O’zbekstan respublikasi joqari h’am orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

O’ZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI H’AM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
A’jiniyaz atindag’i No’kis ma’mleketlik pedagogikaliq instituti
Mektepke shekemgi ta'lim (sirtqi) fakulteti 2-J topari ta’lim
qa’niygeligi oqiwshisi Batirbekova Qundizdin’

Balalar psixologiyası hám psixodiagnostikası

Tayarlag’an : Batirbekova Q

Qabillag’an: Shamuratova X

No’kis -2022

Tema: Dáslepki balalıq dáwirinde fizikalıq hám fiziologikalıq rawajlanıw
Reje:

1. 
   Erte balalıq dáwiri.
   
2. 
   Baqshaǵa shekemgi bolǵan jas
   
3. 
   Kishi jastaǵı balalardıń aqılıy rawajlanıwı
   

Erte balalıq dáwiri: bóbeklik dáwirinen soń rawajlanıwdıń jańa basqıshı-erte balalıq- (1-3 jas) dáwiri baslanadı. Erte balalıq dáwiri bala ómirindegi eń áhmiyetke iye, onıń keleshektegi psixologiyalıq rawajlanıwın belgilep beretuǵın belgili dáwir bolıp esaplanadı. Bul dáwirdegi rawajlanıwdıń tiykarın balanıń durıs júriwi, pikirlesiwge kirisiwi hám predmetli iskerlikti iyelew ózgeshelikleri quraydı. Tikke hám durıs júre alıw imkaniyatı balanı, turaqlı ráwishte jańa maǵlıwmatlardı iyelewge tiykar boladı. Bul jastaǵı balalar óz is-háreketleri menen oǵada aktiv hám úlkenler menen pikirlesiwge umtılǵısh boladı. Júriwdi úyreniw balanıń fizikalıq ósiwi ushın ǵana emes, al onıń psixikalıq rawajlanıwı ushın da belgili áhmiyetke iye. Balanıń erkin háreket etiwi – júriwi sebepli kóplegen predmetlerge dus keledi, olardıń nelerge paydalanılıwın «ámel»de korip biledi hám ózi de olardan kerekli orında paydalana baslaydı. Bala júriwdi úyrengennen soń, keńislikti de bile baslaydı. Kishkene balalar «jaqındaǵı» keńislikti qollarınıń háreketi járdeminde bilip aladı, bunda kóz de qatnasa baslaydı. Baqshaǵa shekemgi jastaǵı bala «uzaqtaǵı» nárseni dusmal qıla baslaydı. Bala júre baslaǵanda, óz ayaǵınıń járdeminde aralıq hám jónelis penen tanısadı, onıń kóz, qol hám ayaqlarınıń óz ara kelisip háreket qılıwı, dáslepki kóz ólshemi ósedi hám aralıq hám predmetlerdiń turǵan ornın ádewir anıq aytıp beriw kónlikpesi júzege keledi.

Baqshaǵa shekemgi bolǵan jas dáwiriniń birinshi yarımında balalar predmetler menen háreket etip, tanısıp baradı. Háreketlerdiń barlıq koordinaciyası balada turaqlı dıqqattıń rawajlanıwına, ańlawdıń anıq bolıwına hám jiger kúshiniń ósiwine alıp keledi. Biraq balalardıń háreketleri úlkenlerdiń háreketlerine eliklew xarakterine iye boladı. Qanday da bir háreketti óz waqtında ózlestiriwi menen bala onı áste-aqırın erkin orınlap baradı, bul háreket onda batıllıq, isenim hám sabır-erlik sıyaqlı unamlı qásiyetlerdiń júzege keliwine járdem beredi. Bala ómiriniń úshinshi jılında, yaǵnıy organizmniń intensiv ósiwi hám rawajlanıwı dáwirinde háreketlerdiń kem bolıwı balanıń ulıwma ósiwine unamsız tásir etedi. Sol sebepli tiykarǵı háreketler (júriw, juwırıw, predmetlerge tırmasıp shıǵıw) menen birgelikte, qol háreketleriniń de durıs hám óz waqtında rawajlanıwı haqqında ǵamqorlıq qılıw zárúr. Balanıń háreketlerin tiykarınan onıń kúndelik iskerligi procesinde ósirip barıwǵa itibar beriw kerek. Mısalı, erkin túrde juwınıw, kiyiniw, awqatlanıw, gigienalıq shınıǵıwlar, oyın hám basqalar.
