[37]
Yadro genomida mitochondrial genomga o‗hshagan qismlar uchraydi. Evolyutsion
jarayonda va turli patologik holatlarda mitochondrial genom ma‘lum qismi yadro
genomiga ko‗chgan deb faraz qilinadi. Mitohondrial genom tuzilishi yadro
genomidan farq qiladi. Birichi o‗rinda, mitochondrial genomda bakterail genom
singari genlar kompakt joylashgan. Yadro genomidan
farqli mitochondrial genlar
ketma-ket joylashgan bo‗lib, genlar orasidagi tanaffuslar bo‗lmaydi. Ayrim
holatlarda, bitta nukleotid bo‗yicha kesisishi mumkin, bitta gen ohirgi nukleotidi
keying genda birinchi o‗rinni egallaydi. Bundan tashqari mitochondrial genlarda
yadro gen strukturalari uchun harakterli bo‗lgan intron uchastkalari bo‗lmaydi.
Oxirgi yillardagi ma‘lumotlarga ko‗ra, mitochondrial DNK metillanish kabi
modifikasiyalar
uchramaydi, yadro DNK sida esa bunday modifikasiyalar mavjud.
Lekin tadqiqotchilar diqqat markazini mitochondrial DNK da ishlatiladigan genetic
kod qiziqtirgan, genetic kod universal bo‗lsa-da, mitoxondriyalarda boshqacha
variantdagi genetic kod ishlatilishi aniqlangan. Mitoxondriyalarda ishlatiladigan
genetic kodon yadro uchun ishlatiladigan genetic kodga o‗chshasa-da, bir qancha
farqlarga ham egadir. Inson mitochondrial DNK si to‗rtta kodon mazmuni
o‗zgartirilgan bo‗lib, terminator kodonlarga AGA va AGT ishlatiladi. UGA kodoni
yadro DNK si uchun
terminator sifatida ishlatilsa, mitochondrial DNK da
translasiya
jarayonini
to‗htatish
uchun
ishlatilmaydi,
balkim
triptofan
aminokislotasini kodlashda ishlatiladi. Metionin aminokislotasini bitta AUG
kodonidan tashqari AUA kodoni ham kodlashda ishlatiladi, yadro DNK sida esa bu
aminokislota
izoleysin
aminokislotasini
kodlashda
ishlatiladi.
Hujayrada
mitochondrial DNK bir qancha mitochondrial oqsillarni sintezlashda ishtirok etadi,
bu oqsillar hujayra faoliyatida katta ahamiyatga ega bo‗lib, hujayrani energiya
bilan
ta‘minlashda ishtirok etadi. Mitohondrial DNK genlarida kodlanadigan oqsillar
to‗g‘ridan-to‗g‘ri mitoxondriyalar o‗zida sintezlanadi, ushbu maqsadlarda
mitoxondriyalarning mahsus RNK-polimerazalari ishlatiladi, chunki mitohodriyalar
genetic kodi o‗zoga xosdir va o‗ziga xos oqsil boisintezi tizimi mavjud.
Mitoxondriyalarning avtonom tizimda mavjud bo‗lishi uchun,
hamma oqsillar va
ular subbirliklari mitohodriyalardan tashqari yadro DNK sida sintezlanadi, chunki
[38]
mitochondrial genom hajmi kichkina bo‗lib, oqsillar sitoplazmada hosil bo‗ladi va
ularning mitoxondriyalarga transportipovkasi amalga oshadi. Shunga ko‗ra, yadro
va mitochondrial genom o‗rtasida kuchli bog‘lanish mavjuddir va ular bir-birini
to‗ldirib turadi. Evolyutsion nuqtai nazardan DNKning ma‘lum kichkina qismi
yadro DNK sidan ajralib mitochondrial DNK da joylashishining sababi aniq emas.
