicy, posługiwać się językiem niedomó‑
wień, unikać patosu, z nutą humoru
4
.
Fascynacja paradoksem wydaje się w przypadku Twardow‑
skiego zrozumiała. Księdzu poecie paradoks pozwala wypowiadać
rzeczy wykraczające swym formatem poza możliwości ludzkiego
rozumu i granice poznania — bez zbędnego dystansu czy patosu,
które uniemożliwiają bezpośrednie komunikowanie się. Deklarując,
iż lubi „piętrzyć” paradoksy, poeta uchyla także rąbka tajemnicy
swojego filozoficznego i poetyckiego warsztatu. Ponieważ, jak sam
twierdził, „to chyba po prostu myślenie paradoksalne, tzn. nieocze‑
kiwane, nieprawdopodobne, zbliża bardziej do tajemnicy niż inne”
5
.
Poezja posługująca się językiem niedomówień pozwala mu podjąć
próbę wyrażenia niewyrażalnego — mówienia trafnie i o egzysten‑
cji, i o transcendencji, i o Bogu.
Twardowski nie jest w swojej fascynacji paradoksem odosob‑
niony. Podobnie jak on, również Janusz Stanisław Pasierb, urodzony
2
Korzystam z podziału poezji kapłańskiej według B. Chrząstowskiej. Por.
B. Chrząstowska:
„Wierzę wierszem”. O poezji kapłańskiej. W:
Religijne aspekty litera-
tury polskiej XX wieku. Red. M. Jasińska -Wojtkowska, J. Święch. Lublin 1997.
3
Poeta i paradoksy. Z J. Twardowskim rozmawiał M. Zieliński. „Nowe Książki”
1981, nr 1, s. 57.
4
J. Twardowski: Łaską zdumiony. Moje szczęśliwe wspomnienia. Warszawa 2002,
s. 87—88
.
5
Z. Dolecki: Zawsze fascynował mnie cud życia. Rozmowa z księdzem Janem Twar-
dowskim. „Kierunki” 1981, nr 25, s. 1.