Háp qıylı háreketlerdi orınlaw hám predmetler menen háreket etiw dógerek-atiraptaǵı álemdi biliwge alıp keledi. Bala predmetlerdiń keńisliktegi ornı, jaylasıwı, sıpatı, kólemi, forması hám basqa da halatları menen tanısadı. Bulardıń barlıǵı seziw organlarınıń ósiwine unamlı tásir etedi. Bir jasar bala jaqsı rawajlanǵan sezgirlikke iye. Bala baqsha dáwiriniń baslanıwında ayırım dawıslardı, ózine jaqın adamlardıń dawıs tempin anıq ajırata aladı, bazıbir nárselerdiń dámi hám iyisin parıqlay aladı, reńlerdi tanıy baslaydı. Bul jas dáwirinde kóriw hám esitiw analizatorlarınıń rawajlanıwı, ásirese, joqarı dárejege jetedi. Bala tiykarǵı reńlerdi bir-birinen parıqlay aladı. Biraq balaǵa reńlerdiń atın aytıwǵa qaraǵanda, olardı bir-birinen ajıratıw ańsatlaw. Balalar reńlerdi bilse de, bul tarawdaǵı óz bilimlerinen jeterli dárejede jaqsı paydalana almaydı. Balalar qızıl reńdi ańsatlıq penen ajırata aladı, al kógis reńdi ajıratıwda kóbinese jańılısadı. Kóbinese, balalar hár bir reńniń túrin, qubılıwın jaqsı ajırata almaydı.
Bul jastaǵı balalar ushın ańlap atırǵan predmet obrazlarınıń bir-birine uqsawı xarakterli. Mısalı, olar almanı biledi, alma balaǵa bir pútin halınsha tanıs, biraq bala almanıń reńin de, formasın da bólek halda ajırata almaydı. Predmetti hár tárepleme kóre biliw, yaǵnıy onı bólimlerge ajıratıw, belgi hám túrlerine qarap parıqlaw — onı analiz qılıwdı bildiredi. Bul bolsa balaǵa pútinlikti túsiniw imkaniyatın beredi. Sol sebepli, balalardı jańa predmetler menene tanıstırǵanda, olardı bir-birinen ajıratıp turatuǵın forması, reńi hám bólimlerine itibar beriw lazım. Mine, sonday tárbiyalıq tásir nátiyjesinde balalardıń predmetler haqqındaǵı pikirleri ósedi. Bala bir yarım jasqa barǵanda, ózleri tez-tez ushıratıp turǵan predmetlerdi, olardıń reńi, kólemi, formasınıń ózgeriwinen biyǵárez, qátesiz tanıp aladı. Bala eki jasqa tolıw aldında, tanıs nama hám dawıslardı bilip aladı. Barlıqtı biliw procesinde bala óz ómirinde hám dógerek-átiraptaǵı adamlar turmısında ornatılǵan tártipti túsine baslaydı. Bul álemdi biliwdiń eń áhmiyetli tárepi bolǵan mákan-waqıttı bilip alıwı ushın tiykar boladı. Balanıń organizmi belgili tártipke kónlige baslaydı, bul waqıt penen tanısıwdaǵı dáslepki qádem. Keyin ala balalar tábiyat hádiyseleri hám adamlardıń kúndelik ómiri sıyaqlı túsiniklerdi ańlay baslaydı. Álbette, bunıń ushın úlkenler balalardıń itibarın ómirdiń zárúr belgilerine qaratıwı zárúr. Balanıń hár bir sezgen hám ańlaǵan nárseleri ózine tán seziwleri menen bekkemleniwi kerek. Sóz balanıń kórip atırǵan predmetlerin túsinip alıwın ańsatlastıradı, predmetti sóz járdeminde bilip alıw kóz hám qulaq jumısın kúsheytedi.
Balanıń aqılıy jaqtan ósiwinde mákan hám zaman haqqındaǵı túsiniklerin ańlawǵa járdem beretuǵın sózlerdi ózlestirip alıwı áhmiyetli. Predmetler ortasında bar bolǵan hár qıylı keńislik belgileriniń (mısalı, úlken aralıq, tar aralıq) hám túrli keńislik múnásibetleriniń atların (ońda, shepte, izde, bir qatarda) bilip alıwı nátiyjesinde balalar predmetler ortasındaǵı bul múnásibetlerdi ajıratıp alıwǵa úyrenedi. Usı taqılette, sóylew predmetleriniń belgilerin differenciyalaw hám ulıwmalastırıw quralı bolıp xızmet etedi. Biraq, sonıń menen bir qatarda, sóz birinshi signal sisteması menen tikkeley baylanısıwı kerek. Eki-úsh jasar balalardaǵı ańlaw óziniń jeterli dárejede óspegenligi hám turaqsızlıǵı menen ajıralıp turadı hám bir baqlaw obektinen ekinshi baqlaw obektine tez-tez kóship turıwı menen xarakterlenedi. Jıltıraq, shıraylı, kózge tez taslanatuǵın predmetler bala dıqqatın ózine tartadı. Baqshaǵa shekemgi bolǵan jas dáwirindegi balalar ańlawına qoyılǵan wazıypa tiykarında shólkemlese almaydı, olardaǵı bul túrdegi ańlaw júdá qısqa múddetli boladı. Ózlerinen uzaqta turǵan predmetlerdi ańlawda ásirese kóplep qátege jol qoyadı. Balada ańlaw áste-aqırın bekkemlesip, belgili maqsetke tayanǵan boladı, baqlawshılıq rawajlanıp baradı. Bala ózin qızıqtırıp atırǵan nársege uzaq waqıt qarap, onı baqlawı, sol predmet haqqında qanday da nárseni sorawı múmkin.
Biraq bala ele predmet ham hádiyselerdi hár tárepleme baqlap, onıń tiykarǵı, zárúr táreplerin ajıratıp, ayırım elementlerdi óz ara baylanıstırıp alıwdıń ústinen shıǵa almaydı. Balada baqlawshılıqtı ósiriwde seyil hám ekskursiyalar belgili áhmiyetke iye. Bunda balalar úlkenlerdiń basshılıǵında dógerek-átiraptaǵı predmet hám hádiyselerde ózleri ushın jańa bolǵan zárúr hám qızıqlı bolǵan nárselerdi anıqlawǵa úyrenedi. Súwretlerge qaraw, ósimlik hám haywanlardı kútiw sana, ańlawdıń ósiwine júdá jaqsı tásir etedi.
Erte jastaǵı balalardıń jetekshi iskerlik túri – predmetlerdi úyreniw, predmetler menen manipulyativ háreket bolıp esaplanadı. Bóbeklik dáwirindegi balalarǵa salıstırǵanda, erte balalıq dáwirdegi balalar átirap ortalıqtaǵı nárse hám hádiyselerge qaraǵanda kóbirek qızıǵıwshılıq penen qaraydı. Eger, bóbek qolına uslaǵan nárseni ápiwayı háreketler menen baqlasa, 2-3 jastaǵı bala sol predmet bóleklerin dıqqat penen úyrengennen soń ǵana, óz ámeliy iskerliginde paydalana baslaydı. Balanı dáslep, áyne usı predmetlerdiń qollanıw wazıypası, mazmunı qızıqtırıp, ol óz sorawına juwap alıw maqsetinde kóbinese úlkenlerge Bul ne» degen soraw menen múrájat etedi. 1-3 jastaǵı bala qáliplesiwinde psixikalıq rawajlanıwdıń júdá áhmiyetliligin inabatqa alǵan halda, ayırım psixologlar (R.Zazzo) insan tuwılǵannan jetiklik dáwirine shekem bolǵan psixikalıq rawajlanıw tiykarınıń shama menen ortaları, 3 jasqa tuwrı keledi,- degen sheshimdi bildiredi. Bul jastan baslap, balalar predmetlerdi úyreniw álemine qádem qoyadı. Ol endi úlkenler menen sóylew arqalı qatnas múnásibetinde bola aladı hám ápiwayı ádep-ikramlıq qaǵıydalarına ámel qıla baslaydı. Úlkenler menen bolatuǵın qatnası sebepli bala átiraptaǵı turmısı haqqında kóbirek maǵlıwmat aladı. Sóylew – bul jaslarda tek qatnas, al bálkim aqıldıń rawajlanıwı hám ózin-ózi, sonday-aq, biliw processlerin basqarıw quralı bolıp ta xızmet etedi.
