Orttirilgan immun tanqisligi sindromi (OITS) — retrovirus guruhiga
mansub
virus
qoʻzgʻatadigan kasallik; ikki davrga boʻlinadi: OIV
infeksiyasi va bevosita OITS (SPID) davri. OIV infeksiyasi davri odam
organizmida virus bor, lekin kasallik alomatlari hali na-moyon
boʻlmagan davr. Virus deyarli bir vaqtda Parijda professor Lyuk
Montanye hamda AQShda professor Gallo boshchiligidagi olimlar
tomonidan kashf etilgan (1983-yil). Bu virus
odamning
immunitet
tizimiga tanlab taʼsir koʻrsatadi, ayniqsa, SD4+
immun hujayralariga qirgʻin keltiradi. Virus odam organizmiga
tushgach, 2—3 kundan soʻng, 25—30% hollarda birlamchi infeksiya
davriga xos alomatlar kuzatilishi mumkin. Bu "oʻtkir serokonversiya
sin-dromi" deb ataladi, bunda harorat koʻtariladi, tunda terlash,
boʻgʻimlar va bosh ogʻrigʻi, loxaslik, qayt qilish, ich ketishi, badanda,
ayniqsa, uning yuqori qismida toshmalar paydo boʻlishi mumkin. Bu
alomatlar odam organizmiga tushgan virus taʼsiriga immunitet tizimi
maʼlum darajada javob qaytarish reaksiyasi bilan bogʻliq. Lekin bu
davrda antitelolarni aniqlash natija bermaydi, chunki immunitet
tizimining javobi hali toʻliq shakllanmagan boʻladi. Kasallikning bu
davri 8—10 yilgacha, baʼzan undan ham uzoq davom etishi mumkin.
Hozirgi kunda amaliyotda OIV infeksiyasi tashhisini qoʻyish qonda
kasallik virusiga qarshi paydo boʻlgan antitelolarni aniqlash — immun
ferment taxlili (IFT) reaksiyasiga asoslangan. Dastlabki antitelolar virus
organizmga tushgach, 3 haftadan soʻng shakllana boshlasa ham,
qoʻllanadigan diagnostikumlar ularni ilgʻay olmaydi. Shu bois, odamga
ushbu infeksiya ilashgani toʻgʻrisida virus organizmga tushganidan
soʻng 90 kun oʻtkazib olingan tek-shirish natijasiga qarab xulosa
chiqarish mumkin.
.OITS OIV infeksiyasining yakuniy davri hisoblanadi. Virus bilan
organizm oʻrtasidagi kurash uzoq davom etib, virusning ustunligi bilan
tugaydi. Shu vaqtdan OITS davri boshlanadi. Bu davrda odam
organizmi har qanday mikrobga bardosh berish xususiya-tini yoʻqotadi.
Jumladan, nafas, meʼdaichak, siydik yoʻllarida doimo mavjud boʻlgan
va kasallik qoʻzgʻata ol-maydigan mikroblar ham faollashib, turli
xastaliklarni keltirib chikari-shi mumkin. Ularning namoyon boʻlishi
organizmda yuzaga kelgan OITS holati bilan bogʻliq boʻlgani uchun,
ushbu guruhga kiruvchi kasalliklar jamlangan holda OITS bilan bogʻliq
(assotsiirlan-gan) infeksiyalar deb ataladi. Bular bakterial infeksiyalar,
zamburugʻli kasalliklar, viruslar qoʻzgʻatadigan kasalliklar, Kaposhi
sarkomasi va hokazo.
Kasallik virusi infeksiya yuqqan odamning qonida, erkaklar shahvatida,
ayollarning jinsiy aʼzolari chiqindilarida va koʻkrak sutida boʻladi.
Shuning uchun OITV, asosan, uch xil yoʻl bilan yuqadi: qon orqali,
jinsiy aloqa vositasida va infeksiya yuqqan onadan homilasiga vertikal
yoʻl bilan oʻtadi.
.OITS bilan ogʻriganlarning koʻpchiligini narkomanlar (giyoxvandlar),
fohishalar, gomo- va biseksuallar tashkil etadi. OITS organizmga jinsiy
aloqa, parenteral muolajalar (nosteril igna, shprits va boshqa tibbiy
anjomlar ishlatilganda), inifitsirlangan qon va uning oʻrnini bosuvchi
dorilarni qoʻllash, aʼzo va toʻqimalarni koʻchirib oʻtkazish
(transplantatsiya) vaqtida, shuningdek, virusni yuktirib olgan onadan
homilaga homiladorlik davrida, tugʻish jarayonida va goʻdak emi-
ziladigan boʻlsa, koʻkrak suti bilan yuqib qolishi mumkin.
