ÖZBEK TÜRKÇESİ SES BİLGİSİ
1. Özbek Türkçesinde görülen /i/leşme (/q/ ve /ğ/ komşuluğu dışında) ve /ı, ö, ü/ ünlülerinin kaybolması büyük ünlü uyumunu bozmaktadır:
Yine yuvarlak a’nın kullanılması uyumu bozmaktadır:
ötmämåq «geçmemek», bilmåq.
Bazı eklerin ince ya da kalın sıradan tek şekilli olması da uyumun bozulmasına sebebiyet verir:
qolning, buni.
Küçük ünlü uyumu da sağlam değildir.
2. Özbek Türkçesinde e>i, a>ı, ā>ı, o>u şeklinde daralmalar görülür.
terceme > tercime, hecā > hicce «hece»
3. Özbek Türkçesinde i>e, i>ä, į>ä, ū>ö şeklinde genişlemeler görülür.
mihman > mehman
4. e > ü şeklinde yuvarlaklaşma görülür.
eb > üy, seb- > söy-
5. Özbek Türkçesinde ilk hecede yalnız kapalı /e/ bulunur; başka bir deyişle, ilk hecedeki kapalı /e/ ünlüsü korunmuş, açık /ä/ ünlüsü de kapalı /e/ye dönüşmüştür:
ėl «halk», ėlt- «iletmek», ėrtä «erken»
6. Türkiye Türkçesinde /g-/ ile başlayan Türkçe asıllı sözcükler, Özbek Türkçesinde /k-/’lidir:
T.T. giriş > Ö.T. kiriş, T.T. gerek > Ö.T. keräk
7. Türkiye Türkçesinde bazı sözcük başı /p-/ler Özbek Türkçesinde /b-/lidir.
pire > bürge
8. Eski Türkçe /-b-/ ve /-b/ ünsüzleri Özbek Türkçesinde /v/ ünsüzüne dönüşür.
sub > suv, yalbar- > yalvar-
9. Türkiye Türkçesindeki sözcük başı bazı /b-/ sesleri Özbek Türkçesinde /m-/‘dir:
muz «buz», men «ben», mängü «bengü»
10. Türkiye Türkçesindeki sözcük başı /v-/, Özbek Türkçesinde şu sözcüklerde /b-/’dir:
bår «var», bår- «var-»
11. Türkiye Türkçesinde /d-/ ile başlayan Türkçe asıllı sözcükler, Özbek Türkçesinde /t-/ ile başlar:
T.T. dil > Ö.T. til, T.T. dokuz > Ö.T. toqqız
12. Eski Türkçede sözcük ortası /-d-/ ünsüzü Özbek Türkçesinde /-y-/ ünsüzüne çevrilir.
adak > ayak, kidin > kiyin «sonra»
13. Türkiye Türkçesinde /d/ veya /t/ ile başlayan eklerin Özbek Türkçesinde sadece /d/li şekilleri mevcuttur.
båşdä, årtdä «geride», båqdim «baktım»
14. Özbek Türkçesinde çok heceli sözcüklerin sonundaki /-ġ/ ve /-g/ sesleri /-q/ ve /-k/ seslerine dönüşmüştür:
a:çıġ > aççiq «acı», adıġ > ayiq «ayı»
15. Türkiye Türkçesinde Türkçe asıllı sözcüklerde bulunan /c/ sesi, Özbek Türkçesinde /ç/’dir:
T.T. Cengiz > Ö.T. Çingiz, T.T. kucak > Ö.T. quçåq
16. Karahanlı Türkçesinde /ş/ler Özbek Türkçesinde /ç/dir.
karış > karıç
17. Yabancı sözcüklerdeki /f/ler Özbek Türkçesinde /p/dir.
fark > park, fayda > payda
18. Çağatay yazı dilindeki gibi Özbek Türkçesinde ünsüz ikizleşmeleri görülür.