Ushbu bo‗yicha bir qancha gipotezalar mavjud bo‗lib, eng birinchi gipotezani 1890
yilda R.Altman aytib o‗tgan va bugungi kungacha o‗z kuchini yoqotmagan. Ushbu
gipoteza bo‗yicha, mitoxondriyalar yuqori organizmlar
hujayrasida hujayra ichki
rivojlanishi va differensirovkasi natijasida paydo bo‗lmagan, balkim yuqori
organizmlar pst taraqqiy etgan aerob organizmlar bilan simbiozi natijasida paydo
bo‗lgan. Bunday rivojlanish natijasida, mitochondrial genetik kodning hozirgi
zamon organizmlarining genetic kodiga nisbatan qadimiy ekanligidan dalolat beradi.
Mitohondrial DNK da ko‗pgina mutatsiyalar o‗tadi. Bunday mutasiyalar
turiga nuqtali, ma‘lum DNK yo‗qotishlari-delesiyalar, va aksincha qo‗shimchalar
kirishi-inversiyalar kiradi. Bugungi kunda mitochondrial DNk o‗zgarishi bilan
bog‘liq bo‗lgan insonda ko‗pgina kasalliklar va patologik holatlar aniqlangan.
Patologik mutasiyalar hamma mitochondrial genlarda aniqlangan. Ushbu jarayonda
bitta molekulyar shikastlanish bilan bog‘liq bo‗lgan, turli hil klinik belgilar
aniqlangan.
Mitohondrial DNK bilan bog‘liq bo‗lgabn yana bir qiziqarli ma‘lumot uning
o‗ziga hos ekaligida ko‗rinadi. Mitohondrial DNK avloddan-avlodga xromosoma
DNK siga nisbatan boshqacha irsiylanadi. Ma‘lumki inson organizmi urug‘langan
tuhum hujayradan rivojlanadi va ota-ona xromosomalariga ega bo‗ladi. Urug‘lanish
jarayonida tuhum hujayraga spermatozoid otalik xromosomalari bilan kiradi, lekin
ota hujayrasining mitoxondriyalariga ega bo‗lmaydi va otalik mitochondrial DNK
siga ega bo‗lmaydi. Demak zigota faqat ona mitihondrial DNK siga egadir, oldingi
avlodlar
shuningdek, ona avlodining hujayrasidagi mitochondrial DNK ga ega
bo‗lgan. O‗gil bolalar qizlardan farqli o‗laroq, o‗zlarining mitochondrial DNK sini
avloddan avlodga o‗tkazmaydi. Shunday qilib, DNK klonlarni hosil qiladi- irsiy
liniyalar, agar ona liniyada qizlar tug‘ilsa, ular tarmoqlanish hususiyatiga egadir,
[39]
lekin
xromosoma DNK sidan farqli, bitta organizmda to‗planish hususiystiga ega
emas va yangi genetic kombinatsiyalar hosil qilmaydi. Shu sabab, ko‗pgina inson
etnik guruhlar populyasilari va irqlarda mitochondrial DNK ning solishtirma
tahlillari o‗tkazilgan. Bunday solishtirma tahlillar o‗tgan asrning 80 yillarida
otkazilgan va hozirgi kunga qadar davom etmoqda. Shunga ko‗ra,
hujayrada
o‗tadigan asosiy jarayonlar, transkripsiya, translyasiya, replikasiya va mitohondrial
DNK reparasiyasi, ma‘lum darajada yadro genomidan bog;liq bo‗ladi, lekin hozirgi
davrgacha ushbu ikki genom bir- biri bilan integrasiyasi ma‘lum emas. Ushbu
genomlar o‗zaro ta‘sirlarining mehanizmlarini o‗rganish, hamma munosabatlarda
foydali bo‗lib, hususan, inson turli patologiyalarining kelib chiqishini tushunishda,
va o‗sma kasalliklarining rivojlanish mehanizmlarini o‗rganishda katta ahamiyatga
egadir.
Dostları ilə paylaş: