O‘zbekiston respublikasi oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirligi toshkent moliya instituti «Bugalteriya hisobi»

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

«Bugalteriya hisobi»
fanidan

KURS ISHI


Mavzu: Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarni hisobga olish hamda hisobda aks ettirish tartibi


Bajardi:_ XBAS-60 guruh talabasi Subxonova Sadoqat
Tekshirdi:_______________

Kurs ishi taqrizga topshirilgan sana «____» _______2023 y.		Kurs ishi taqrizdan qaytarilgan sana «____» _______2023 y.
Nkurs ishi himoya qilingan sana «____» _______2023 y. Baho«_____» _________	___________ (imzo) ___________ (imzo) ___________ (imzo)	Komissiya a'zolari: __________________ __________________ __________________

TOSHKENT – 2023

Mavzu: Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarni hisobga olish hamda hisobda aks ettirish tartibi
Reja:

Kirish
1.Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar

2.Faoliyatdan olinadigan daromadlar
3. Hisobda aks ettirish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi nizomga binoan moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlarga quyidagilar kiradi: - Olingan royaltilar va sarmoya transferti. - 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida va uning tashqarisida boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida ulush qo‘shgan holda qatnashishdan olingan daromad, aksiyalar bo‘yicha dividendlar va obligatsiyalar hamda xo‘jalik yurituvchi subyektga tegishli qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha daromadlar. - Mulkni uzoq muddatli ijaraga berishdan olingan daromadlar (lizing to‘lovini olish). - Valyuta schyotlari, shuningdek chet el valyutalaridagi muomalalari bo‘yicha ijobiy kurs tafovutlari. - Sarflangan (qimmatli qog‘ozlarga, shu’ba korxonalarga va hokazolarga)
mablag‘larni qayta baholashdan olingan daromadlar. Moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar soliqqa tortishda yalpi daromadga kiritilmaydi. Moliyaviy faoliyat bo‘yicha daromadlar hisobi “Asosiy xo‘jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar” nomli 2-son BHMS, “Ijara hisobi” nomli 6-son BHMS, “Moliyaviy investitsiyalar hisobi” nomli 12-son BHMSlar bilan tartibga solinadi. Moliyaviy faoliyat bo‘yicha olinadigan daromadlar uchun quyidagi hisobvaraqlar ochilishi mumkin:

9510. 
      “Royalti ko‘rinishidagi daromadlar”;
      
9511. 
      9520-“Dividendlar ko‘rinishidagi daromadlar”;
      
9512. 
      9530-“Foiz ko‘rinishidagi daromadlar”;
      
9513. 
      9540-“Valyutalar kurslari farqidan daromadlar”;
      
9514. 
      9550-“Moliyaviy ijaradan daromadlar”;
      
9515. 
      9560-“Qimmatli qog‘ozlami qayta baholashdan daromadlar”; 9590-“Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari”.
      

Ushbu hisobvaraqlar tranzit bo‘lib, passiv xarakterga ega. Ulaming kredit aylanmasida tegishli manbalar hisobidan moliyaviy foydaning ko‘payishi, debet aylanmasida esa ulaming hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi. 9510-“Royalti ko‘rinishidagi daromadlar” schyotida royalti va kapital transferti bo‘yicha olingan daromadlar aks ettiriladi. Royaltidan olingan daromadlarga quyidagicha provodka beriladi: Debet 4850-“01inadigan royalti”; Kredit 9510-“Royalti ko‘rinishidagi daromadlar”. 9520-“Dividendlar ko‘rinishidagi daromadlar” schyotida
0 ‘zbekiston Respublikasi hududida va chet ellarda ulush qo‘shish y o ii bilan boshqa korxonalar faoliyatida qatnashishdan olingan daromadlar, aksiyalar bo‘yicha dividendlar aks ettiriladi. Dividendlar bo‘yicha olinadigan daromadlarga quyidagicha pro vodka beriladi: Debet 4840-“01inadigan dividendlar” Kredit 9520-“Dividendlar ko‘rinishidagi daromadlar”. 9530-“Foizlar ko‘rinishidagi daromadlar” schyotida uzoq va qisqa muddatli investitsiyalar bo‘yicha hisoblangan foizlar aks ettiriladi. Foizlar hisoblanganida quyidagicha provodka beriladi: Debet 4830-“01inadigan foizlar” Kredit 9530-“Foizlar ko‘rinishidagi daromadlar”. 9540-“Valyutalar kurslari farqidan daromadlar” schyotida valyuta schyotlari, shuningdek xorijiy valyuta muomalalari bo‘yicha ijobiy kurs farqlaridan olingan daromadlar aks ettiriladi. 9550-“Moliyaviy ijaradan daromadlar” schyotida mulkni uzoq muddatli ijaraga berishdan olingan daromad aks ettiriladi.
Hisobot davri yakunida 9510, 9520, 9530, 9540, 9550, 9560, 9590- hisobvaraqlaming kredit aylanmasidagi summalar yakuniy moliyaviy natijaga o‘tkaziladi.
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlarga quyidagilar kiradi: - 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan hisob stavkalari darajasida va ulardan ortiqcha olingan qisqa muddatli hamda uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha, shu jumladan to‘lov muddati o ‘tgan va uzaytirilgan ssudalar bo‘yicha to‘lovlar; - Mulkni uzoq muddatli ijaraga olish (lizing) bo‘yicha foizlami to‘lash xarajatlar; - Chet el valyutasi bilan muomalalar bo‘yicha salbiy kurs tafovutlaridan zararlar; - Sarflangan (qimmatli qog‘ozlarga, shu’ba korxonalarga va hokazolarga) m ablagiam i qayta baholashdan ko‘rilgan zararlar;
korxona yoki uning bo'limi faoliyati belgilangan biznes-reja, yillik yoki choraklik budjetda keltirilgan ko‘rsatkichlarga to‘g‘ri kelayotganini tekshirish, agar amaldagi natija bilan reja ko‘rsatkichlari o‘rtasida ahamiyatli farq bo‘lsa, uning sababini o‘rganish va mavjud kamchiliklarni bartaraf etish uchun amalga oshirilishi lozim bolgan tavsiyalanii islilab chiqishni keltirish miunkin. Korxona buxgalteriya bo‘hmi kompyuter tiziminini samarali va ishonchü ishlayotganini o'rganish maqsadida o ‘tkaziladigan tekshiruv ham operatsion auditga misol bo‘lishi mumkin. Operatsion audit keng va turli sohalarda faoliyat yurituvchi bo‘limlami o'rganishi sabab, audit jamoasi ko‘p hollarda muhandis, huquqshunos, dasturchi kabi rnustaqil ekspertlar xizmatidan foydalanadi. Operatsion audit moliyaviy hisobdagi kabi yagona buxgalteriya hisobining milliy yoki xalqaro standartlarga ega emasligi sababli, moüyaviy hisob yoki muvofiqlik auditiga nisbatan chuqiurroq subyektiv mulohazani talab etadi. Operatsion auditning yakuniy natijasi sifatida korxona rahbariyati uchun, korxona faoliyatini yanada takomillashtirish maqsadida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan zaruriy chora-tadbirlarni o‘zida aks ettirgan hisobot Mustaqillik yillarida respublikamizda auditorlik faoliyati tashkiliyhuquqiy asoslarini mustahkamlashga yo'naltirilgan me’yoriy-huquqiy asos yaralildi. Buning natijasi sifatida respublikamizda auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi m e’yoriy — huquqiy hujjatlam ing ko‘p bosqichli lizim i yaratildi. Auditorlik faoliyati standartlari auditorlik faoliyatiniiig o‘ziga xos xususiyatlari va asoslarini tartibga soluvchi, shuningdek, auditorlar uchun tekshiruv o'tkazish borasidagi o ‘z majburiyatlarini amalga oshirishlariga yordam berish maqsadida qabul qilingan umumiy qonun-qoidalar tizimidir. Tekshiruv davomida auditorlik standartlariga amal qilish tekshiruvning yuqori sifath o'tishi va ishonchh bo'lishini ta’minlaydi.
- 0 ‘z qimmatli qog‘ozlarini chiqarish va tarqatish bilan bog‘liq xarajatlar; - Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar, shu jumladan salbiy diskont. Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlami hisobda aks ettirish uchun quyidagi hisobvaraqlar ochilgan: 9610-“Foizlar ko‘rinishidagi xarajatlar”; 9620-“Valyutalar kurslari farqidan zararlar”; 9630-“Qimmatli qog‘ozlami chiqarish va tarqatish bo‘yicha xarajatlar” 9690-“Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar”. Ushbu hisobvaraqlar tranzit boiib, aktiv hisobvaraq xarakteriga ega. Ulaming debet aylanmalari sodir boigan moliyaviy xarajatlami, kredit aylanmasi esa ulaming hisobdan chiqarilishini ko‘rsatadi. Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar hisobi “Asosiy xo‘jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar” nomli 2-son BHMS, “Lizing hisobi” nomli 6-son BHMS, “Moliyaviy investitsiyalar hisobi” nomli 12-son BHMSlar bilan tartibga solinadi.
Favqulodda foyda moddalari - bu ko‘zda tutilmagan, tasodifiy tusga ega boigan, hodisa yoki xo‘jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyat doirasidan chetga chiqadigan tusdagi muomalalar natijasida paydo boiadigan va olinishi kutilmagan foydadir. Bunga daromadlaming favqulodda moddalari yoki asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar boiim ida aks ettirilishi kerak boigan o ‘tgan davrlardagi foyda kirmaydi. Favqulodda zararlar - bu xo‘jalik yurituvchi subyektlaming odatdagi faoliyatidan chetga chiquvchi hodisalar yoki muomalalar natijasida vujudga keladigan va ro‘y berishi kutilmagan odatdan tashqari xarajatlardir. Bunga favqulodda va davr xarajatlari tarkibida aks ettirilishi kerak boigan o‘tgan davr xarajatlari kirmaydi.

U yoki bu moddaning favqulodda foyda va zararlar sifatida aks ettirilishi uchun u quyidagi mezonlarga javob berishi kerak: - korxonaning odatdagi xo‘jalik faoliyatiga xos emaslik; - bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak; -boshqaruv xodimi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bog‘liq emaslik. Favqulodda foyda va zararlar quyidagi hisobvaraqlarda aks ettiriladi: 9710-“Favqulodda foyda” 9720-“Favqulodda zarar”. Ushbu hisobvaraqlar tranzit bo‘lib, 9710-hisobvaraq-passiv, 9720- hisobvaraq-aktiv xarakterga ega.

qurilmalariga beriladi va hokazo. Berilgan inventar raqami asosiy vositalar obyektiga metall jeton bilan biriktirilib, uchmaydigan bo'yoq bilan yozib yoki boshqa usullarda belgilab qo'yilishi lozim. Bu belgilar obyekt foydalanishda bo'lgan jami davr ichida saqlanib, buxgalteriya hisobining barcha tegishli dastlabki huiiatlarida va hisob registrlarida ko'rsatiladi. Obyekt hisobdan chiqarilganidan so'ng, uning inventar raqami yangi kirim qilingan asosiy vositalarga berilmaydi. Asosiy vositalami qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (ilova qilingan huiiatlar bilan birga) buxgaiteriyaga o'z vaqtida topshirilgan bo'lishi lozim. Subyekt buxgalteriyasida asosiy vositalaming analitik hisobi, ulaming har bir turi bo'yicha ochiladigan AV-6 shakldagi inventar kartochkalar yuritiladi. Bu kartochkada obyekt haqidagi barcha ma'lumotlar (dastlabki yoki tikIanish qiymati, amortizatsiya ajratmalari me'yori, kirim qilingan paytdagi eskirish darajasi) qayd etilgan bo'lishi kerak. So'ngra inventar kartochkalar ma'lumotlarining asosiy vositalami hisobga olish bo'yicha inventar kartochkalar ro'yxati (AV-7 shakO ga asosiy vositalaming tasnifiy guruhlari bo'yicha o'tkaziJganligi tekshiriJadi. Ro'yxatga olingan kartochkalar asosiy vositalar kartotekasida tannoqning tasnifiy guruhlariga, guruh ichida esa turgan joyi, foydalanish joyi va turlari bo'yicha guruhlangan bo'lishi kerak. Ishlatilmayotgan asosiy vositalaming inventar kartochkalari alohida guruhlangan bo'lishi kerak. Asosiy vositalar hisobdan chiqarilganida dalolatnoma tuzilib, uning ma'lumotlari tegishli inventar kartochkalarda qayd qilinadi, so'ngra bu kartochkalar kartotekadan olib qo'yiladi. Amaliyotda, asosiy vositalar obyektlarining qiymati quyidagi xo'jalik operatsiyalari natijasida subyekt aktivlari tarkibidan chiqib ketadi:
Yakuniy moliyaviy natija - bu korxonaning hisobot davrida jami faoliyat turlaridan olingan daromadlari bilan jami faoliyat bo‘yicha ko‘rilgan zararlarining farqidir. Yakuniy moliyaviy natija buxgalteriya hisobida 9900-“Yakuniy moliyaviy natija” schyotida hisobga olib boriladi. Ushbu hisobvaraq tranzit bo‘lib, aktiv-passiv hisobvaraq xarakteriga ega. Hisobvaraqning debetida zararlar, kreditida esa foyda aks ettiriladi. Ushbu hisobvaraqning debet va kredit aylanmalarining farqi korxonaning hisobot yilidagi moliyaviy natijasini, ya’ni soliq to‘langunga qadar boigan foydasini aks ettiradi. Hisobot yilining oxirida 9810-“Foyda solig‘i bo‘yicha xarajatlar”, 9820-“Boshqa soliq va yigim lar bo‘yicha xarajatlar” hisobvaraqlarida foyda (daromad)dan hisoblangan umumiy summa aks ettiriladi. Hisobot davrida hisoblangan soliq va yigim lar summasi quyidagi pro vodka orqali chegirib tashlanadi: Debet 9900-“Yakuniy moliyaviy natija” Kredit 9810, 9820. Ushbu muomaladan so‘ng 9900-“Yakuniy moliyaviy natija” schyotida qolgan summa korxonaning hisobot yilida olgan sof foyda korxonada asosiy vositalar bilan bog‘liq muomalalarni hisobga olish hamda soliqqa tortish uslubiyatini tashkil etishning O‘zbekiston Respublikasida amal qilayotgan me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlashdan iborat. Asosiy vositalar auditi auditorlik tekshiruvining muhim obyektlaridan biri bo‘lib, undagi o‘rganiladigan masalalar keng qamrovli va ularning barchasini quyidagicha umumlashtirish mumkin:
· asosiy vositalar mavjudligi va saqlanish holati ustidan nazorat o‘rnatishni ta’minlash (obyektlarni asosiy vositalar qatoriga kiritishning to‘g‘riligi; asosiy vositalarning to‘g‘ri turkumlanishi; asosiy vositalar analitik hisobi va asosiy vositalar uchun moddiy javobgarlikni tashkil etish; analitik va sintetik hisob hamda hisobot ma’lumotlarining mosligi);
· asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni dastlabki hujjatlashtirish hamda hisobda aks ettirish; asosiy vositalar kirimi 4 qimiga doir muomalalarni sintetik hisob registrlarida aks ettirish; asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni soliqqa tortish; (yoki zarar)ini anglatadi va ushbu summa quyidagi provodka orqali 8710-“Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)” schyotiga o‘tkaziladi: - sof foyda summasiga: Debet 9900-“Yakuniy moliyaviy natija” Kredit 8710-“Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)” - zarar summasiga: Debet 8710-“Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)” Kredit 9900-“Yakuniy moliyaviy natija”. 9910-“Yakuniy moliyaviy natija” hisobvarag‘ining debet va kredit aylanmalarining farqi korxonaning hisobot yilidagi moliyaviy natijasini, soliq toiangunga qadar boigan foydasini aks ettiradi. Hisobot yilining oxirida 9810-“Foyda soligi bo‘yicha xarajatlar”, 9820-“Foydadan hisoblangan boshqa soliqlar va boshqa majburiy toiovlar bo‘yicha xarajatlar” hisobvaraqlarida foydadan hisoblangan umumiy summa aks ettiriladi. Hisobot davrida hisoblangan soliq va yigim lar summasi quyidagi pro vodka orqali chegirib tashlanadi: Debet 9910-“Yakuniy moliyaviy natija” 23744 ming so‘m. Kredit 9810-“Foyda soligi bo‘yicha xarajatlar” 23744 ming so‘m. Debet 9910-“Yakuniy moliyaviy natija” 174 ming so‘m. Kredit 9820-“Foydadan hisoblangan boshqa soliqlar va boshqa majburiy toiovlar bo‘yicha xarajatlar” 174 ming so‘m.
Standartlar asosida auditorlar faoliyati sifat nuqtayi nazaridan baholanadi. S tan d artlar audit tekshiruviga um um iy yondashuvni, tekshiruv ko'lam ini, xulosa turini, tekshiruv uslubiyatini va bu soha vakil lari amal qilishlari lozim bo‘lgan qonuniyatlami belgilab beradi. Iqtisodiy rriuhitning o‘zgarishi asosida um um iy standartlaiga tuzatishlar, qo‘shim chalar kiritilishi mumkin. Agar auditor tekshiruv davomida bu standartlardan chetlashsa, buniug sabablarini asosiab bera olishi kerak. Shuni ta’kidlash lozimki, auditorlik standartlari auditor faoliyati to‘g‘riligini um um iy belgilab bersa-da, auditor tom onidan qo‘llanilgan barcha uslubiyatlar, am aliyotlaming to‘g‘riligini anglatmaydi. Standartlarnmg aham iyati quyidagilarda o ‘z ifodasini topadi: - audit tekshiiuvining yuqori sifatini ta’minlaydi; - tekshiruv jarayonida fan yangihklarining tatbiq etilishiga asos yaratadi; - foydalanuvchilarga audit tekshiruvi jarayonhii tushunish imkonini beradi; - davlat organlari tom onidan tekshiruv ustidan nazorat ohb borish
O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasining tegishli me’yoriy hujjatlariga muvofiq korxona balansida turadigan va qayta baholangan asosiy vositalar tiklanish qiymati bo‘yicha aks ettirilishini nazarda tutishi lozim. · korxonada asosiy vositalarni hisobdan chiqarish bo‘yicha doimiy komissiya tashkil etilishi: asosii vositalarni foydalanish joylarida saqlash uchun javobgar shaxslar haqida buyruq (farmoyish) ning mavjudligini tekshirish, Shuningdek, ular bilan shaxsan to‘la moddiy javobgarlik to‘g‘- risida shartnomalar tuzilganligini aniqlash;
· tadbirkor sifatida ro‘yxatga olingan va ro‘yxatga olinmagan yuridik hamda jismoniy shaxslar bilan asosiy vositalar ijarasi bo‘yicha tuzilgan shartnomalarni o‘rganish:;
· buxgalteriyada asosiy vositalar kartotekasi (AV-6 va AV-8 shaklidagi inventar kartochkalar) va kompyuterda yoki qo‘lda bajariladigan variantdagi aniq inventar ro‘yxati (AV-9 shakl) yuritilishiga ishonch hosil qilish lozim; · ishdan bo‘shab ketgan moddiy javobgar shaxslar haqida ma’lumotlar (buyruqlar, xodimlar ro‘yxati)ni o‘rganish ;
· asosiy vositalar hisobini yuritish qoidalari bayon qilingan amaldagi me’yoriy hujjatlar va asosiy vositalar hisobiga doir yagona shakldagi (unifikatsiyalangan) idoralararo dastlabki hujjatlarning shakllari bilan korxona buxgalteriyasi qay darajada ta’minlanganligini aniqlash. Shu tarzda olingan ma’lumotlar auditorga mazkur korxonada asosiy vositalar hisobining tashkil etilishi haqida umumiy tasavvurga ega bo‘lish 6 imkonini va tekshiruvda maxsus e’tibor berish lozim bo‘lgan masalalarni aniqlashga yordam beradi. Auditor asosiy vositalar hisobiga doir muomalalarni tekshirishni boshlashidan oldin ichki nazoratning ahvolini test usulida aniqlashi maqsadga muvofiqdir. Bu nafaqat ichki nazorat tizimining ishonchliligini baholash, balki auditorlik tekshiruvi o‘tkazish dasturiga tuzatish kiritishga ham imkon yaratadi.
Hisobot yilining yakunlari bo‘yicha korxona foyda olsa (ya’ni, 9910-schyotning kredit tomonidagi saldo), unda hisobda bu operatsiya quyidagi jadvaldagi 10-raqamli yozuv bilan, zarar ko‘rsa (ya’ni, 9910- schyotning debet tomonidagi saldo), 11-raqamli yozuv bilan aks ettiriladi. Yuqoridagi muomalalami umumiy qilib quyidagi jadvalda keltirish mumkin. Sof foyda miqdorini o‘rganish va unga ta’sir etuvchi omillarga baho berish ulami chuqur har tamonlama o‘rganish imkoniyatlami aniqlashga hamda korxona samaradorligini oshirishga olib keladi. Har bir xo‘jalik subyekti o ‘z faoliyati natijasida sof foydaga erishishni ko‘zlaydi. Ushbu ko‘rsatkich soliq to‘loviga qadar bo‘lgan foyda summasidan foydadan soliq va boshqa soliqlar va ajratmalami chegirish asosida aniqlanadi. Sof foyda - korxonaning butun ishlab chiqarish va noishlab chiqarish faoliyatining hamma turlari bo‘yicha, shu jumladan,
mahsulotlami ishlab chiqarish bilan bogiiq bevosita va bilvosita xarajatlar, asosiy faoliyat daromadlar va xarajatlar qoldigi, moliyaviy faoliyatdan ko‘rilgan daromadlar va xarajatlar qoldigi, tasodifiy foyda va zararlar qoldigi bo‘yicha aniqlanadi. Taqsimlanmagan foyda — sof foydaning aksiyadorlar (ishtirokchilar) tomonidan taqsimlanmagan va tashkilotning ixtiyorida qolgan qismi. Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari) va o ‘tgan yillaming jam g‘arilgan foydasi (qoplanmagan zarari) birbiridan farq qiladi.
Taqsimlanmagan foyda yoki qoplanmagan zarar hisobi quyidagi schyotlarda yuritiladi: 8710-“Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)”; 8720-“Jamg‘arilgan foyda (qoplanmagan zarar)”. Foydadan foydalanilishi 8710-schyot debeti bo‘yicha majburiyatlar, fondlar va boshqalami hisobga oluvchi schyotlar bilan korrespondensiyada aks ettiriladi.
Uning taqsimlanmagan qismi esa 8720-“Jamg‘arilgan foyda (qoplanmagan zarar)” schyotiga o ‘tkaziladi.
Sof foydaning shakllanishi va uni to‘g ‘ri taqsimlash hamda undan oqilona foydalanishda shunday maqbul tartibni qo‘llash kerakki, toki u korxona jamoasi va har bir xodim mehnatining korxona jamoasi va har bir xodim mehnatining xodim mehnatining samaradorligini oshirishga bo‘lgan moddiy manfaatdorligini o‘z-o‘zidan kuchaytirishga olib kelsin. Agar taqsimlanmagan foyda rezerv kapitalini shakllantirishga yo‘naltiriladigan bo‘lsa, 8520-schyot kreditlanadi, 8710-schyot esa debetlanadi. Korxonaning kundalik zararlarini qoplash zarurati yuzaga kelgan taqdirda, rezerv kapitali hisobiga qayta o ‘tkazmalar amalga oshiriladi. Sof foydaning korxona ta’sischilari (ishtirokchilari) o ‘rtasida taqsimlanadigan qismi dividendlar deb e’tirof etiladi.
Foydani taqsimlash to‘g‘risidagi qaromi korxonaning mulkdorlari (aksiyadorlarining umumiy yig'ilishi, MChJ ishtirokchilarining yig‘ilishi, xususiy korxona egasi) qabul qiladi. M as’uliyati cheklangan jamiyat har chorakda, yarim yilda 1 marta yoki bir yilda 1 marta jamiyat ishtirokchilari o ‘rtasida ulaming ustav fondidagi ulushiga mutanosib ravishda o‘zining sof foydasini taqsimlash haqida qaror qabul qilishi mumkin. Bunday qaror jamiyat ishtirokchilarining umumiy yig‘ilishi tomonidan qabul qilinadi
MChJ va AJ ishtirokchilarining dividendlar ko‘rinishidagi daromadlariga to‘lov manbaida 10%lik stavka bo‘yicha soliq solinadi. Soliq va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langanidan keyin xususiy korxona mulkdori va oilaviy korxona ishtirokchilari tasarrufida qoladigan foyda summasiga JShDS solinmaydi. Xususan, xususiy korxona mulkdori foydani qanday ishlatishni yakka o‘zi hal qiladi, oilaviy korxonada esa ta’sis hujjatlari shartlariga qarab uning har bir ishtirokchisi foydadan o‘z ulushini olish huquqiga ega boladi.