Oʻzbekistonda OIV/OITS bilan bogʻliq masalalar Sogʻliqni saqlash
vazirligining OIV/OITS xizmati tomonidan amalga oshiriladi.
Respublika.OIV/OITS markazi, Qoraqalpogʻiston Respublikasi
OIV/OITS markazi, Toshkent shahar va viloyatlar OIV/.OITS
markazlari oʻz xududlarida ushbu soha faoliyati bilan bogʻliq barcha
profilaktik, epidemiologik, lab. tekshiruvi, davolash tadbirlarini olib
boradi. Har bir markaz qoshida oʻz ixtiyori bilan lab. tekshiruvi uchun
kelganlarni sir saqlagan holda tekshiradigan anonim xonalar mavjud.
Maqsadli guruhlargiyohvandlar va seksiolog xodimlari bilan virus yuqib
qolishining odsini olish maqsadida xufiyona ish olib boradigan Ishonch
punktlari (IP) ham ishlaydi.
Profilaktikasi. Ushbu infeksiya keng tarqalgan kasalliklardan biri
boʻlgani uchun muhofaza tadbirlari ijtimoiy hayotning barcha soha
vakillari ishtirokida olib borilishi lozim. Har bir yigit-qiz bu
infeksiyaning tarqalish yoʻllari, uning oldini oladigan tadbirlardan
xabardor boʻlishi va oʻzini undan ehtiyot qilishi kerak
OITS (orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi) OIV deb nomlangan
virus (odam immunotanqislik virusi) sabab bo’lgan sindrom, xalq
orasida ko’proq SPID kasalligi nomi bilan tanilgan. Kasallik immunitet
tizimini o’zgartirib, odamlarni infektsiyalar va kasalliklarga ko’proq
moyil qilib qo’yadi. Bu sezuvchanlik sindrom rivojlanishi bilan
yomonlashadi. OIV organizmning barcha to’qimalarida uchraydi, lekin
u infektsiyalangan odamning biologik suyuqliklari (sperma, vaginal
suyuqliklar, qon va ona suti) orqali yuqadi.
OITS / OIV: ULAR NIMA
OIV — immunitet tizimidagi T hujayralariga (CD4 hujayralari) hujum
qiluvchi virus. OITS — bu infektsiyaning rivojlangan bosqichida paydo
bo’ladigan sindrom, ya’ni salomatlik holati.
Virusning yuqishi OITS rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Biroq, OIV
yuqganda har doim ham immunitet tanqisligi sindromi
rivojlanavermaydi. Terapiyasiz OIV infektsiyasi rivojlanishi mumkin va
oxir-oqibat u ko’pchilik hollarda OITSga aylanadi. Bundan so’ng, inson
kasallikni doimo anamnezida olib boradi.
OIV bir odamdan boshqasiga qon yoki jinsiy aloqa orqali yuqishi
mumkin. Virus antiretrovirus terapiya (ART) bo’lmaganda
rivojlanadi. ART odam immunotanqislik virusi o’sishini sekinlashtiradi
yoki oldini oladi.
Virus rivojlanishining darajasi odamlar orasida keng tarqalgan va
ko’plab omillarga bog’liq. Ushbu omillar quyidagilardir:
Bemorning yoshi;
Tananing OIVdan o’zini himoya qilishi qobiliyati;
Dori vositalari mavjudligi;
Boshqa infektsiyalar mavjudligi;
Bemorda genetik kasalliklar mavjudligi;
Virusning ayrim shtammlariga qarshi himoya.
OIV QANDAY YUQADI
Jinsiy aloqa orqali yuqishi — bu infektsiyalangan jinsiy suyuqliklar
(og’iz bo’shlig’i, rektal, genital yoki shilliq pardalari) bilan aloqa
qilganda yuzaga kelishi mumkin. Bu vaginal, oral va anal kabi
himoyalanmagan jinsiy aloqa vaqtida sodir bo’lishi mumkin.
Perinatal yuqishi — ona tug’ruq paytida,
homiladorlik paytida
,
shuningdek, emizishda infektsiyasini bolaga yuqtirishi mumkin.
Qon quyish orqali yuqishi — hozirgi vaqtda qon quyish orqali OIV
yuqtirish xavfi rivojlangan mamlakatlarda juda ehtiyotkorlik bilan
tekshiruv va ehtiyot choralari tufayli juda past. Shu bilan birga,
giyohvand moddalarni qabul qiluvchilar yoki bemorning qoni bilan
zararlangan shpritslarni qayta ishlatish oqibatida kasallik yuqish xavfi
juda yuqori.
OITS ALOMATLARI
Ko’p hollarda OITS (SPID) belgilari bakteriyalar, viruslar, zamburug’lar
va / yoki parazitlarning rivojlanishi sabab yuzaga keladi. Ushbu holatlar
odatda tanani infektsiyadan himoya qiladigan sog’lom immun tizimiga
ega bo’lganlarda rivojlanmaydi.
DASTLABKI ALOMATLARI
OIVga chalingan ko’plab odamlarda OITS alomatlari va belgilari bir
necha oy yoki hatto yillar davomida uchramaydi.
Boshqalarda
gripp
va
shamollash
ga o’xshash alomatlar rivojlanishi
mumkin, ular odatda virus yuqganidan 2-6 hafta o’tgach namoyon
bo’ladi.
Kasallikning birinchi belgilari quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin:
Isitma
;
Varaja qilish;
Bo’g’imlardagi og’riq;
Mushaklardagi og’riq;
Tomoq og’rishi
;
Terlash
(ayniqsa tunda);
Bezlarning kattalashishi;
Qizil toshmalar toshishi;
Charchoq;
Zaiflik;
Tana vaznini yo’qotish.
ASIMPTOMATIK (BELGILARSIZ)
Ko’pgina hollarda OITSning dastlabki alomatlari yo’qolib ketganidan
keyin ko’p yillar davomida qo’shimcha kasallik alomatlari kuzatilmaydi.
Shu vaqt ichida virus rivojlanib, immun tizimi va tana a’zolariga zarar
yetkazishda davom etadi. OIVni replikatsiyalashga qarshi dori
vositalarisiz ushbu jarayon o’rtacha 10 yilgacha davom etishi mumkin.
Infektsiyalangan odamda odatda hech qanday alomat kuzatilmaydi, u
o’zini yaxshi his qiladi va sog’lom ko’rinadi.
RIVOJLANGAN (SO’NGGI) BOSQICHLARDA
Agar bemor davolanmasa, OIV insonning infektsiyalar bilan kurashish
qobiliyatini zaiflashtiradi. Odam organizmi jiddiy kasalliklarga qarshi
kurasha olmaydi. Hatto oddiy shamollash ahm juda og’ir shaklda
kechadi. Aynan ana shu bosqich OITS deb ataladi.
OIV infektsiyasinining oxirgi davrlardagi alomatlari quyidagicha
ifodalanishi mumkin:
Ko’rishning xiralashishi;
Ich ketishi
, odatda doimiy yoki surunkali;
Quruq yo’tal;
Haroratning bir necha hafta davomida 37 ° C dan yuqoriligi;
Kechki terlash;
Muntazam charchoq;
Nafas qisilishi;
Bir necha hafta davom etadigan bezlarning kattalashishi;
Vazn yo’qotish;
Tilda yoki og’izda oq toshmalar paydo bo’lishi.
KASALLIK HAQIDA AFSONA VA HAQIQATLAR
Mazkur kasallik haqida ko’plab noto’g’ri tushunchalar mavjud. Virus
quyidagi hollarda yuqmaydi:
Qo’l berib ko’rishish;
Quchoqlashish;
Kundalik o’pishlar (agar og’izda yaralar bo’lmasa);
Aksa urish;
Teri bilan aloqa;
Sochiqlarni birga ishlatish;
Ro’zg’or buyumlari (qoshiq, piyola, kosa va hokazo).
TASHXISLASH
CDC (kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazlari)
ma’lumotlariga ko’ra, har 8 ta OIV bilan kasallangan amerikaliklarning
bittasi o’zlarining holatidan bexabar.
QON NAMUNASINI TAHLIL QILISH
Tashxis virus mavjudligini aniq ko’rsatadigan qon tahlili yordamida
amalga oshiriladi. Agar virus aniqlangan bo’lsa, test natijasi «ijobiy»
bo’ladi. Qon bemorga kasallik mavjud deya xabar berilgunga qadar bir
necha marta qayta tekshiriladi.
Agar bemor virusga duchor bo’lsa, u imkon qadar tezroq sinovdan
o’tishi juda muhimdir. OIV erta aniqlanganda davolanishning
muvaffaqiyatli bo’lishi ehtimoli ko’proq. Bundan tashqari, uyda
o’tkazsa bo’ladigan test vositasidan foydalanish mumkin.
Virus yuqganidan so’ng, test natijasida ijobiy natija berishi uchun 3
haftadan 6 oygacha vaqt ketishi mumkin. Ba’zan qayta sinov qilinishi
talab etiladi.
OITS (SPID) NI DAVOLASH
Hozirgi kunda OIV yoki OITSga davo yo’q. Mavjud davolash usullari
kasallikning rivojlanishini sekinlashtirishi mumkin va ko’pchilik
odamlarga uzoq va nisbatan sog’lom hayot kechirishga imkon beradi.
Infektsiyalanish erta muddatlarda aniqlanganda antiretrovirusli
davolanish juda muhimdir — bu hayot sifatini yaxshilaydi, umr ko’rish
davomiyligini uzaytiradi. Shuningdek, 2013-yil iyun oyida chop etilgan
Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti yo’riqnomalariga muvofiq yuqtirish
xavfini kamaytiradi.
Hozirgi kunda ushbu infektsiyaga qarshi hech qanday emlash yoki dori-
darmon ishlab chiqilmagan, ammo so’nggi yillarda davolash usullari
ancha yaxshilandi. Bemorlarning sog’ligi va hayot sifatini kuniga qabul
qilinadigan bir tabletka sezilarli darajada yaxshilasi mumkin.
FAVQULODDA TABLETKALAR
Agar odam so’nggi 72 soat ichida (3 kun) virus yuqtirganligiga amin
bo’lsa, PEP deb ataladigan OIVga qarshi vositalar
(postkontakt profilaktika) kasallik rivojlanishini to’xtatishi mumkin.
Davolashni virus yuqganidan keyin imkon qadar tezroq olish kerak.
PEP 4 haftalik, faqat 28 kun davom etadigan davolashning juda qiyin
usuldir. Bu noxush nojo’ya ta’sirga (
diareya
,
ko’ngil aynishi
va bosh
og’rig’i) sabab bo’lishi mumkin.
OIVga ijobiy tashxis qo’yilgach, davolanishni boshlashdan avval
virusning rivojlanishini kuzatish uchun muntazam qon tekshiruvlari
topshirib turish kerak. Terapiya ko’plab afzalliklarga ega va qonda virus
darajasini kamaytirishga qaratilgan.
ANTIRETROVIRUS PREPARATLAR
OIV ni davolash antiretrovirus (ARV) dorilar bilan amalga oshiriladi.
Preparatlar infektsiya bilan kurashadi va organizmda virus tarqalishini
sekinlashtiradi. Odatda, bemorlar YSART (yuqori samarali
antiretrovirus terapiya) yoki KART (kombinativ antiretrovirusli
terapiya) kabi kombinatsiyalangan davolashni oladilar.
Kombinativ dori vositalari har bir insonga mos keladi. Kasallikka qarshi
kurashish davolash odatda doimiy va umrbod davom etadi. OIVni
davolash odatdagi dozaga asoslangan. Tabletkalar har safar muntazam
ravishda rejalashtirilgan holda qabul qilinishi kerak. ARV`ning har bir
turi har xil nojo’ya ta’sirga ega, ammo ba’zi bir umumiy ta’sirlari
ko’ngil aynish, charchash, ich ketishi, bosh og’rig’i, terida toshma
toshishi yoki ko’rishning xiralashishini o’z ichiga olishi mumkin.
QO’SHIMCHA YOKI MUQOBIL TIBBIYOT
Ba’zi bir cheklangan tadqiqotlarga binoan, o’simlik dori vositalari kabi
muqobil dori-darmonlar samarali qo’llanilmagan, ammo mineral yoki
vitaminlar umumiy salomatlik holatiga yaxshi ta’sir ko’rsatadi.
Bemorlarga bu usullarni shifokorlari bilan muhokama qilish tavsiya
etiladi.
Orttirilgan immun
tanqisligi sindromi
Dostları ilə paylaş: |