yetti, tokkız, ikki
19. -ñ- > -ġ-
yalnız > yalġız
20. -z- > -s-
turmaz > turmas
21. -m- > -n-
amtı > endi «şimdi»
22. /-r/ düşmesi görülür.
kurtul- > kutul-, er- > i-
23. Özbek Türkçesinin en önemli özelliklerinden biri de 3. kişi iyelik ekinden sonra beliren zamir /n/’sinin kaybolmuş olmasıdır:
uy-i-gä «evine», årä-si-dän «arasından», åtä-si-gä «babasına», toğri-si-dä «hakkında»
Çokluk_Eki:_-lär__İyelik_Eki_+m'>ÖZBEK TÜRKÇESİ ŞEKİL BİLGİSİ
İSİM ÇEKİMİ
Çokluk Eki: -lär
İyelik Eki
+m : dostim
+ŋ : dostiŋ
+i : dosti
+imiz : dostimiz
+iŋiz : dostiŋiz
+läri : dost läri
İsim Durum Ekleri
1. İlgi Durumu: +niŋ
2. Belirtme Durumu: +ni
3. Yönelme Durumu: +gä (genellikle), +kä, +qa
4. Bulunma Durumu: +dä
5. Çıkma Durumu: +dän
6. Vasıta Durumu
7. Eşitlik Durumu: +çä, +däy, +dek
İsimlerde Soru
Soru durumu her zaman -mi eki ile yapılır.
Şahıs Zamirleri
İşaret Zamirleri
Dönüşlülük Zamiri
“öz” sözcüğüdür.
FİİL ÇEKİMİ
Zaman Ekleri
1. Görülen Geçmiş Zaman:
I. -di
II. -gän+iyelik eki+yoq
2. Öğrenilen Geçmiş Zaman
II. -gän, -qan, -ken
III. -miş (Nadiren görülür.)
3. Şimdiki Zaman
I. -yäp
II. -måqdä
III. -(ä)yåtir
IV. -b tur-, -b otir-, -b yür-, -b yåt- gibi süreklilik ifade eden yardımcı fiillerle kurulur.
4. Geniş Zaman: -(ä)r/-mäs
5. Gelecek Zaman
I. -ä (sev-ä-män), -y (tilä-y-män)
II. -äcäk
III. -ädigän, -ydigän
IV. -gü + iyelik eki (+dir)
Tasarlama Kipleri
1. Şart Kipi: -sä
2. İstek Kipi
I. -måqçi
II. -gäy (-käy, -qay)
III. -gü + iyelik eki + bår/yoq
-gü + iyelik eki + kel-
3. Gereklilik Kipi
4. Emir Kipi
Teklik
1. kişi : -(ä)y, -(ä)yin
2. kişi : -gin, -gil
3. kişi : -sin
Çokluk
1. kişi : -(ä)ylik
2. kişi : -ŋ, -ŋiz, -ŋlär, -ŋizlär
3. kişi : -sinlär
Yararlanılan Kaynaklar
Tekin, Talat-Ölmez, Mehmet (1999). Türk Dilleri, Simurg Yayınları.
Ercilasun, Ahmet B. (2007). “Özbek Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ Yayınları: 231-290.
Doğan, Levent vd. (2007). “Özbek Türkçesi”, Çağdaş Türk Lehçeleri El Kitabı, İstanbul: Kriter Yayınları: 367-417.
Buran, Ahmet-Alkaya, Ercan (2012). “Özbek Türkçesi”, Çağdaş Türk Lehçeleri. Ankara: Akçağ Yayınları: 149-186.
Coşkun, Volkan (2000). Özbek Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yıldırım, Hüseyin (2009). Özbek Türkçesi, Ankara: Gazi Kitabevi.
Ölmez, Zuhal. “Özbekler ve Özbekçe”, Türk Halkları ve Dilleri, 12: 24-31.
Dostları ilə paylaş: |