1.Tashkiliy-iqtisodiy yo‘nalish. U ishlab chiqarish miqyosini kengaytirish, xo‘jalik faoliyatida mustaqillikni kengaytirish, moddiy manfaatdorlik va javobgarlikni oshirish, soliq imtiyozlaridan foydalanishda namoyon bo‘ladi.

2. Ishlab chiqarish-texnika yo‘nalishi. U fan-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan foydalanish, ishlab chiqarishni qayta jihozlashga ko‘maklashish, mehnat mahsuldorligini oshirish, ishlab chiqarish tuzilmasini takomillashtirishda namoyon bo‘ladi.
3. Investitsion yo‘nalish – katta miqdordagi mablag‘larni mulk sotib olishga sarflash zarurati bo‘lmaydi, texnika qisqa muddatga jalb etiladi va undan maksimal darajada foydalaniladi.
4. Ijtimoiy yo‘nalish. Bu yo‘nalish ishbilarmonlik faolligining o‘sishi, ijodiy salohiyatdan foydalanishning yaxshilanishi, tadbirkorlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlari qondirilishini oshirish, bozorni yangi tovarlar bilan to‘ldirish va shundan kelib chiqqan holda ishlab chiqarish hajmining o‘sishi natijasida budjet tushumlarining o‘sishiga ko‘maklashadi. Yuqorida sanab o‘tilgan xususiyatlarning barchasi birgalikda yangi texnologiyalarning paydo bo‘lishi, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish hajmining o‘sishiga xizmat qiluvchi umumiy xo‘jalik samarasini yaratadi.
Korxonadagi asosiy vositalar o’ziniki va lizing shartnomasi asosida olingan bo’lishi mumkin. O’z asosiy vositalari korxonaga tegishli bo’lib, lizinga olinganlari esa operativ (qisqa muddatli) va moliyalanadigan (uzoq muddatli) lizing sharti bilan olingan bo’ladi. Lizing oluvchi va lizing beruvchi o’rtasidagi o’zaro munosabatlar Fuqarolik Kodeksi, Lizing to’g’risidagi qonun va boshqa tegishli huquqiyme’yoriy hujjatlar talablariga rioya qilingan holda, yozma ravishda tuzilgan ijara shartnomasiga muvofiq tartibga solib turiladi.
Operativ lizing bo’yicha olingan asosiy vositalarni tekshirishda, avvalo, ijara shartnomalarining mavjudligi, to’g’ri tuzilganligi, asosiy vositani qabul qilib olish hisobi va korxonada hisob yuritish tartibiga jiddiy e’tibor berish zarur.
Operativ lizing bo’yicha olingan asosiy vositalar hisobi balansdan tashqari 01 schyotda yuritilishi lozim. Lizing oluvchi korxonaning buxgalteriyasida lizingga olingan har bir ob’ektning lizing beruvchi korxonadagi inventar kartochkasi (AV6 shakl) dan olingan nusxa bo’lishi kerak. Asosiy vositani lizinga qabul qilish ham AV-1 shakldagi dalolatnoma bilan rasmiylashtirilgan 
bo’lishi lozim. Lizing beruvchi korxonalar operativ lizing bo’yicha berilgan asosiy vositalar uchun lizing oluvchi korxonadan olinishi lozim bo’lgan to’lovni (qo’shilgan qiymat solig’i bilan birga) operatsion daromadlar tarkibiga (Dt 4810 schyot Kt 9350) kiritadi. Hisobga berilgan mulkning eskirish summasini esa operatsion xarajatlar tarkibiga qo’shadilar (Dt 9350, Kt 0220) ya’ni olingan daromad eskirish summasiga kamaytiriladi. Bunda lizing beruvchi korxona byudjetga qo’shilgan qiymat solig’i (QQS) hisoblaydi (Dt 9350, Kt 6410) va to’laydi (Dt 6410, Kt 5110). Lizing oluvchi korxonalar operativ (qisqa muddatli) lizing uchunto’lanadigan lizing to’lovi summalarini ishlab chiqarish xarajatlariga qo’shadilar (2010, 2310, 2310, 2710 schyotlar debeti va 6910schyot «Тo’lanadigan qisqa muddatli ijara haqi» schyoti krediti) to’lanadigan qo’shilgan qiymat solig’i (QQS) summasi (4410 schyot debeti va 6910 schyotning krediti) aks ettiriladi. Ijaraga olingan asosiy vositalarni joriy ta’mirlash xarajatlari lizing oluvchi tomonidan qilinadi, kapital ta’mirlash esa shartnomadagi kelishuvga muvofiq lizing oluvchi yoki lizing beruvchi hisobidan amalga oshiriladi. Auditor yuqorida ko’rsatilgan masalalarni tekshirib, o’rnatilgan talablar va qoidalarning buzilish hollarini o’zining ishchi hujjatlarida aks ettirishi lozim.
Lizing beruvchi subyektlar lizing berishdan asosiy vositalar uchun lizing oluvchi subyektdan olinishi lozim bo'lgan to'lovni (qo'shilgan qiymat solig'i bilan birga) operatsion daromadlar tarkibiga (debet 4810 - «Uzoq muddatli ijara bo'yicha olinadigan joriy to'lovlar., 4820 - «Qisqa muddatli ijara bo'yicha olinadigan to'lovlar., kredit 9550 - «Uzoq muddatli ijaradan daromadlar., 9350 - «Qisqa muddatli ijaradan daromadlar.) kiritadi. Ijaraga olingan asosiyvositalarnijoriy ta'mirJash xarajatlari tizing oluvchi tomonidan qilinadi, kapital ta'mirlash esa shartnomadagi ketishuvga muvofiq lizing oluvchi yoki tizing beruvchi hisobidan amalga oshiriladi. Audit jarayonida auditor tizing subyektlarini aniqlashi lozim. 6-son BHMS ga muvofiq, lizing subyekti bo'lib quyidagilar hisoblanadi:
a) lizingga beruvchi lizing shartnomasi bo'yicha lizingga oluvchiga kelgusida topshirish maqsadida lizing obyektini mulk qilib oluvchi shaxs;
b) lizingga oluvchi egalik qilish va foydalanish uchun lizing shartnomasi bo'yicha lizing obyektini olayotgan shaxs;
d) sotuvchi lizingga beruvchiga lizing obyektini sotayotgan shaxs. Lizing obyekti lizingga oluvchining krediti (qarzi) hisobidan olinayotgan taqdirda, aniq bir lizing obyektiga nisbatan tizingga beruvchining kreditori va lizingga oluvchi bir shaxs timsolida ish ko'rishga yo'l qo'yilmaydi. Lizingga beruvchi tizing obyektini bo'lg'usi foydalanuvchidan keyinchalik uni xuddi shu shaxsga ijaraga berish uchun sotib olgan hollarda, lizingga oluvchi va sotuvchi bir shaxs bo'lishga yo'l qo'yiladi. Auditor yuqorida ko'rsatilgan masalalarni tekshirib, o'rnatilgan talab va qoidalaming buzilish hollarini o'zining ish hujjatlarida aks ettirishi lozim. Ko'pchilik xo'jalik subyektlari avtomobillarni sotib olganidan ko'ra foydaliroq bo'igani uchun ijaraga oladilar. Bunda auditor avtomashinani ishlatish va ta'mirlash xarajatlarini qoplash, hisoblashishlar tartibi kelishilgan ijara shartnomasi bilan tanishishi lozim.