Erte balalıq dáwirinen baslap bala onı qorshap turǵan predmetlerdiń ózgesheliklerin hám olar arasındaǵı ápiwayı baylanıslıqlardı ańlawǵa háreket etedi. Bul dáwir aqılıy rawajlanıwdıń tiykarın, sana hám oylaw háreketleriniń jańa kórinislerin quraydı. 1 jasar bala predmetlerdi izbe-iz, sistemalı túrde kórip shıǵa almaydı. Ol tiykarınan predmettiń qanday da bir kózge taslanıp turatuǵın belgisine óz itibarın qaratadı hám predmetlerdi usı belgilerine kore tanıydı. Keyin ala jańa sana háreketleriniń iyeleniwi balanıń predmetli háreketlerin orınlawdan kóz benen shamalap, háreket qılıwǵa ótiwde korinedi. Endi ol predmettiń bóleklerin uslap kórmesten, bálkim shamalap ańlay aladı. 2,5-3 jasar bala úlkenlerdiń kórsetken úlgisi, reńi, forması hám úlkenligine qaray, áyne usınday predmetlerdi shamalap, ańlaǵan halda durıs taba aladı. Balalar daslep formasına, soń úlkenligine hám onnan keyin ǵana reńine qarap ajırata aladı. Bul processte bala bir túrdegi ózgeshelikke iye bolǵan oǵada kóp predmetler bar ekenligin túsine baslaydı. Biraq, bala súwret salıwdı baslaw dáwirinde predmetlerdiń reńin itibarǵa almaydı hám ózine jaǵatuǵın reńlerden paydalanadı. Izertlewshilerdiń kórsetiwinshe 2,5-3 jasar bala 5-6 formanı (dóńgelek, kvadrat, úshmúyeshlik, tórtmúyeshlik, kópmúyeshlik) hám 8 túrli reńdi (qızıl, qızıl, sarı, jasıl, kók, sıyatúr, aq, qara) ańlawı múmkin. Reń hám formalardıń maqsetke muwapıq qollanılıwı tárepinen hár qıylı nárselerde túrlishe kóriniwi sebepli, bul jastaǵı balalar olardı ańlaǵanı menen atların anıq biliwi hám óz pikirlewinde paydalana alıwı bir qansha qıyınlaw. Úlkenlerdiń bul jastaǵı balalardan reń hám formalardı eslep qálıwın talap etiwi nadurıs, bul ushın onıń sáykes dáwiri 4-5 jaslar esaplanadı. Bala 3 jasına shekem ózlestirgen sózler tiykarınan, predmet hám háreketlerdiń atamaların bildiredi. Atamalar tiykarınan onıń wazıypasın ańlatadı, bunda predmet yaki hárekettiń sırtqı kórinisi ózgerse de onıń atı ózgermeydi. Sonıń ushın da bala predmetlerdiń atların paydalanıwdı wazıypalarına qatnaslı túrde tez ózlestiredi. Sana ósse, yad ta jetilisedi. Yad balanıń rawajlanıwı ushın úlken áhmiyetke iye.
Erte jastaǵı balalarda ıqtıyarsız dıqqat basım bolıp qala beredi. Máselen, bala júdá berilip ertek esitip atırǵan bolsa da xanaǵa birew kirip qalsa, ertekten onıń dıqqatı ıqtıyarsız túrde bólinedi. Dıqqattıń kóp bóliniwi bul jastaǵı balalar dıqqatınıń xarakterli ózgesheligi, sebebi psixikalıq turmıs turaqlı ráwishte sırttan bolatuǵın jańa ózgeriwshilerge mútáj bolıp turadı. Biraq obektke bolǵan qızıǵıwshılıq qansha anıq hám tınıq bolsa, balanıń ıqtıyarsız dıqqatı sonsha turaqlı boladı. Iqtıyarsız dıqqattıń kelesi rawajlanıwı qızıǵıwshılıqlardıń bayıp barıwına baylanıslı. Bul jastaǵı balalarda ıqtıyarıy dıqqat endi ǵana júzege kele baslaǵan boladı.
Úsh jasar balanıń qıyal obrazları dógerek-átiraptaǵı predmetlerdiń tásirinde tuwıladı hám belgili maqsetke boysınadı. Bala quwırshaqtı kórip bolǵannan keyin, onı kiyindiredi hám «uyıqlawǵa» jatqaradı. Eger de usı waqıttıń ózinde «ayıw» dı kórip qalsa, dıqqatın qolındaǵı quwırshaqtı qoyıp, áne usı «ayıw»ǵa qaratadı hám onıń menen «toǵayǵa seyil etiwge» ketedi. Balada tájiriybe artıp barıwı menen qıyal da bayıp baradı. Kishkene balalarda qıyal ádewir rawajlanǵan boladı. Biraq, bala qıyaldaǵı obraz benen barlıqtaǵı ańlap atırǵan nárse hám predmetlerdi aralastırıp jiberedi. Sol sebepli bala qıyalına tásir etetuǵın qurallar ishinde ertekler belgili orındı iyeleydi.
Erte balalıq jasındaǵı balanıń qıyalı predmetler menen qılınatuǵın háreketlerge baylanıslılıǵı menen parıqlanadı. Bul jastaǵı balalarda sóylew hám aqıl ózgeshelikleri óz ómiriniń birinshi jılında ápiwayı assotsiaciya, yaǵnıy hár qıylı qıyallawlardı bir-biri menen baylanıstırıw qábiletine iye boladı. Mısalı, ol sútli shiysheni kóriwi menen quwanıp ketedi. Waqıt ótiwi menen balanıń assotsiaciyası quramalasıp bara beredi. Bala bir jasqa tolıwǵa shamalasqanda anasınıń kóshege kiyetuǵın kiyimin alıp kiyatırǵanın kórip quwanadı. Shıpakerdıń tekseriwlerinen jaman tásirlengen balalar xalatlı adamlardan qorqa baslaydı.
Bala óz ómiriniń ekinshi jılında keńislik múnásibetlerin anıqlay baslaydı, xananıń ishindegi predmetler arasında ózin durıs tutıw uqıbın iyelep baradı.
Balanıń jası úlkeyiwi menen onda dógerek-átirapqa bolǵan qızıǵıwshılıq arta baslaydı. Kishkentaydaǵı sezgirlik hám hár nársege qızıǵıwshılıq onıń kelesi ómirinde oǵada áhmiyetli orındı iyeleydi. Bala hámme nárseni ózi kóriwdi hám esitiwdi qáleydi. Biraq balanıń turmısı hám rawajlanıwı ushın kóriw hám esitiw sezimleri tiykarında júzege keletuǵın qıyal etiwler ǵana emes, bálkim iyis hám muskul-háreket sezimleri arqalı alatuǵın qıyal etiwler de oǵada zárúr.
Erte balalıq dáwiriniń baslarına kelip, balada birinshi aqıl-oy operaciyaları júzege keledi. Bunı bala qanday da predmetti alıwǵa háreket qıla alǵanınan soń, onı ábden úyreniwinde kóriwimiz múmkin. Olardıń oy-sanası, tiykarınan, kórgizbeli-háreketli bolıp, ol átirap álemdegi túrli baylanıslılıqlardı úyreniwge xızmet qıladı. Ózinen uzaqlawda turǵan toptı qanday da uzınlaw nárse menen iyterip jiberiw múmkinligin kórgen bala, endi erkin túrde divan astına kirip ketken toptı tayaq járdeminde alıw múmkin ekenligin pámley aladı. Bul dáwirdegi balalar sanasında ulıwmalastırıw úlken orındı tutadı. Ulıwmalastırıwda sóylew belgili áhmiyetke iye. Mısalı, saat dewi menen bala qol saatın yaki diywaldaǵı aspa saattı da túsiniwi múmkin. Biraq, olar hár túrli bolǵanlıǵı sebepli, olarda ulıwmalıqtı tabıw bala ushın qıyınlaw bolıp esaplanıp, bul baǵdarda pikirlew 2-3 jasar balalar belgili bir predmetlerdiń ornına olardıń ornın basıwı múmkin dep esaplaǵan basqa nárselerden de paydalanadı. Mısalı, oyın procesinde bala shópti qasıq yaki termometr ornında, aǵashtan islengen krovat yaki mashina ornında paydalanıwı múmkin.
Bala eki jaslarǵa barıp, ámeliy oylawdan birinshi márte paydalana aladı, úsh jasarlıǵında bolsa bazı tanıs háreketlerden konkret máselelerdi sheshiwde erkin túrde paydalana baslaydı. Mısalı, bul jastaǵı bala vazadaǵı sádepti qolı menen salıp, ala almasa, ol vazanı tóńkerip ala beredi. Oylawdıń bul baslanǵısh formasın geyde «qol aqılı» dep te ataladı. Oylawdıń bul forması bala aqılıy oylawınıń kelesi basqıshı ushın júdá zárúr.