• Jismoniy shaxslar bilan tuzilgan shartnomaga ko'ra ijara to'lovlari ijarachi tomonidan uning xarajatlariga qo'shilsa (2010, 43 2310, 2510, 2710 schyotlar debet va 6910 schyot kredit) hisoblangan ijara to'iovi summasidan daromad solig'i undiriladi (debet 6910, kredit 6410). Ijaraga beruvchi jismoniy shaxslarga ulardan ijaraga olingan asosiy vositaJar uchun hisoblangan ijara to'iovi summasidan budjetdan tashqari fondfarga to'lovlar hisoblanmaydi. Agar asosiy vosita obyektlari tadbirkor bo'igan jismoniy shaxslardan ijaraga olinsa, hisoblangan ijara to'iovi summasidan daromad solig'i ushlanmaydi. Subyekt bunday to'lovlaming barcha turlari bo'yicha soliq inspeksiyasiga har chorakda bildirib turishi lozim. Auditor subyektning ijaraga beruvchi jismoniy shaxslar bilan hisobkitoblarni hisobga olish qoidalari va soliq qonunchiligiga rioya qilinayotganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Auditda bajariladigan barcha amallar lizing muomalalarining xususiyatini hisobga olgan holda am alga oshiriladi. Shuning uchun Iizing shartnomalarini tuzish, muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa tortishda yo'l qo'yiladigan xatolarning aksariyati me'yoriy hujjatlardagi kamchiliklar va uslubiy qo'llanmalar yetishmasligi bilan bog'liq. Lizing operatsiyalarini tekshirishda auditning barcha bosqichlari: rejalashtirish. auditorlar guruhini tuzish, tekshiruv o'tkazish, auditorlik hisoboti va xulosalarini tuzishda maxsus yondashuv talab qilinadi. Lizingda lizing obyektiga egalik qilish va foydalanish huquqi bilan bog'liq barcha tavakkaIchiliklar lizinga oluvchiga o'tkaziladi. Lizingga oluvchining buxgalteriya hisobida lizing aktiv va majburiyat sifatida lizing muddati boshlanishidagi lizing obyektining joriy qiymati yoki minimal lizing to'lovlarining diskontlangan qiymati bO'yicha, agar u past bo'lsa, tan olinishi kerak. Audit jarayonida auditor lizing to'lovlarining diskontlangan qiymat to'g'ri hisobga olinishini ham tekshirishi lozim. Minimal lizing to'lovlarining diskontlangan qiymatini hisoblashda diskontlaydigan omil bo'lib, lizing shartnomasida ko'zda tutilgan foiz stavkasi hisoblanadi. agarda uni aniqlash imkoniyati bo'lsa, aks hollarda lizingga oluvchining qarz sannoyasi bo'yicha o'sib boruvchi foiz stavkasidan foydalaniladi. Lizing muddatining boshlanish vaqtida lizingga oluvchi va lizingga beruvchi lizing to'lovlari jadvali (tartibi) ni kelishib oladi, unda lizingga beruvchining daromadi, lizing 44 obyektining qiymatini qoplash OO'yicha majburiyatIar va ulaming tizing muddati davomida taqsimlanishi ko'rsatiladi. Auditor lizing OO'yicha foizlar tizing shartnomasi davomida davrlar bo'yicha taqsimlanganligini va har bir davrda qoplanmagan majburiyatlar qoldig'iga doimiy foiz stavkasini o'matish maqsadida lizing to'lovlari jadvalida aks ettirilgantigiga ahamiyat berishi kerak. Shuningdek, lizingga oluvchi tomonidan amalga oshirilgan tizing obyektini sotib olish, yetkazib berish yoki belgilangan maqsadda foydalanish uchun yaroqli holga keltirish bilan bog'liq xarajatlar tizing obyektining qiymatiga qo'shilganligini ham aniqlash lozim. Lizingga oluvchining tizing obyektini yaxshilash (obodonlashtirish, qo'shimcha qurish, qo'shimcha asbob-uskunalar bilan ta'minlash, rekonstruktsiya, modemizatsiya qiIish, texnik qayta qurollantirish va h.k.) xarajatlari lizing obyekti qiymatini ko'paytiruvchi kapital qo'yilmalar sifatida aks ettiriladi. Agar tizing obyekti, lizingga beruvchining ruxsati bilan yaxshilangan OO'lsa, shartnomaning amal qilish muddati tugagandan so'ng yoki shartnoma bekor qitingach, tizingga oluvchi ana shu maqsad yo'lida sarflangan barcha xarajatlaming qoplanishini, agarda lizing shartnomasida o'zgacha shartlar ko'zda tutilmagan bo'isa talab qilish huquqiga ega. Auditor Iizingda har bir hisobot davri uchun lizing obyekti bo'yicha amortizatsiya ajratmasi to'g'ri hisoblanganligini ham tekshirishi lozim. Lizing obyektlari bo'yicha amortizatsiyani hisoblash O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2003-yil 9- oktyabrdagi 114-sonli buyrug'i bilan tasdiqlangan 5-son «Asosiy vositalar» nomti BHMS ga muvofiq amalga oshiriladi.
Buxgalteriya hisobini yuritishning asosiy maqsadi m aium bir xo‘jalik subyektining barcha xo‘jalik muomalalarini rasmiy ravishda hisobda aks ettirish va m aium bir davrlarda foydalanuvchilarga zaruriy maiumotlami berish hisoblanadi. Moliyaviy hisobot alohida mustaqil korxona boiishi yoki xo‘jalik yurituvchi korxonalaming uyushgan guruhiga kirishidan qat’iy nazar, bajaradigan va subyektga ta’sir ko‘rsatuvchi moliyaviy voqealami va muomalalami ko‘rsatish usuli hisoblanadi. Moliyaviy hisobotlaming maqsadi korxonaning moliyaviy ahvolidan, uning faoliyatidan va uning pul m ablagiari harakati bo‘yicha m aium ot berishdan iborat boiib, u foydalanuvchilaming keng guruhiga iqtisodiy qarorlar qabul qilishlari uchun zamrdir. Buxgalteriya shaxs, firma uchundir, faqat xarajatlar va daromadlar ta’sirining xolisligi moliyaviy hisobotlarda e’tirof etiladi. Barcha tashqi maiumotlarga e ’tibor berilmaydi. Shuning uchun firmalar jamiyat, kelajak avlod va jahonga tartibga soluvchi joriy qilingan muayyan qonun va jarimalarsiz zarar yetkazishi mumkin. Tashqi faktorlar mas’uliyatining samaradorligi bunga misoldir, faqat jamoatchilik fikri va siyosiy bosim uni orbitani o ‘rtasiga harakatlantiradi, shundan keyin, kutilayotgan kelajak avlod joriy jamiyatni o‘mini egallaydi. Agar siyosiy bosim yetarlicha kuchli boisa, muammo uni mas’uliyatli ichki orbitasiga uni harakatlantiradigan qonunchilikni tortadi, huquqni muhofaza qilish xodimlari muvofiqligini ta’minlash uchun vakolatli b o iad i
(Debet 2010, 2310, 2510, 2710 schyotlar va kredit 0299 schyot). Uchinchidan, ijaraga beruvchi bilan asosiy vositalar lizingi uchun hisobkitoblar lizing oluvchi korxonada shu maqsadda maxsus belgilangan
6910 «Тo’lanadigan qisqa muddatli ijara haqi» va
7910-«Тo’lanadigan uzoq muddatli 
ijara haqi» schyotlarida hisobga olinadi. SHunday qilib, auditor faqat korxonada moliyalanadigan lizing shartnomasi bo’yicha olingan yoki berilgan asosiy vositalar hisobini tashkil etishning to’g’riligini tekshirmasdan, balki lizing oluvchi bilan lizing beruvchi o’rtasidagi hisobkitoblarning holatini ham tekshirishi lozim. Lizing oluvchi bilan lizing beruvchining o’zaro hisob-kitoblarini 

Ko’pchilik firmalar, qo’shma korxonalar, vakolatxonalar avtomobillarni sotib olinganidan ko’ra foydaliroq bo’lgani uchun ijaraga oladilar. Bunda auditor avtomashinani ishlatish va ta’mirlash xarajatlarini koplash, hisoblashishlar tartibi kelishilgan ijara shartnomasi bilan tanishishi lozim.  

Jismoniy shaxslar bilan tuzilgan shartnomaga ko’ra ijara to’lovlari ijarachi tomonidan uning xarajatlariga qo’shilsa (2010, 2310, 2510, 2710 schyotlar debet va 6910 schyot kredit). Hisoblangan ijara to’lovi summasidan daromad solig’i undiriladi (Debet 6910 schyot Kredit 6410 schyot). Ijaraga beruvchi jismoniy shaxslarga ulardan ijaraga olingan asosiy vositalar uchun hisoblangan ijara to’lovi summasidan byudjetdan tashqari fondlarga to’lovlar hisoblanmaydi.
Agar asosiy vositalar ob’ektlari tadbirkor bo’lgan jismoniy shaxslardan ijaragaolinsa, hisoblangan ijara to’lovi summasidan daromad solig’i ushlanmaydi.
Korxona bunday to’lovlarning barcha turlari bo’yicha soliq inspeksiyasi har choraklikda bildirib turishi lozim. Aditor korxonaning ijaraga beruvchi jismoniy saxslar bilan hisobkitoblarni hisobga olish qoidalari va soliq qonunchiligiga rioya qilinayotganligiga ishonch hosil qilishi lozim.

• 
  Korxonaning joriy faoliyati ma’muriy at tomonidan boshqaruv funksiyalarini safarbar qilish yo‘li bilan amalga oshirilib, uning natijalari buxgalteriya hisobi tizimida aks ettiriladi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan ma’lum vaqt oralig‘ida amalga oshirilgan xo‘jalik muomalalari to‘g‘risidagi axborotlar tegishli hisob registrlarida umumlashtiriladi va guruhlangan holda ulardan buxgalteriya hisobotlariga o ‘tkaziladi. Buxgalteriya hisobini huquqiy-me’yoriy tartibga solish tizimida hisobot korxonaning mulkiy va moliyaviy ahvoli hamda moliya-xo‘jalik faoliyati natijalari to‘g‘risidagi ma’lumotlaming yagona tizimi sifatida qaraladi. Hisobotlar ma’lum hisobot davri uchun belgilangan shakllar bo‘yicha tayyorlangan buxgalteriya hisobi axborotlari asosida tuziladi. 0 ‘z navbatida hisobot davri - bu korxona moliyaviy hisobotini tuzishi lozim bo‘lgan davr. Hisobot - xo‘jalik yurituvchi subyektlaming o‘tgan vaqt ichidagi ishlari natijalari va sharoitlari to‘g ‘risidagi ma’lumotlar majmui bo‘lib, undan faoliyatini tahlil, nazorat qilish va boshqarish maqsadida foydalaniladi. Buxgalteriya hisoboti - bu hisobot davri uchun korxona faoliyatining natijalari, tegishli tarzda tasdiqlangan shakllarda taqdim etiladigan, o ‘zaro bog‘liq ko‘rsatkichlar to‘plami. Hisobot - ma’lum bir davr mobaynida amalga oshilgan biznes operatsiyalari natijalari tog‘risidagi ma’lumotlar majmuidir. Hisobot faoliyatning ma’lum bir davr oralig‘ini tahlil qilish va boshqarish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi130. Hisobot axborotlari sotilgan mahsulot, ish va xizmatlar, ulami ishlab chiqarish xarajatlari, xo‘jalik mablag‘lari va ulami tashkil qilish manbalari, ishlaming moliyaviy natijalari, soliqqa tortish va dividendlar to‘g‘risidagi ma’lumotlami o ‘z ichiga oladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar o ‘z faoliyati ustidan kundalik nazoratni hujjatlar va hisobot registrlariga asosan olib boradilar. Lekin uzoq vaqt (oy, chorak, yil) davomida xo‘jalik faoliyatini yakunini bilish
  

0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2002-yilning 27- dekabrdagi 140-son buyrug‘i bilan tasdiqlangan “Moliyaviy hisobot shakllarini to‘ldirish bo‘yicha qoidalar” barcha hisobot shakllarini, jumladan “Moliyaviy natijalar to‘g ‘risidagi hisobot”ni tuzish tartibini belgilab beradi. Mazkur Qoidalarga muvofiq moliyaviy hisobotni mulkchilikning barcha shakllariga mansub, 0 ‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga ko‘ra yuridik shaxs hisoblangan korxona va tashkilotlar (bundan sug‘urta tashkilotlari va banklar mustasno), shuningdek mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki tezkor boshqaruvida mol-mulki bo‘lgan va o‘z majburiyatlari bo‘yicha ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, shuningdek mustaqil balans va hisobkitob raqamiga ega bo‘lgan, soliq qonunchiligiga muvofiq soliq to‘lovchi hisoblanadigan alohida bo‘linmalar taqdim etadi. Moliyaviy hisobotni taqdim etish muddatlari 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 2000-yil 15-iyunda 47-son bilan tasdiqlangan “Choraklik va yillik moliyaviy hisobotlami taqdim etish muddatlari to‘g‘risida”gi nizom bilan belgilanadi. 0 ‘zbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati to‘g ‘risida” qonunning 10-moddasida ( 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2000-yil 5-son) ko‘rsatilgan yuridik shaxslar soliq organlariga auditorlik tekshiruvi o‘tkazilganidan keyin 15 kun davomida, lekin hisobot yilidan keyingi yilning 15 mayidan kechiktirmay, moliyaviy hisobotning to‘g‘riligi to‘g‘risida auditorlik xulosasi nusxasini taqdim etadilar.
Tashabbusli auditorlik tekshiruvi o ‘tkazilgan taqdirda korxona moliyaviy hisobotining to‘g‘riligi to‘g ‘risida auditorlik xulosasining nusxasi soliq organlariga auditorlik tekshiruvi o ‘tkazilganidan keyin 15 kun davomida taqdim etiladi. Moliyaviy natijalar to‘g ‘risidagi hisobot - buxgalteriya balansi bilan bir qatorda, korxonaning asosiy moliyaviy hisobotlaridan biridir. U yillik va chorak moliyaviy hisoboti tarkibiga kiradi. Kichik biznes subyektlari faqat bir yilda bir marta yillik moliyaviy hisobotni topshiradilar. Hisobotda ma’lumotlar ikkita davr uchun, ya’ni joriy (hisobot) yil uchun va o ‘tgan yilning mos davri uchun aks ettiriladi. Misol uchun, agar biz 2017-yil uchun hisobot tuzadigan bo‘lsak, bu hisobotda 2016- yil ko‘rsatikichlarini ham keltirishimiz kerak. 2018-yilning I choragi hisoboti uchun o‘tgan yilning mos davri - 2017-yilning I choragi bo‘ladi. Har bir davming ko‘rsatkichlari 2ta ustunga ajratilgan: daromadlar (foyda) va xarajatlar (zararlar). Faqat xarajatlar ko‘rsatiladigan sartlarda daromadlar ustuniga “X” belgisi qo‘yilgan. Bu o ‘ziga xos bir ko‘rsatma bo‘lib xizmat qiladi: hisobotning faqat “X” belgisi bo‘lmagan kataklari toidirilishi lozim. 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2002-yilning 27- dekabrdagi 140-son buyrug‘i bilan tasdiqlangan “Moliyaviy hisobot shakllarini to‘ldirish bo‘yicha qoidalar”ga asosan “Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot”ni tuzish tartibi bayon qilingan.
Pul oqimlari to‘g ‘risidagi hisobot 9-son BHMS “Pul oqimlari to‘g ‘risidagi hisobot” asosida tuziladi. Pul oqimlari to‘g‘risidagi ma’lumotni qo‘llash quyidagilami aniqlashga yordam beradi: • tashkilotning pul mablagiarini va ulaming ekvivalentlarini topa olish qobiliyatini va tashkilotning shu kabi pul oqimlarini ishlatishga ehtiyojini aniqlash; • tashkilotning sof aktivlaridagi o‘zgarishlar, uning moliyaviy tuzilishini (uning likvidligini va to io v qobiliyati bilan birga) va uning o'zgarib turgan sharoit va imkoniyatlarga moslashish uchun o‘z vaqtida pul miqdoriga va pul oqimlariga ta’sir etish qobiliyatini aniqlash; • har xil tashkilotlaming operatsion faoliyatlarini taqqoslash, chunki bu ayni operatsion va xo‘jalik faoliyatining hodisalari uchun har xil hisoblash usullarini qoilanishni inkor etadi. Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobotda hisobot davri davomidagi pul oqimlari aks ettiriladi va ular quyidagi faoliyat turlari bo‘yicha tasniflanadi: • operatsion faoliyat; • investitsion faoliyat; • moliyaviy faoliyat. Operatsion faoliyati. Operatsion faoliyatidan pul oqimlarining hajmi tashkilotning ssudalami toiash uchun yetarli pul mablagiarini yigish, ishlab chiqarish darajasini saqlash, dividendlami toiash va tashqi moliyalashtirish manbalami jalb qilmay yangi kapital qo‘yilmalami amalga oshirish ishlarini qila olishining asosiy ko‘rsatkichidir. Operatsion faoliyatda pul oqimlari birinchi navbatda, asosiy faoliyatdan daromad olishning natijasi bo iib hisoblanadi