Úsh jasar balalarda húkimniń túrlerin kóriw múmkin. Bul húkim túrleri bárhá tek ózi tikkeley ańlaytuǵın hám jeke predmetlerge qatnaslı boladı. Bala 2,5 jasqa jetkende sorawlar bere baslaydı. Dáslep sorawlar kóbirek predmetlerdiń atı tuwrı bolsa da, keyin ala sorawlar tiykarınan, predmetlerdiń qanday maqsetlerge qollanılıwı hám nelerge paydalanıwı haqqında (mısalı, bul ne? bunıń menen ne islenedi?, bul nelerge paydalanıladı? sıyaqlı) boladı. Házirgi máhál, ótken máhál hám ulıwma waqıt haqqında anıq oy túsinigi keńislik haqqındaǵı qıyallarǵa salıstırǵanda ádewir kesh payda boladı. Bala predmetler menen kóbirek baylanıs qılıwı, olar menen múnásibette bolıwı hám olardıń ózgesheliklerin tekserip kóriwi kerek. Bunıń menen onda dáslep ayırım predmetler hám hádiyseler haqqında qıyallar toplanıp baradı hám keyin ala solar tiykarında ulıwma qıyal hám túsinikler payda boladı, logikalıq oylaw rawajlana baslaydı. 2-3 jasar bala kóp nárseni kóriwdi, kóp nárseni biliwdi hám túsiniwdi qáleydi, bul onıń qızıǵıwshılıq hám sezgirlik ózgesheliginen kelip shıǵadı. Ol barlıq orında «aralasadı», úlkenlerge kesent berip, olardıń dinkesin qurıtıp oǵada kóplep sorawlar beredi.
Úlkenler, mine, usı sorawlardıń barlıǵınan balalarda oylawdı ósiriw hám dógerek-átiraptaǵı álemdi túrlishe túsiniwdi tárbiyalaw maqsetinde paydalanıwı oǵada áhmiyetli. Bala óz sorawlarına túsinikli etip juwap alǵannan keyin, bul maǵlıwmatlardı óz oyınlarında sáwlelendiredi hám sol jol menen olardıń esinde bekkem saqlanıp qaladı. Bala dógerek-átiraptaǵı álemdi úlkenlerdiń túsindiriwi menen bir waqıtta baqlasa, átiraptaǵı álemdi jaqsıraq túsine baslaydı, zat hám hádiyselerdi salıstıradı, olardıń ayırımlarınıń ortasındaǵı baylanıslardı hám onıń sebeplerin anıqlaydı. Mine, sonıń ózi balada bir qánsha ulıwmalasqan oylaw payda bolıp atırǵanlıǵınan derek beredi.
Bala oylawınıń rawajlanıwı sóylewdiń ósiwi menen bekkem baylanısqan, sóylewdiń ósiwi oylawdıń rawajlanıwına járdem beredi, sebebi sóz, nárse, predmet hám háreketler menen ózara múnásibette boladı. Óz náwbetinde, oylawdıń rawajlanıw dárejesi sóz baylıǵınıń asıwına, ulıwma, sóylewdiń ósiwine járdem beredi. Bul jastaǵı balalardıń jáne bir zárúr tabısı, ana tilin ózlestirip alıwı. Bir jastan úsh jasqa shekemgi bolǵan dáwir sóylewdiń jedellik penen ósiw dáwiri bolıp esaplanadı.
Sóylew bala ómiriniń ekinshi jılında eki basqıshta júzege keledi. Dáslepki basqısh birinshi jastıń sońınan bir yarım jasqa shekemgi bolǵan dáwir bolıp, balada bul dáwirde tiykarınan úlkenlerdiń oǵan múrájat etip aytqan gápin túsiniw qábileti ósip baradı. Balanıń sózlik baylıǵı, ásirese bir jastan keyin, yaǵnıy júriwdi úyrenip, júdá kóp predmetlerge dus kele baslaǵan dáwirinen baslap tez ósip baradı. Bala predmetlerdiń atın tez bilip aladı.
Bala eki jasqa tolǵanda, háreketlerdiń de atların bilip aladı. Bul háreketlerge balanıń ózi orınlaytuǵın, atı aytılǵan hám bala baqlap barǵan háreketler kiredi.
Bul «passiv» sóylew bolıp esaplanadı, sebebi bala sózlerdi túsinedi de, biraq ayta almaydı. 3 jaslar arapasında predmetlerdiń wazıypaların tolıq ózlestirgen balalar, óz oyınlarında, sol predmetlerden maqsetsiz paydalanıp qalmay, bálkim olardı óz wazıypalarına qaray paydalanadı. Balanıń sóylewi ol 1,5 jasqa jetkenge shekem bir qansha ástelik penen rawajlanadı. Bul dáwir ishinde ol 30-40 sózden tap 50 ge shekemgi sózdi ózlestiredi, biraq olardı ámeliyatta júdá kem qollanadı. 1,5 jastan baslap bolsa, onıń sóylewi jedel rawajlana baslaydı. Endi bala predmetlerdiń atların aytıwdı sorap ǵana qoymay, al bul sózlerdi ózi aytıwǵa da háreket qıladı. Sóylewdiń rawajlanıw dárejesi jedellesedi. 2 jaslardıń sońına barıp, bala 300 ge shekem, 3 jaslardıń aqırlarına barıp bolsa, 500 den 1500 ge shekem sózdi óz sóylewde paydalana aladı. Sonday-aq, sózlerdi de anıq aytıp, sóz dizbeklerin durıs dúze aladı. 1,5 - 3 jaslar sóylewdiń rawajlanıwı ushın senzitiv dáwir esaplanadı. Bala menen sóylesip atırǵanda úlkenler sózlerdi anıq aytıwı hám baladan anıq sóylewdi talap etiwi tiyis. Bir predmetti basqasınıń ornında qollanıw múmkinligin ańlaw, bala ushın átirap-álemdi biliw, úyreniwdegi áhmiyetli burılıs bolıp esaplanadı hám ol dáslepki qıyallawlardı júzege keltiredi. Bul jastaǵı balalar endi, áste-aqırınlıq penen aytıp beretuǵın ertek, waqıya hám hikayalardı, sonday-aq súwrette sızılǵan nárselerdi qıyal ete aladı, kóz aldına keltire aladı. Erteklerdi esitiw procesinde bala ertek qaharmanların kimgedur uqsatıwǵa háreket etedi, bazıda bolsa ol ózi erkin túrde ertek yaki hikayalardı toqıy alıwı da múmkin. Erte balalıq dáwirinde yad biliwdegi tiykarǵı wazıypa bolıp esaplanıp, ol biliwdiń barlıq kórinisleriniń rawajlanıwında qatnasadı. Bul dáwirde balanıń yadı jedel rawajlanadı. Balanıń ómirlik tájiriybelerin ózlestiriwde dáslep háreketli, emotsional hám obrazlı yad qatnasadı. Bul baǵdarda háreketli hám emotsional yad ústinlik qıladı. Eslew bul jasta, tiykarınan ıqtıyarsız boladı. Bul dáwirdegi balalarǵa kóp kitap oqıp beriw nátiyjesinde olar ertek, qosıq hám hikayalardı eslep qaladı, biraq bunday eslep qalıw balanıń ulıwma aqılıy rawajlanıwınan da, yadınıń individual ózgesheliginen de derek bermeydi. Bul erte balalıq dáwirindegi balalardıń barlıǵına tán bolǵan nerv sistemasınıń ulıwma iyiliwsheńligi nátiyjesi. Ózi hám átiraptaǵı ómiri haqqındaǵı waqıya hám hádiyselerde izbe-izlik barlıǵı ushın da olardı ele tolıq túrde yadında saqlap qala almaydı.
Erte balalıq dáwirinde balalar shaxsınıń rawajlanıwı.
Bul dáwirdegi balalardıń is-háreketleri olardıń qálew hám sezimleri júdá ózgeriwsheń boladı. Máselen, balanıń jılawı hám jılawdan toqtawı júdá tez ózgeredi. Erte balalıq dáwirde balada óz jaqınlarına: anası, atası, kempir apa-ataları, tárbiyashısına qaraǵanda muhabbat qáliplesedi. Bala óz jaqınlarınan maqtaw esitiwge háreket etedi. Ata-analar tárepinen balanıń is-háreketleri hám jeke ózgesheliklerine beriletuǵın unamlı emotsional bahaları olarda ózleriniń uqıp hám imkaniyatlarına qaraǵanda isenimdi qáliplestiredi. Ol óz ata-anasına oǵada qattı bawır basıp, intizamlı hám boysınǵısh boladı. Áne, usı baylanıslılıq sebepli balanıń tiykarǵı qájetleri qanaatlandırıladı, qáweterligi kemeyedi. Anasınıń qasında bolǵan balalar kóbirek háreket etedi hám átirap-ortalıqtı úyreniwge umtıladı. Bul dáwirde bala óz ismin júdá jaqsı ózlestiredi. Bala bárqulla óz ismin qorǵaydı, onı basqa at penen shaqırıwına narazılıq bildiredi. Úlkenlerdiń bala menen qılatuǵın mámile-múnásibeti onıń ózin óz aldına shaxs sıpatında ańlawdıń baslanıwına imkaniyat beredi. Bul processte áste-aqırınlıq penen ámelge asadı. Úlkenlerdiń bala menen qanday mámile qılıwına qaray onıń óz «Men» in ańlay baslawı birqansha aldınlaw ya keshlew júzege keliwi múmkin. 3 jasar bala ózin, óz qálew hám zárúrliklerin qandırıwı múmkin bolǵan derek dep biledi hám bul onıń “Maǵan beriń”, “Kóteriń”, «Men de baraman» sıyaqlı talaplarında kórinedi. Úsh jasar balalar ózlerin ózgeler menen salıstıra baslaydı, bunıń nátiyjesinde balalarda óz-ózin bahalaw júzege keledi. Sol dáwirden baslap balalarda erkin bolıw zárúrligi júzege keledi hám bul olardıń «ózim isleymen” sıyaqlı sózlerinde kórinedi. 3 jastaǵı krizis: 3 jasqa kelip bala ózin úlkenler menen salıstıra baslaydı hám úlkenler islewi múmkin bolǵan (huqıqı bolǵan), olar orınlay alatuǵın háreketlerdi orınlawǵa umtıladı. ―Men úlken bolsam mashina aydayman”, «Men sizge úlken tort alıp kelemen», «Mende júz kuwırshaq boladı» kibi qálewlerin óz tili menen aytadı hám ol kelesi máhálde sóylese de óziniń barlıq qálewlerin usı búgin ámelge asırıwǵa háreket qıladı. Kóbinese bunday qásiyet qatallıq hám qaysarlıq penen kórinetuǵın boladı. Bul qaysarlıq tiykarınan balanıń úlkenlerge bildirgen unamsız is-háreketlerinde kórinedi. Bala ózin erkin háreket ete alıwın ańlaǵan waqıttan baslap, onda «ózim isleymen» baslanadı hám bul jáne qaysarlıq hám ójetlik tárizinde kórinedi. 3 jastaǵı krizis bala shaxsınıń belgili bir dárejede rawajlanǵanlıǵın hám úlkenler orınlaytuǵın is-háreketlerdi qıla almay atırǵanlıǵın ańlawı nátiyjesi bolıp esaplanadı. Krizis dáwirinde júzege keletuǵın jiger, uqıp hám basqa bir qansha qásiyetler onı shaxs bolıp qáliplesiwge tayarlaydı.
Úsh jasqa shekemgi bolǵan balalardıń psixikalıq rawajlanıwındaǵı tiykarǵı jańa ózgerisler jas dáwirleri, biliwi, háreketi, mámilesi 3 jas sóylewdiń qáliplesiwi. Kórgizbeli háreket oylawdıń rawajlanıwı. Obrazlı oylawdıń dáslepki belgileri. Átirap-ortalıqtan ózin ajıratıwı; qatallıqtı ańlawı. Qol predmetli háreketlerdiń rawajlanǵanlıǵı óz is-háreketlerin jigerli basqarıwdıń kórinisleri. Ózin-ózi ańlawdıń júzege keliwi. Dáslepki ádep-ikramlıq qaǵıydalardı iyelewi. Aktiv sóylewdi, qol hám ayaq. Xarakter 2 jasta túsiniwi hám ózinde júzege keliwi múmkin bolǵan funkciyalarınıń anıq belgileniwi tiykarlarınıń qáliplesiwi. 1 jas sóylewdi túsiniwdiń dáslepki belgileri. Erkin halda tik turıw hám júriw. Sóylewdi qollanıwdıń dáslepki belgileri. 10 aylıq Sensomotor intellekttiń rawajlanıwı. Erkin halda tik turıw hám júriwge háreket qılıw. Baylanıslılıq reakciyasınıń júzege keliwi, ózge ortalıq hám ózgeler arasında qáweterlilik 8 aylıq Sensomotor intellekttiń júzege keliwi. Tayanıp júriwi. Jest, mimika hám pantomimika járdeminde verbal emes baylanıs 7 aylıqta járdem menen turıwı. Sezimlerdiń rawajlanıwı. Járdem menen otırıwı. 3 aylıqta kóriw qábiletiniń qáliplesiwi. Qaptal tárepke burılıwı. Anasınıń kúliwine juwap qaytarıwı. 2 hápte. Ananıń dawısın basqa dawıslardan parıqlawı. Qol hám ayaq háreketlerde turaqlılıq.
1 hápte. Háreketlerdi baqlawı. Qol hám ayaqlardıń biytártip háreketi. Tákirarlaw hám dodalaw ushın sorawlar: 1. Bóbeklik dáwiri, onıń tuwma ózgeshelikleri hám rawajlanıwınıń ózine tán ózgeshelikleri 2. Erte balalıq dáwirindegi baylanıstıń psixikalıq tárepleri. 3. Erte balalıq dáwirindegi tiykarǵı iskerlik túri. 4. 3 jastaǵı krizis: onıń sebepleri hám bildiriliwi. 5. Erte balalıq dáwirinde shaxstıń qáliplesiwiniń psixologiyalıq tiykarları.