Moliyaviy faoliyat - bu faoliyat natijasida tashkilotning xususiy kapitalining va qarzlarining hajmida va tuzilishida o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Quyidagilar moliyaviy faoliyatdagi pul oqimlariga misol bo‘ladi: Investitsion va moliyaviy faoliyat bilan bogiiq pulsiz muomalalar. Faqat asosiy vositalarga, uzoq muddatli kreditlarga yoki aksiyadorlik kapitaliga tegishli b oigan investitsion va moliyaviy xarakterdagi pulsiz muomalalarga uzoq muddatli kreditlar hisobiga asosiy vositalami sotib olish, kreditorlik qarzning kreditorlarga qo‘shimcha aksiyalami berish va chiqarish orqali to iash va boshqalar kiradi. Operatsion faoliyatdan pul mablagiarining harakati. Operatsion faoliyatdan pul oqimlari “Pul oqimlari to‘g ‘risidagi hisobotda” quyidagilami qoilash bilan aks ettirilishi mumkin: a) to‘g‘ri usul, moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotining xar bir moddasini o ‘zgartirishni ko‘zda tutadi. To‘g ‘ri usul kelgusidagi pul oqimlarini aniqlashda kerak boiishi mumkin boigan axborot bilan ta’minlaydi;

Moliyaviy faoliyat jarayonida sodir bo‘lgan pul mablagMarining harakatlari Pul m ablag‘larining kirimi Pul m ablagiarining chiqimi A ksiyalam ing chiqarishdan kelgan pul m ablag‘lari Sotib olingan xususiy aksiyalar uchun to ‘lovlar Q arz m ablag‘laridan kelgan tushum (chiqarilgan veksellar, obligatsiyalar, garovlar va boshqa qisqa va uzoq m uddatli qarzlar) Q arzlam ing to ia n ish i (operatsion faoliyatning qarzlar b o ‘yicha foizlardan tashqari) A ksionerlarga dividendlam ing to ia n ish i v a kapitalning boshqa turda taqsim lanishi M oliyaviy ijara bilan b o g iiq b o ig a n m ajburiyatlar b o ‘yicha to io v la r. b) egri usul, moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotni har bir moddasini o ‘zgartirishni talab etmaydi. Egri usul qo‘llanilganda, operatsion faoliyat natijasida vujudga keladigan, shuningdek investitsion va moliyaviy faoliyatdan pul mablag‘lari harakati bilan bog‘liq bo‘lgan daromadlar va xarajatlar moddalari pulsiz muomalalar, har qanday muddatni uzaytirishlar, o‘tgan va kelgusi hisobot davrlari uchun kirimlar va chiqimlar yordamidagi ta’simi aks ettirish uchun sof foyda va zarar miqdori butunlay tuzatiladi. To‘g‘ri usul. To‘g‘ri usul qoilanilganida, asosiy yalpi tushum va pul mablag‘larining yalpi to‘lovi to‘g‘risidagi ma’lumot quyidagilardan olinishi mumkin: 1) hisob registrlaridan; 2) sotishdan olingan daromadni, sotishning tannarxi va quyidagilar hisobga olingan holda moliyaviy natijalar to‘g ‘risidagi hisobotning boshqa moddalarini tuzatish orqali: a) hisobot davri davomida TMZdagi, debitorlik va kreditorlik qarzlardagi o‘zgarishlar; b) pulsiz moddalar; d) natijalari pul mablag‘larining harakatiga ta’siri ko‘proq investitsion va moliyaviy faoliyatga tegishli bo‘lgan boshqa moddalarni (berilgan eki olingan kreditlar bo‘yicha foizlar va boshqalar). Egri usul. Egri usul qoilanilganda, operatsion faoliyat natijasida pul mablag‘larining harakati, quyidagilarni hisobga olgan holda sof foyda yoki zarami tuzatish orqali aniqlanadi: • hisobot davrida sodir boigan operatsion faoliyatdan debitorlik va kreditorlik qarzlarda tovar moddiy boyliklarda o‘zgarishlami; • eskirish, zaxiralar, muddati uzaytirilgan soliqlar, chet el valyutasining milliy valyutaga almashtirishdagi sotilmay qolgan tushumlar va zararlar, uyushgan kompaniyalarda taqsimlanmagan foyda va aksiyalaming ba’zi paketlari kabi pulsiz moddalarni; • natijalari pul oqimlariga ta’sir etadigan investitsion va moliyaviy faoliyatga tegishli boshqa barcha moddalarni (asosiy vositalaming sotishdan tushumlar, zararlar va boshqalar). To‘g‘ri va egri usullarining qo‘llanilishi bir natijaga olib keladi va buxgalteriya hisobining xalqaro standarti bo‘yicha qo‘mita ikki usulni ham tan oladi, ammo to‘g ‘ri usulni qo‘llanishni tavsiya qiladi. To‘g ‘ri va egri usullaming qo‘llanish bilan tuzilgan pul oqimlari to‘g ‘risidagi hisobotlari orasidagi farq, faqat operatsion faoliyat natijasidagi pul oqimlarini aks ettirgan boiim ida o ‘z aksini topadi. Investitsion va moliyaviy faoliyatdan pul oqimlari to‘g ‘risidagi hisobot. Subyektlar pul oqimlari netto-asosida (subyektning naqd pulning tushum va to‘lovi orasidagi farq) aks ettirilgan hodisalardan tashqari, investitsion va moliyaviy faoliyatdan kelib chiqadigan asosiy yalpi tushumlar va pul mablagiarining yalpi to‘lovlari bo‘yicha alohida hisobot beradilar. Pul mablagiarining chet el valyutasidagi harakati. Chet el valyutasi muomalalaridan kelib chiqadigan Pul oqimlari muomalada amalga oshirilgan sanada 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki kursi bo‘yicha milliy valyutada ko‘rsatilishi kerak. Chet el korxona shu’basining pul oqimlari harakati muomala amalga oshirilgan sanada 588 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki kursi bo‘yicha milliy valyutaga almashtirilishi kerak. Valyutalaming kursi o ‘zgarishlardan kelib chiqadigan realizatsiya qilinmagan foyda va zararlar pul oqimlariga kirmaydi. Favquloddagi moddalar bilan bogiiq bo‘lgan pul oqimlarining harakati. Favqulodda moddalar bilan bogiiq bo‘lgan pul oqimlari, moddalaming xarakteriga ko‘ra operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyatdan vujudga keladigan pul oqimlari sifatida klassifikatsiyalanadi. Favqulotdagi moddalami tushuntirish va ulami hozirgi va kelajakdagi pul oqimlari harakatiga ta’sirini aniqlash uchun, Favquloddagi moddalar bilan bog‘liq pul oqimlar “Pul oqimlari to‘g ‘risidagi hisobotda” operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyatlar boiim larida alohida ko‘rsatiladi. Foizlar va dividendlami to iash va olish bilan b ogiiq pul oqimlari. Foizlar va dividendlar toiash va olish bilan b ogiiq boigan pul m ablagiarining harakati alohida ochib beriladi. Ular subyektning xo‘jalik faoliyati turiga bir hisobot davridan keyingisiga bir maromda operatsion, investitsion eki moliyaviy faoliyat kabi tasniflanadi. Hisobot davri davomida toianadigan foizlaming umumiy summasi ulami xarajat sifatida moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda tan olinishi yoki olinmasligiga qaramasdan pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobotda ochib beriladi. Moliyaviy muassasalarda toianadigan foizlar va olinadigan foizlar, hamda dividendlar pul mablagiarining harakati sifatida klassifikatsiyalanadi. Boshqa korxonalar uchun esa toianadigan foizlar va olinadigan foizlar hamda dividendlami operatsion faoliyatdan pul oqimlari sifatida tasniflash mumkin, chunki ular sof foyda yoki zarami aniqlashda ishtirok etadilar. Lekin ular moliyaviy va investitsion faoliyatdan pul oqimlari sifatida ham tasniflanishi mumkin. Bunga sabab, ular olingan moliyaviy resurslar uchun to io v yoki investitsiyalardan daromad hisoblanadi.
Xususiy kapital buxgalteriya hisobining muhim fundamental tamoyillaridan biri bo‘lgan ikki yoqlama yozuv tamoyiliga asoslanadi. Buning zamirida quyidagi tenglik yotadi: Aktiv=Xususiy kapital+Majburiyatlar Bu tenglikdan ko‘rinib turibdiki, xususiy kapital har bir kichik tadbirkorlik subyektlar faoliyatining mulkiy va moliyaviy holatini ifodalaydi. Moliyaviy hisobotning 5-shaklda xususiy kapitalning tuzilmasi quyidagilardan iboratdir, deb ko‘rsatilgan: ustav kapitali, qo‘shilgan kapital, rezerv kapitali, taqsimlanmagan foyda, xususiy kapital bilan qoplanmagan zarar. Xususiy kapital deganda kichik tadbirkorlik subyektga tegishli bo‘lgan mulkning qiymati tushuniladi. Bu kapital jami kapital bilan qarzga olingan kapitalning o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanishi mumkin, ya’ni Kx=Kj-Kq. Bunda, Kx-xususiy kapital, Kj-jami kapital, Kq-qarzga olingan kapital. Xususiy kapitalni buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun ulami bir qancha belgilari bo'yicha tasniflashni taqozo qiladi. Aksariyat olimlar xususiy kapitalni tasniflash belgilari sifatida ulaming turlarini, xizmat muddatlarini, tashkil etish manbalarini olish zarur deb hisoblaydilar. Xususiy kapital to‘g‘risidagi hisobotni tuzish maqsadi bo‘lib, xususiy kapitalning hisobot davri boshiga va oxiriga bo‘lgan holati va hisobot davri mobaynida uning tarkibidagi o‘zgartirishlar haqidagi axborotni ochib berish hisoblanadi. Hisobotda xususiy kapital va uning tarkibiy qismlari to‘g‘risidagi, ustav kapitali, qo‘shilgan kapital, rezerv kapital, taqsimlanmagan foyda 18.6. Xususiy kapital to‘g‘risidagi hisobotni tuzish 590 (qoplanmagan zarar) sotib olingan o ‘z aksiyalari va boshqa xususiy kapital elementlari haqidagi axborot ochib berilishi kerak. Xususiy kapital to‘g ‘risidagi hisobot xususiy kapital to‘g‘risidagi hisobot davri boshiga va oxiriga bo‘lgan tegishli axborotni ochib berishi kerak. “Xususiy kapital to‘g‘risida”gi hisobot shaklini korxona rahbari, bosh buxgalter imzolari bilan tasdiqlaydilar. 18.7. Yillik moliyaviy hisobotga tushuntirish Yillik moliyaviy hisobotga tushuntirish xati ilova qilinadi. Unda korxona faoliyatining yakuniy natijalariga ta’sir ko‘rsatgan asosiy omillar ko‘rsatilishi lozim. Tushuntirish xatida, shuningdek, korxonada qabul qilingan hisob siyosatining asosiy tomonlari qayd etib o ‘tiladi. Tushuntirish xatini tayyorlashga nisbatan talablar 1-son BHMSda belgilangan. Agar yil boshiga boigan balans o‘zgargan boisa, tushuntirish xatida bunday o‘zgarishlaming sababini tushuntirib berish kerak. Misol uchun, balansdagi o‘zgarishlar asosiy fondlami qayta baholash natijasi boiishi mumkin: agar qayta baholash joriy yilning 1 yanvar kuni holatiga o‘tkazilgan boisa, uning natijalari moliyaviy hisobotda shu yilning boshiga aks ettiriladi. Bunda asosiy fondlar bo‘yicha o‘tgan yil oxiri va joriy yil boshidagi ko‘rsatkichlar bir-biriga to‘g‘ri kelmaydi. Ana shu nomuvofiqlik qayta baholash natijasi ekanligi tushuntirish xatida tushuntirib berilishi lozim. Tushuntirish xatida hisoblab yozilgan dividendlar yoki rezerv kapitaliga ajratmalar summalari ham ko‘rsatiladi. Bu m aiumotlar moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarga korxona foydasining qiymatini balans maiumotlari va moliyaviy hisobot to‘g‘risidagi hisobot m aiumotlari bo'yicha qiyoslash imkoniyatini beradi. Ustav kapitali hisobot davrida ko‘paygan yoki kamaygan boisa, tushuntirish xatida bu nimaning hisobiga sodir boiganligini aks ettirish lozim.
Xulosa
Hisobotlami tuzish va ulami tegishli nazorat organlariga taqdim etish bu buxgalteriya hisobining asosiy vazifasiga kiradi. Buxgalteriya hisobini yuritishning asosiy maqsadi ma’lum bir xo‘jalik subyektining barcha xo‘jalik muomalalarini rasmiy ravishda hisobda aks ettirish va ma’lum bir davrlarda foydalanuvchilarga zamriy ma’lumotlami berish hisoblanadi. Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning asosiy shakllaridan biri hisoblanadi. U korxona mablagMarini gumhlash va tarkibini pul bahosida aks ettirish hamda pul mablagMarini, ulami hosil etish manbalarini muayyan sanaga joylashtirish usulidan iborat. Shunday qilib, buxgalteriya balansi quyidagi elementlami o ‘z ichiga oladi: - korxona egalik qiladigan vositalami aks ettiruvchi aktivlar; - korxona tasarrufidagi o ‘z sarmoyasi; - keyinchalik belgilanishi bo‘yicha qaytarilishi lozim boMgan aktivlami sotib olish, hosil qilish natijasida yuzaga kelgan majburiyatlar. Buxgalteriya balansi hisobot kuniga korxona mulkining tarkibi (aktivda) va uning shakllanish manbalarini (passivda) ko‘rsatadi